آناتولی حِصاری، یا آنادلو حصاری ، آقچه حِصار، گُزَل حِصار، گزلجه حصار ، یِنی حِصار، ینیجه حصار ، و به عربی اَناضولی حصار و کوزَلْجَه حِصار، قلعه و بارویی بزرگ و باشکوه بر کرانۀ آسیایی بغاز استانبول، یا تنگۀ بسفر که در 797ق/1395م به فرمان ایلدرم بایزید اول بنیاد نهاده شد.
تاریخچه: سلطان بایزید اول، امپراتور عثمانی (حک‌ 792-805ق/1390-1402م) که پیوسته اندیشۀ دستیابی بر قسطنطنیه را در سر می‌پروراند، برای آنکه حلقۀ محاصرۀ تجاری این مهم‌ترین شهر امپراتوری بیزانس را که از 794ق/1392م آغاز کرده بود (لاموش. 34)، تنگ‌تر کند و راه دستیابی حریفان بیزانسی را به دریای سیاه ببندد، بر آن شد که پایگاهی درخورِ این مهم در مدخل بغاز استانبول (İA: در متون قدیمی، بغاز) اسکندریه، پی‌افکند و بدین‌سان آمد و شد کشتیهای بازرگانی و نیروهای نظامی میان قسطنطنیه (استانبول) و دریای سیاه را زیر نظر داشته باشد. محل ساختمان حصار در سمت راست مصب رود گوک‌سو در کرانۀ باریک‌ترین نقطۀ تنگۀ بسفر که نزدیک به 780 متر پهنا دارد، میان دو ناحیۀ کندیلی و کانلیجا (EI2, 483) تعیین شد و سرانجام دژی و بارویی استوار و سترگ به نام گوزل حصار بنا گردید که چندی بعد نام آنادلو حصاری به خود گرفت (لاموش، 34). سال دقیق تأسیس این حصار روشن نیست، لیکن بی‌گمان بایدپ یش از 801ق/1399م (زمان دومین محاصرۀ استانبول) باشد. در اسلام آنسیکلوپدیسی تاریخ بنای حصار آناتولی 797ق/1395م و در عین حال زمانی پس از بازگشت بایزید اول از نبرد پیروزمندانۀ نیکوپول (شهری در بلغارستان که به دست هراکلیوس امپراتور بیزانس در 7ق/628م بنیاد گذارده شد)، ذکر شده است. اما اگر قول غالب در مورد سال بنای حصار (797ق) را بپذیریم، چون رویداد نیکوپول در ذیقعدۀ 798ق/اوت 1396م (فریدبک، 2/144؛ لاموش، 32) بوده است، پس ساختمان حصار باید نزدیک به یک سال پیش از رویدادِ یاد شده بوده باشد. گرچه بایزید به سبب درگیری با امیر تیمور گورکانی نتوانست به آرزوی خود، یعنی گشودن قسطنطنیه برسد، لیکن برج و بارویی که او ساخت، دیگر امپراتوران عثمانی را بر کرانۀ آسیایی تنگۀ بسفر تسلط بخشید (باری، IV/694). در جنگ معروف وارنا (شهری در بلغارستان بر کرانۀ باختری دریای سیاه) که میان سلطان مراد دوم (حک‌ 824-855ق/1421-1451م) ــ نه آنچنانکه در دائره‌المعارف اسلام آمده، مراد اول (حک‌ 761-791ق/1360-1389م) ــ از سویی و مجارها و هم‌پیمانان لهستانی و صلیبی آنان از سوی دیگر درگرفت و به کشته شدن ولادیسلاو (یا لادیسلائوس ) پادشاه مجار انجامید، حصار آناتولی عاملی مؤثر در دفاع از استانبول و جلوگیری از پیشروی نیروهای مجار در تنگۀ بسفر و رسیدن آنها به استانبول بود (لاموش، 47؛ آمریکانا، ذیل وارنا)، زیرا هنگام ورود نظامیان مجار از شمال به بغاز بسفر، خلیل پاشا، صدراعظم سلطان مراد دوم، تعدادی توپ بر فراز حصار آناتولی استوار داشت و بدین‌سان بر نیمۀ جنوبی این بغاز تسلط کامل پیدا کرد و به دشمن اجازۀ راه یافتن به استانبول را نداد (İA). تنگۀ بسفر در آن روزگار ارزش بازرگانی و نظامی بسیاری برای عثمانیها و حریفان بیزانسی آنها داشت و بنابراین هر دو طرف می‌کوشیدند با ساختن دژهایی استوار بر کرانۀ بسفر، سیطرۀ بیش‌تری بر آن پیدا کنند. مهم‌ترین این استحکامات یکی همین آناتولی حصاری و دیگری رومْلی حصاری یا بغازکَسَن بود که در 856ق/1452م به دستور سلطان محمد دوم (حک‌ 855-886ق/1451-1481م) به صورت پایگاهی استوار برای دست‌اندازی بر قسطنطنیه و نیز به منظور دریافت حق‌العبور کشتیهایی که از بسفر می‌گذشتند (باری IV/694)، در برابر آناتولی حصاری بر کرانۀ اروپایی این تنگه ساخته شد و با این کار توان تدافعی حصار آناتولی نیز دو چندان گشت (YTA, 136). امپراتور عثمانی در همان سال (856ق/1452م) اصلاحاتی نیز در حصار آناتولی انجام داد و بخشهایی بر آن افزود و مسجدی در مدخل آن ساخت که اکنون دیگر صورتی ویران به خود گرفته است. گویا همین اقدام او سبب شده که در پاره‌ای منابع، ساختمان آناتولی حصاری را به سلطان محمد دوم نسبت دهند (TA؛ EI2، ذیل بوغاز ایچی ). محمد دوم هر دو حصار یاد شده را به توپخانه و وسایل دفاعی کارآمدی مجهز ساخت (همانجا).
ویژگیهای معماری حصار: قلعه به شکل مربع مستطیل (TA) بر فراز تخته‌سنگی به بلندی 2-3 متر ساخته شده و باروهایی به قطر 5/1 متر و به بلندی 20 متر آن را در میان گرفته است. باروها در بخشی به شکل نیم‌دایره و در بخشی دیگر گوشه‌دار ساخته شده است. قلعه دارای 6 برج کنگره‌دار، به بلندیِ 3 تا 5 متر، است. به گزارش جهانگردانی که در اوایل سدۀ 13ق/19م از این محل گذشته‌اند، تا آن زمان برجها سالم بوده است (İA). حصار آناتولی از نمونه‌های معماری نظامی ترکی به‌شمار می‌آید.
پایان رونق حصار: پس از سقوط قسطنطنیه به دست سلطان محمد دوم، معروف به فاتح، در 857ق/1453م، دریای سیاه عملاً به صورت دریاچه‌ای زیر نفوذ عثمانی درآمد. سلطان محمد فاتح قدرتهایی را که بر این دریاچه دستی داشتند، دور ساخت و چون با این کار دیگر خطری امپراتوری عثمانی را تهدید نمی‌کرد، حصارهای آناتولی و روملی در نیمۀ جنوبی بسفر و نیز آنچه از پایگاههای دفاعی بیزانسها در کرانه‌های شمالی این تنگه بر جای مانده بود، رونق نظامی گذشته خود را از دست دادند (EI2، همانجا) و به همین دلیل دیگر توجهی به آنها نشد. حصار آناتولی سالها به شکلی متروک ماند تا در 1347ق/1928م بازسازی شد.
حصار در سدۀ 14ق/20م: آناتولی حصاری، امروزه، نام منطقه اطراف حصار و مرکز بخش بَیکوز است (İA). در فاصلۀ این حصار و کانلیجا، کاخ بسیار زیبایی به چشم می‌خورد که نزدیک به سال 1106ق/1695م به دست عموجه زاده حسین پاشا، از وزیران سلطان عثمانی مصطفی دوم (حک‌ 1106-1115ق/1695-1703م) ساخته شده و این تنها بخشی از بناهای اوست که تا به امروز بر جای مانده است. جمعیت قصبۀ آناتولی حصاری در 1359ق/1940م به 266‘5 نفر می‌رسید (TA)، اما در 1369ق/1950م، جمعیت آن با چوبوکلو و کانلیجا بر روی هم بیش از 000‘5 نفر نبوده است. آب و هوای ملایم و فرح‌بخش دهانۀ بسفر، رطوبت گوک‌سو و تپه‌های سرسبزی که بر کرانۀ این رود گسترده است (قاموس الاعلام)، حصار آناتولی را به صورت یکی از یباترین ییلاقهای بغاز استانبول درآورده است و به همین سبب با اینکه حصار خود متروک شده، باز زیبایی ویژه‌ای به چشم‌اندازهای طبیعی این بغاز می‌دهد.
مآخذ: فریدبک، محمد، تاریخ الدوله العلیه العثمانیه، به کوشش احسان حقی، بیروت، 1403ق؛ قاموس الاعلام (ترکی)؛ لاموش، لئون، تاریخ ترکیه، ترجمۀ سعید نفیسی، 1316ش، صص 32، 48، 51، نیز:
Americana; Britannica, under Bopshorus; Bury, J. B., »The Eastern Roman Empire«, Cambridge Medieval History., 1936; EI2, IA; TA; YTA.
مجدالدین کیوانی