آيين‌ِ عالَمْشاهى‌، تاريخى‌ است‌ به‌ زبان‌ فارسى‌، شامل‌ بخشى‌ از وقايع‌ تاريخ‌ هند در سدة 12ق‌/18م‌، تأليف‌ غلام‌ على‌ خان‌ پسر روشن‌الدوله‌ بهكهاري‌ خان‌ بهادر رستم‌ جنگ‌ (غلام‌ على‌ خان‌، 18). نام‌ اصلى‌ كتاب‌ شاه‌ عالم‌ نامه‌ است‌ و به‌ عنوانهاي‌ آيين‌ عالمشاهى‌، تاريخ‌ عالمشاهى‌، تاريخ‌ عالمنامه‌ و شرف‌ نامه‌ (اته‌، 268 نيز خوانده‌ شده‌ است‌.
نويسنده‌ منشى‌ شاهزاده‌ ميرزا جوان‌ بخت‌ جهاندار شاه‌ بود كه‌ در شعبان‌ 1203/مة 1789 در بنارس‌ درگذشت‌. غلام‌ على‌ خان‌ پس‌ از مرگ‌ وي‌ به‌ لكهنو رفت‌ (استوري‌، 640 ؛ I/624, ريو، و در 1221ق‌/1806م‌ درگذشت‌ ( قاموس‌ الاعلام‌ ). آيين‌ عالمشاهى‌ به‌ نثري‌ متكلف‌ و آميخته‌ به‌ نظم‌ نوشته‌ شده‌ است‌. عمدة وقايع‌ ياد شده‌ در اين‌ كتاب‌ در فاصلة 1167-1203ق‌/1754- 1789م‌، يعنى‌ از هنگام‌ بركناري‌ احمدشاه‌ تا اواسط سلطنت‌ شاه‌ عالم‌ روي‌ داده‌ است‌.
اين‌ كتاب‌ در دو بخش‌ تنظيم‌ شده‌ است‌: بخش‌ نخست‌ پس‌ از مقدمه‌اي‌ كوتاه‌ با سلطنت‌ عالمگير دوم‌ (1167-1173ق‌/1754- 1760م‌) شروع‌ مى‌شود و با جلوس‌ شاه‌ عالم‌ در دهلى‌ (جمادي‌الاول‌ 1173/ دسامبر 1760) پايان‌ مى‌پذيرد. بخش‌ دوم‌ از شورش‌ ضابطه‌ خان‌ و لشكركشى‌ او به‌ دهلى‌ آغاز مى‌شود و با گرفتار آمدن‌ شاه‌ عالم‌ به‌ دست‌ غلام‌ قادر و كور شدن‌ وي‌ در 1203ق‌/1789م‌ پايان‌ مى‌پذيرد (اته‌، ؛ I/160 ريو، .(I/282
در نسخ‌ خطى‌ اين‌ كتاب‌، گاه‌ در چگونگى‌ فصل‌ بندي‌ و كمى‌ و بيشى‌ مطالب‌، مختصر تفاوتهايى‌ ديده‌ مى‌شود. كامل‌ترين‌ آنها، يكى‌ از دو نسخة كتابخانة موزة بريتانياست‌ كه‌ افزون‌ بر مطالب‌ ياد شده‌، در انتهاي‌ بخش‌ نخست‌، فصلى‌ در باب‌ زنان‌ و فرزندان‌ شاه‌ عالم‌، و در آغاز بخش‌ دوم‌ اشعاري‌ در ستايش‌ او، و در پايان‌ همين‌ بخش‌ پيوستى‌ در باب‌ شقاوتهاي‌ غلام‌ قادرخان‌، دستگيري‌ وي‌ و استقرار مجدد سلطنت‌ شاه‌ عالم‌ در ربيع‌ الاول‌ 1203/ دسامبر 1788 و نيز كشته‌ شدن‌ غلام‌ قادر در جمادي‌ الثانى‌ 1203/ مارس‌ 1789 آمده‌ است‌. از ويژگيهاي‌ مهم‌ اين‌ كتاب‌، نقل‌ نامه‌اي‌ است‌ كه‌ نويسنده‌ از طرف‌ شاهزاده‌ جوان‌ بخت‌ خطاب‌ به‌ جرج‌ سوم‌ پادشاه‌ انگلستان‌ نوشته‌ است‌ (ريو، همانجا).
آيين‌ عالمشاهى‌ با عنوان‌ شاه‌ عالم‌نامه‌ در سالهاي‌ 1912-1914م‌ در دو بخش‌ در كلكته‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌، اما نسخة چاپى‌ شامل‌ تمامى‌ مطالب‌ كتاب‌ نيست‌ و تنها به‌ ذكر وقايع‌ تا سالهاي‌ 1175ق‌/1761م‌ مى‌پردازد (استوري‌، .(I/641 چند سال‌ پس‌ از اتمام‌ تأليف‌ آيين‌ عالمشاهى‌، نويسنده‌، كتابى‌ مستقل‌ به‌ عنوان‌ مقدمة شاه‌ عالم‌ نامه‌ تأليف‌ كرد كه‌ وقايع‌ دوران‌ جانشينان‌ اورنگ‌ زيب‌ را تا پايان‌ سلطنت‌ عالمگير دوم‌ (1068-1173ق‌/1658-1760م‌) شامل‌ است‌ (ريو، .(I/278-279 بيشتر مطالب‌ آيين‌ عالمشاهى‌ در كتاب‌ «تاريخ‌ سلطنت‌ شاه‌ عالم‌» اثر كلنل‌ فرانكلين‌1 كه‌ معاصر غلام‌ على‌ خان‌ بوده‌، به‌ انگليسى‌ نقل‌ شده‌ است‌.
مآخذ: غلام‌ على‌ خان‌، شاه‌ عالم‌ نامه‌ (در تاريخ‌ هند)، كلكته‌، 1914م‌؛ قاموس‌ الاعلام‌، ذيل‌ غلام‌ على‌؛ منزوي‌، خطى‌، 6/4571-4572؛ نيز:
Ethe, H., Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of India Office, vols. I and II, London, 1903; Rieu, Charles, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, vol. I, London, 1966; Storey, C. A., Persian Literature, A Bio - Bibliographical Survey, vol. I. London, 1958.
بخش‌ ادبيات‌