آيَت‌ُ اللّه‌، يا آيةالله‌ (= نشانة خداوند)، عنوانى‌ عام‌ براي‌ فقها و مراجع‌ طراز اول‌ و دوم‌ شيعه‌ از اوايل‌ سدة 14ق‌/20م‌. در ادوار پيشين‌ تاريخ‌ اسلامى‌، براي‌ فقها در كنار القاب‌ و عناوين‌ خاص‌ مانند مفيد، صدوق‌ و شيخ‌ الطائفه‌، يك‌ سلسله‌ القاب‌ عام‌ نيز مانند شيخ‌ الاسلام‌، ملا و آخوند به‌ كار رفته‌ است‌. برخى‌ القاب‌ مانند ثقةالاسلام‌، حجة الاسلام‌، محقق‌، علامه‌ و نيز آيت‌الله‌ نخست‌ به‌ قصد تعظيم‌ در موارد خاص‌ به‌ كار رفته‌ و بعدها لقبى‌ براي‌ فردي‌ معين‌ شده‌ و سپس‌ بيش‌ و كم‌ به‌ صورت‌ عنوانى‌ عام‌ گرديده‌ است‌. در سدة 4ق‌/10م‌ عنوان‌ ثقة الاسلام‌ براي‌ محمدبن‌ يعقوب‌ كلينى‌ (ه م‌)، در سدة 5ق‌/11م‌ عنوان‌ حجة الاسلام‌ براي‌ امام‌ محمد غزالى‌ (ه م‌)، در سدة 7ق‌/13م‌ عنوان‌ محقق‌ براي‌ جعفربن‌ حسن‌ حلى‌ (ه م‌)، و در سدة 8ق‌/14م‌ عناوين‌ علامه‌ و آيةالله‌ براي‌ حسن‌ بن‌ يوسف‌ حلى‌ (ه م‌) به‌ كار رفت‌؛ و همة آنها تا قرنها پس‌ از كاربرد نخستين‌، مختص‌ به‌ صاحبان‌ اوليه‌ آنها باقى‌ ماند.
در سدة 14ق‌/20م‌ كاربرد برخى‌ از اين‌ عنوانها براي‌ گروهى‌ از فقها تكرار شد و رفته‌رفته‌ گسترش‌ بيشتري‌يافت‌. اكنون‌عناوين‌ ثقةالاسلام‌، حجةالاسلام‌ و آيةالله‌ كاربرد گسترده‌اي‌ يافته‌ و هر يك‌ نشان‌ دهندة سطح‌ معينى‌ از دانش‌ فقهى‌ است‌.
چنانكه‌ گفته‌ شد، نخستين‌ كس‌ كه‌ عنوان‌ آيت‌ الله‌ يافت‌، حسن‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ على‌ بن‌ مطهر، معروف‌ به‌ علامه‌ حلى‌ يود. ابن‌ حجر عسقلانى‌ (د 852ق‌/1448م‌) او را آية فى‌ الذكاء خوانده‌ است‌ (2/317) و شايد به‌ همين‌ مناسبت‌، و نيز به‌ علت‌ دانش‌ عميق‌ و تقواي‌ كم‌ مانندش‌، لقب‌ آيت‌ الله‌ به‌ او داده‌ شده‌ باشد. شرف‌الدين‌ شولستانى‌، شيخ‌ بهاءالدين‌ عاملى‌ و ملامحمد باقر مجلسى‌، در اجازه‌ نامه‌هايى‌ كه‌ براي‌ شاگردان‌ خود نوشته‌اند، از علامه‌ حلى‌ به‌ عنوان‌ آيت‌ الله‌ فى‌ العالمين‌ ياد كرده‌اند (مجلسى‌، 1/204-107/81). ملامحمد باقر مجلسى‌ در ذكر مشايخ‌ روايت‌ خويش‌، همين‌ عنوان‌ را براي‌ شمس‌الدين‌ محمدبن‌ مكى‌ نيز به‌ كار برده‌ است‌. پس‌ از اين‌ تا سدة 14ق‌/20م‌ عنوان‌ آيت‌ الله‌ بر هيچ‌ يك‌ از فقها اطلاق‌ نشد. در اوايل‌ اين‌ سده‌، نخست‌ حاج‌ ميرزا حسين‌ نوري‌ (1254-1320ق‌/1383-1902م‌) اين‌ عنوان‌ را براي‌ سيد محمد مهدي‌ بحرالعلوم‌، و چند دهه‌ ديرتر شيخ‌ عباس‌ قمى‌ همان‌ را براي‌ شيخ‌ مرتضى‌ انصاري‌، شيخ‌ حسين‌ نجف‌ و سيد محمد حسن‌ شيرازي‌ (2/397، 3/222) و رفته‌ رفته‌ مورخين‌ عصر مشروطه‌ براي‌ آخوند ملاكاظم‌ خراسانى‌، حاج‌ ميرزا حسين‌ ميرزا خليل‌، شيخ‌ عبدالله‌ مازندرانى‌ و ديگران‌ به‌ كار بردند (نراقى‌، 46-47؛ ناظم‌ الاسلام‌، 88؛ كسروي‌، 2/371). پيش‌ از آن‌، همة آن‌ مراجع‌ در مراسلات‌ و مخاطبات‌، حجت‌ الاسلام‌ خوانده‌ مى‌شدند.
پس‌ از تشكيل‌ حوزة علمية قم‌ توسط مرحوم‌ شيخ‌ عبدالكريم‌ حائري‌ و مركزيت‌ يافتن‌ آن‌ (1340ق‌/ 1922م‌) شماري‌ از فقهاي‌ بزرگ‌ كه‌ در آن‌ گرد آمدند، آيت‌ الله‌ لقب‌ يافتند و به‌ تدريج‌، معدودي‌ از برجسته‌ترين‌ فقهايى‌ كه‌ در مقام‌ مرجعيت‌ قرار مى‌گرفتند، آيت‌ الله‌ العظمى‌ ناميده‌ شدند.
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة، 2/444، 13/133؛ همو، هدية الرازي‌ الى‌ الامام‌ المجدد الشيرازي‌، تهران‌، 1403ق‌، جم؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، لسان‌ الميزان‌، بيروت‌، 1390ق‌؛ افندي‌ اصفهانى‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌ و محمود مرعشى‌، قم‌، 1401ق‌، 1/359؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، بيروت‌، 1403ق‌، 5/396؛ تيموري‌، ابراهيم‌، تحريم‌ تنباكو، تهران‌، 1361ش‌، ص‌ 53، 103؛ قمى‌، عباس‌، الكنى‌ و القاب‌، تهران‌، 1397ق‌، كسروي‌، احمد، تاريخ‌ مشروطة ايران‌، تهران‌، 1356ش‌؛ لغت‌ نامة دهخدا؛ متينى‌، جلال‌، «بحثى‌ دربارة سابقة تاريخى‌ القاب‌ و عناوين‌ علما در مذهب‌ شيعه‌»، ايران‌ نامه‌، س‌ 1، شم 4، تابستان‌ 1362ش‌، جم؛ مجلسى‌، محمد باقر، بحار الانوار، بيروت‌، 1403ق‌، 1/35، 58، 51/343؛ ناظم‌ الاسلام‌ كرمانى‌، محمد، تاريخ‌ بيداري‌ ايرانيان‌، به‌ كوشش‌ على‌اكبر سعيدي‌ سيرجانى‌، تهران‌، 1362ش‌؛ نراقى‌، حسن‌، كاشان‌ در جنبش‌ مشروطة ايران‌، تهران‌، 1355ش‌؛ نوري‌، حسين‌، مستدرك‌ الوسايل‌، تهران‌، 1382ق‌. محمدعلى‌ مولوي‌