آياس‌ْ پاشا (ح‌ 886 -946ق‌/1481- 1539م‌)، صدراعظم‌ دولت‌ عثمانى‌ در زمان‌ سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌. وي‌ از مردم‌ آلبانى‌ بود كه‌ در ناحية سميرا1 يا هيمارا در نزديكى‌ والونا (آولونيه‌) متولد گرديد. به‌ گزارش‌ پيرو براگادينو2، كه‌ باليوز (يا نمايندة) ونيز در استانبول‌ بود، آياس‌ پاشا در 1526م‌ (932ق‌) 44 ساله‌ مى‌نمود و بنابراين‌ تولد او به‌ تقريب‌ در 1482م‌ (887ق‌) تواند بود. بر سنگ‌ قبر او در استانبول‌ نام‌ او را «اياس‌ بن‌ محمد» نوشته‌اند. آياس‌ پاشا در زمان‌ سلطنت‌ بايزيد دوم‌ (886 - 918ق‌/1481-1512م‌) به‌ عنوان‌ «دِوشيرمه‌» (خردسالانى‌ كه‌ براي‌ خدمت‌ در سپاه‌ ينى‌چري‌ جلب‌ مى‌شدند)، به‌ سراي‌ سلطانى‌ درآمد و پس‌ از آنكه‌ در اندرون‌ تربيت‌ يافت‌، به‌ رتبة «آغايى‌» ينى‌ چريان‌ رسيد. از سليم‌ نامة شكري‌ بر مى‌آيد كه‌ «آياس‌ آغا» به‌ عنوان‌ آغا ينى‌چريان‌ در جنگ‌ چالدران‌ در سپاه‌ سلطان‌ سليم‌ شركت‌ جسته‌ بود و به‌ گفتة اوليا چلبى‌، آياس‌ آغاي‌ِ ينى‌ چريان‌ در جنگ‌ صدراعظم‌ سنان‌ پاشا با علاءالدولة ذوالقدر (جنگ‌ گوكسون‌) كه‌ به‌ شكست‌ علاءالدوله‌ منتهى‌ گرديد، حضور داشت‌ ، IA) ج‌ .(II آياس‌ آغا در حملة سلطان‌ سليم‌ به‌ مصر (922ق‌/1516م‌) نيز شركت‌ داشت‌. فرمانده‌ كل‌ در اين‌ حمله‌ وزير سنان‌ پاشا بود و به‌ آياس‌ آغا امر شده‌ بود كه‌ همراه‌ ينى‌ چريان‌ حركت‌ كند. آياس‌ پاشا كليدهاي‌ شهر لاذقيه‌ را تسليم‌ سلطان‌ سليم‌ كرد. وي‌ در شكست‌ قطعى‌ و اسارت‌ طومان‌ باي‌آخرين‌ سلطان‌ از مماليك‌ مصر سهم‌ عمده‌اي‌ داشت‌.
پس‌ از جلوس‌ سلطان‌ سليم‌ قانونى‌ بر تخت‌ سلطنت‌ عثمانى‌ (شوال‌ 926/سپتامبر 1520) آياس‌ پاشا ظاهراً بيگلربيگ‌ آناتولى‌ شد. چون‌ در 927ق‌/1521م‌ قيام‌ جان‌ بِردي‌ غزالى‌ نايب‌ شام‌ با خشونت‌ تمام‌ در هم‌ شكست‌ شد، آياس‌ پاشا به‌ جاي‌ او «نايب‌ شام‌» گرديد (ابن‌ اياس‌، 5/391)، اما در محرم‌ 928/ دسامبر 1521 «امير فرهات‌ عثمانى‌» (فرهاد) نايب‌ طرابلس‌ به‌ نيابت‌ شام‌ نيز منصوب‌ شد و آياس‌ روانة استانبول‌ گرديد. وي‌ به‌ عنوان‌ بيگلربيگ‌ روملى‌ در محاصره‌ رودس‌ شركت‌ داشت‌، اما به‌ گفتة فريدون‌ بيك‌ (1/533) در 5 ذيقعدة 928ق‌/ 26 سپتامبر 1522م‌ در اثر محاكمه‌ «مغضوب‌ و محبوس‌» گرديد و باز در ششم‌ همان‌ ماه‌ محاكمه‌ تجديد شد و او آزادي‌ را باز يافت‌ و بيگلربيگى‌ او دوباره‌ مقرر گشت‌. آياس‌ پاشا پس‌ از آن‌ به‌ مقام‌ وزير سوم‌ و بعد به‌ مقام‌ وزير دوم‌ رسيد و گويا با اين‌ سمت‌ در جنگهاي‌ مجارستان‌ (جنگ‌ معروف‌مُهاج‌3در932ق‌/1526م‌)و محاصرةمشهورشهر وين‌در935ق‌/ 1529م‌ و جنگ‌ گونس‌4 در اتريش‌ (939ق‌/1532م‌) و سفر بغداد شركت‌ داشت‌. پس‌ از آنكه‌ ابراهيم‌ پاشا صدراعظم‌ در رمضان‌ 942/ فورية 1536 به‌ امر سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌ اعدام‌ شد، آياس‌ پاشا به‌ جاي‌ او به‌ مقام‌صدارت‌عظمى‌نايل‌ گرديد و تا هنگام‌وفات‌ اين‌سمت‌را حفظ كرد. حوادث‌ مهم‌ دوران‌ صدارت‌ عظماي‌ او جنگ‌ با ونيز (944 -947ق‌/ 1537-1540م‌)، حملة اتريشيها به‌ اِسِك‌5 (944ق‌/ 1537م‌) جنگ‌ مولداوي‌ (945ق‌/1538م‌) و سفر دريايى‌ سليمان‌ پاشا فرمانرواي‌ مصر به‌ «ديو6» واقع‌ در هند (براي‌ جنگ‌ با پرتقاليها) بود. آياس‌ پاشا در حمله‌ به‌ جزيرة كرفو كه‌ متعلق‌ به‌ ونيزيان‌ بود، شركت‌ داشت‌، ولى‌ نيروهاي‌ عثمانى‌ به‌ علت‌ دفاع‌ سخت‌ ونيزيان‌، از تصرف‌ آن‌ باز ماندند.
آياس‌پاشا را مردي‌عامى‌و عاري‌از موهبت‌ عالى‌سياسى‌دانسته‌اند. غزي‌ رفتار او را هنگام‌ فرمانروايى‌ بر دمشق‌ ستوده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ با دانشمندان‌ و نيكان‌ دوستى‌ و رفت‌ و آمد داشت‌ (2/125). عثمان‌ زاده‌ (ص‌ 26) او را از «عيب‌ و حرص‌ و آز بري‌ و از ارتكاب‌ مظالم‌ عاري‌» مى‌داند و از ميل‌ مفرط او به‌ زنان‌ و معاشرت‌ زياد با ايشان‌ سخن‌ مى‌گويد (اين‌ عيب‌ را مورخان‌ ديگر نيز براي‌ او گرفته‌اند) وي‌ به‌ هنگام‌ مرگ‌ بيش‌ از 20 فرزند دختر و پسر داشت‌ ( قاموس‌ اعلام‌ ).
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور فى‌ وقائع‌ الدهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1984م‌؛ زامباور، معجم‌ الانساب‌، ترجمة زكى‌ محمدحسن‌، بيروت‌، 1400ق‌، ص‌ 240-241؛ شاه‌ طهماسب‌ صفوي‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌، تهران‌، 1350ش‌، ص‌ 142، 206، 245؛ عثمان‌زاده‌، تايب‌ احمد، حديثة الوزراء، استانبول‌، 1969م‌، ص‌ 27؛ غزي‌، نجم‌الدين‌، الكواكب‌ السائرة، بيروت‌، 1949م‌، 2/3، 5، 96، 126، 141، 150؛ فريدون‌ بيك‌، منشآت‌ السلاطين‌، استانبول‌، 1274ق‌، 1/534، 535، 547، 577، 593؛ قاموس‌ الاعلام‌؛ قمى‌، احمد، خلاصة التواريخ‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقى‌، تهران‌، 1359ش‌، 1/403؛ كردعلى‌، محمد، خطط الشام‌، بيروت‌، 1389ق‌، 1/205؛ نيز: IA. ; 2 EI
عباس‌ زرياب‌ (ز) تايپ‌ مجدد - 19/3/77