آيْواز، يا عَيْواض‌ (در كتابهاي‌ قديم‌)، عنوانى‌ براي‌ پيشخدمتان‌ در خانه‌هاي‌ اعيان‌ قديم‌، در ادوار اخير امپراتوري‌ عثمانى‌، كه‌ متصدي‌ كارهاي‌ آشپزخانه‌ و تهيه‌ و خريد نيازمنديهاي‌ روزانه‌ از بازار بودند. اين‌ پيشخدمتان‌ بيشتر از ارمنيان‌ِ وان‌ و گاهى‌ از كردان‌ مى‌بودند. آيوازها لباسى‌ از نيم‌ تنه‌ و جليقه‌ و شلوار ارغوانى‌ رنگ‌ و جورابهاي‌ پشمى‌ به‌ رنگهاي‌ گوناگون‌ مى‌پوشيدند، كفش‌ سياه‌ به‌ پا مى‌كردند، حوله‌اي‌ سفيد بر دوش‌ مى‌افكندند، لنگى‌با راههاي‌پهن‌به‌كمر مى‌بستند و كلاهى‌سرخ‌ (فَس‌) كه‌ به‌ دور آن‌ پارچه‌اي‌ رنگين‌ مى‌پيچيدند، بر سر مى‌نهادند. اصل‌ واژة آيواز دانسته‌ نيست‌. برخى‌ آن‌ را از واژة عربى‌ «عوض‌» دانسته‌اند، اما از لحاظ معنى‌، مناسبتى‌ ميان‌ آيواز و «عوض‌» نيست‌.
وظيفة آيوازها آوردن‌ طعام‌ از آشپزخانه‌ به‌ اتاق‌ ميهمانى‌ در خوانچه‌ها بر روي‌ سر، زغال‌ گذاشتن‌ بر منقلها و روشن‌ كردن‌ آنها، تميز كردن‌ و پر ساختن‌ چراغها و خريد نيازمنديها بود. ظاهراً اين‌ عمل‌ اخير درآمد خوبى‌ هم‌ براي‌ آيوازها و هم‌ براي‌ كاسبان‌ بازار داشت‌ كه‌ يك‌ مثل‌ تركى‌ گواه‌ آن‌ است‌: «آيواز قصاب‌ هَپ‌ بير حساب‌» (حساب‌ و درآمد قصاب‌ و آيواز يكى‌ است‌).
دانسته‌ نيست‌ از چه‌ زمانى‌ استخدام‌ ارمنيان‌ به‌ عنوان‌ «آيواز» در خانه‌هاي‌ اعيان‌ ترك‌ معمول‌ شده‌ است‌. در حكمى‌ كه‌ از سوي‌ سلطان‌ عثمانى‌ در 1164ق‌/1751م‌ به‌ چاووش‌ باشى‌ صادر شده‌، آمده‌ است‌: چندي‌ است‌ در خانه‌هاي‌ رجال‌ دولت‌، برخى‌ از ارمنيان‌ اهل‌ ذمه‌ به‌ عنوان‌ خدمتكار و شرابدار و متصدي‌ كار خريد ديده‌ مى‌شوند. اين‌ اهل‌ ذمه‌ در عين‌ آنكه‌ شراب‌ مى‌خورند و دست‌ به‌ دزدي‌ مى‌زنند، به‌ شفاعت‌ اربابان‌ خود از اداي‌ «جزيه‌» معاف‌ مى‌شوند. بنابراين‌ حكم‌، بايد به‌ جاي‌ ايشان‌ خدمتكاران‌ مسلمان‌ برگزيده‌ شوند. در اين‌ حكم‌ نام‌ يونانيان‌ نيز آمده‌ است‌ و دانسته‌ نيست‌ كه‌ يونانيان‌ تا چه‌ اندازه‌ به‌ عنوان‌ «آيواز» استخدام‌ مى‌شده‌اند.
«آيواز» (عيوان‌ يا عيوض‌) به‌ عنوان‌ نام‌ خاص‌ مردان‌ نيز متداول‌ است‌، چنانكه‌ نام‌يكى‌از مردان‌برجسته‌در داستان‌عاميانة «كوراوغلو» عيوض‌ است‌، وي‌ پسر قصابى‌ (از گرجستان‌ يا اورفه‌ يا اسكدار، به‌ روايات‌ مختلف‌) است‌ كه‌ كوراوغلو او را از پدر مى‌ربايد و او بعدها از ياران‌ شجاع‌ و دلير كوراوغلو مى‌گردد، و نيز آيواز در خيمه‌ شب‌ بازيهاي‌ قراگز، يكى‌ از چهره‌هاي‌ معروف‌ و سرشناس‌ است‌ كه‌ گاهى‌ سبدي‌ در بازار و گاهى‌ زنبيلى‌ در پشت‌ دارد و نامش‌ سركيس‌ است‌ و با لهجة ارمنيان‌ وان‌ سخن‌ مى‌گويد.
مآخذ: IA. ; 2 EI
عباس‌ زرياب‌