آيَتى‌، عبدالحسين‌بافقى‌يزدي‌ (1288-1372ق‌/1871-1953م‌)، اديب‌ و شاعر و نويسندة ايرانى‌. در تفت‌ از توابع‌ يزد در خانواده‌اي‌ روحانى‌ زاده‌ شد. پدرش‌، شيخ‌ محمد، معروف‌ به‌ حاج‌ آخوند تفتى‌ از ائمة جماعت‌ و واعظان‌ فاضل‌ يزد و در زادگاه‌ خويش‌ مرجع‌ امور مذهبى‌ بود. عبدالحسين‌ در نوجوانى‌ به‌ لباس‌ روحانيت‌ درآمد و به‌ آموزش‌ ادبيات‌ و علوم‌ اسلامى‌ پرداخت‌. در 1303ق‌/1886م‌ به‌ يزد رفت‌و در مدرسةخان‌ بزرگ‌ به‌تحصيل‌ مقدمات‌ادامه‌ داد. در 1305ق‌/ 1888م‌ به‌ عتبات‌ سفر كرد و به‌ فراگيري‌ فقه‌ و اصول‌ پرداخت‌. يك‌ سال‌ بعد پدرش‌ درگذشت‌ و او به‌ زادگاه‌ خويش‌ بازگشت‌ و در 1311ق‌/ 1894م‌ به‌ جاي‌ پدر نشست‌ و به‌ امامت‌ جماعت‌ و وعظ پرداخت‌. وي‌ در ادب‌ فارسى‌ صاحب‌ قريحه‌ بود و از سالهاي‌ نوجوانى‌ شعر مى‌سرود و «ضيايى‌» تخلص‌ مى‌كرد.
در 1320ق‌/1903م‌ بر اثر تطميع‌ و اغواي‌ بهاييان‌ به‌ آنان‌ پيوست‌. آنگاه‌ از جامعة مسلمانان‌ رانده‌ شد و تقريباً 18 سال‌ به‌ سياحت‌ و تبليغ‌ بهاييگري‌ پرداخت‌. در اوايل‌ همين‌ دوران‌، كواكب‌ الدرية فى‌ مآثر البهائية را دربارة تاريخ‌ پيدايش‌ اين‌ مذهب‌ نوشت‌. در طى‌ اين‌ سالها همچنان‌ شعر نيز مى‌سرود، و به‌ دستور عبدالبهاء، رهبر بهاييان‌، تخلص‌ خود را به‌ «آواره‌» تغيير داد. در سالهاي‌ آخر زندگى‌ عبدالبهاء مدت‌ 3 ماه‌ در حيفا مهمان‌ وي‌ بود و با آنكه‌ در اين‌ مدت‌، به‌ اعتراف‌ خودش‌ بطلان‌ دعوي‌ بهاييان‌ را دريافته‌ بود (آيتى‌، «شرح‌ احوالى‌...»، 213- 216)، از ترك‌ اين‌ مذهب‌ خودداري‌ كرد. پس‌ از مرگ‌ عبدالبهاء (1340ق‌/ 1922م‌)، آيتى‌ سفري‌ به‌ اروپا كرد و در آنجا به‌ بطلان‌ ادعاي‌ سران‌ بهائيت‌، داير بر اينكه‌ بسياري‌ از مردم‌ اروپا به‌ اين‌ مذهب‌ گرويده‌اند، پى‌ برد. آنگاه‌ مانند جمعى‌ ديگر از فريب‌ خوردگان‌، اين‌ مذهب‌ را ترك‌ گفت‌، و تأليف‌ كشف‌ الحيل‌ را دربارة فريبكاريهاي‌ سران‌ بهائيت‌ آغاز كرد. وي‌ در 1348ق‌/1929م‌ در تهران‌ مقيم‌ شد و به‌ خدمت‌ وزارت‌ معارف‌ درآمد و به‌ تدريس‌ در دورة متوسطه‌ پرداخت‌. در اين‌ احوال‌ به‌ تحقيقات‌ ادبى‌ روي‌ آورد و در 1308ش‌ نشريه‌اي‌ ادبى‌ - انتقادي‌ به‌ نام‌ نمكدان‌ تأسيس‌ كرد كه‌ تا چند سال‌ به‌ طور نامنظم‌ منتشر مى‌شد. در اين‌ دوران‌ با تخلص‌ جديد «آيتى‌» همچنان‌ شعر مى‌سرود. در 1358ق‌/1939م‌ به‌ يزد منتقل‌ و به‌ تدريس‌ در دبيرستانها مشغول‌ شد و سرانجام‌ در همان‌ شهر درگذشت‌.
آثار زير از او برجاي‌ مانده‌ است‌: آتشكدة يزدان‌ (تاريخ‌ يزد)، يزد، 1357ق‌/1938م‌؛ اشعة حيات‌ (شعر)، يزد، 1328ش‌؛ انشاء عالى‌، تبريز، 1311ش‌؛ تاريخ‌ فلسفه‌، تهران‌، 1312ش‌؛ تكميل‌ كتاب‌ كشف‌ الحيل‌ و بيان‌ الحق‌، تهران‌؛ چكامة شمشير (شعر)؛ خردنامه‌ (شعر)، استانبول‌؛ روش‌ نگارش‌ يا موضوع‌ نويسى‌، تهران‌؛ سه‌ عروسى‌ (داستان‌)، تهران‌، 1312ش‌؛ سه‌ فراري‌ (داستان‌)، تهران‌، 1306ش‌؛ سه‌ گمشده‌ (داستان‌)، تهران‌، 1306ش‌ (3 كتاب‌ اخير ترجمة سياحت‌ نامة دكتر ژاك‌ آمريكايى‌ است‌)؛ ضميمة كشف‌ الحيل‌ (پاسخ‌ به‌ مقالة عبدالله‌ رازي‌)، تهران‌، 1307ش‌؛ فرهنگ‌ آيتى‌، تهران‌، 1314ش‌؛ قصيدة قرآنيه‌ يا ترانة روحى‌ (شعر)، تهران‌؛ كتاب‌ نَبى‌ (ترجمة فارسى‌ قرآن‌ در 3 جلد)، يزد 1324-1326ش‌؛ كشف‌ الحيل‌ (در افشاي‌ فرقه‌هاي‌ بهاييان‌، در 3 جلد)، تهران‌، 1307ش‌ (اين‌ كتاب‌ بعدها مكرر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌)؛ كواكب‌ الدرية فى‌ مآثر البهائية (در تاريخ‌ بهائيت‌)، قاهره‌،1342ق‌/1924م‌؛ گفتارآيتى‌، تهران‌،1347ق‌/1929م‌؛ ملكة عقل‌ و عفريت‌ جهل‌، تهران‌، 1312ش‌؛ نغمة دل‌ (شعر)، تهران‌؛ هوگوي‌ ايرانى‌، (نخستين‌ پرواز بشر)، يزد، 1321ش‌.
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة، 9(1)/13، 15/118، 16/191، 18/33، 179؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة، قرن‌ 14، مشهد، 1404ق‌، 1(3)/1076-1077؛ آيتى‌، عبدالحسين‌، كشف‌ الحيل‌، تهران‌، 1326ش‌، 1/12، 3/179-186؛ همو، «شرح‌ احوالى‌...»، يغما، س‌، 20، شم 4، 1346ش‌؛ بامداد، مهدي‌، تاريخ‌ رجال‌ ايران‌، تهران‌، 1347-1353ش‌، 5/140-141؛ برقعى‌، محمدباقر، سخنوران‌ نامى‌ معاصر، تهران‌، 1336ش‌، ص‌ 40-41؛ خلخالى‌، عبدالحميد، تذكره‌ شعراي‌ معاصر ايران‌، تهران‌، 1337ش‌، 2/2-6؛ صدرهاشمى‌، محمد، تاريخ‌ جرايد و مجلات‌ ايران‌، اصفهان‌، 1332ش‌، ص‌ 309-311؛ گلچين‌ معانى‌، احمد، تاريخ‌ تذكره‌هاي‌ فارسى‌، تهران‌، 1363ش‌، 2/559 -562؛ منزوي‌، خطى‌، ص‌ 4523.
كاظم‌ موسوي‌ بجنوردي‌