آمُلی، ابوالحسین احمدبن حسین بن هارون اقطع، معروف به «سید مؤید باللـه» و «عضدالدوله» (333-421ق/945-1030م، فقیه، ادیب، محدث، مفسر و شاعر. وی از نوادگان زیدبن حسن مجتبی(ع) و از پیشوایان زیدیۀ طبرستان و معاصر صاحب بن عباد (326-385ق/938-995) بود و همراه برادر کهترش الناطق بالحق یحیی بن حسین (340-422ق/951-1031م) به «برادران هارونی» معروف بودند. پدر وی شیعۀ اثناعشری بود و خود او و برادرش نیز نخست بدین مذهب بودند و سپس به فرقۀ زیدیه پیوستند. او در آمل زاده شد و در 380ق/990م دعوت خود را آغاز کرد و مردم گیلان و دیلم را به مذهب زیدی فرا خواند. مردم دعوتش را پذیرفتند و او مدت 20 سال به عنوان خلیفه بر مردم آن سامان فرمان راند. ابوالفضل الناصر به جنگ با وی برخاست که منجر به اسارت آملی و اعزام او به بغداد شد، اما او چند روز پس از رسیدن به بغداد آزاد شد و به ری و سپس به امل رفت و مردم طبرستان بار دیگر از او پشتیبانی کردند. وی سرانجام در لنگا از نواحی دیلمان که محل سکونتش بود، درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. پس از او برادرش «الناطق بالحق» که شاگرد شیخ مفید بود، پیشوای زیدیان طبرستان گردید. پس از یک سال او هم درگذشت. پس از مرگ الناطق بالحق، قاسم فرزند آملی ریاست مذهبی مردم دیلم را به عهده گرفت و دیری نپایید که این یک نیز در جزما، از ییلاقهای دو هزار، درگذشت. دربارۀ آملی گفته شده که پرهیزکار و پارسا و متمایل به تصوف بوده است. وی به زبان عربی شعر نیکو می‌سرود (ابن اسفندیار، 1/98).
فعالیت علمی: آملی در پی کسب دانش به بغداد رفت و نزد دایی خود ابوالعباس احمدبن ابراهیم مؤلف کتاب الوافی فی مذهب الهادی والقاسم، درس خواند. سپس در همدان نزد قاضی القضاه عبدالجبار همدانی (د 415ق/1024م) درس خود را به پایان رساند و در فقه و اصول و نحو و لغت عربی و حدیث و درایه تبحر یافت و آراء فقهی او از سوی زیدیان ایران و کوفه و حجاز و یمن پذیرفته شد. او در فقه زیدی، از محدّثان معتبر به‌شمار است، وی در فصاحت شهره بود، چنانکه نثر وی به گفتۀ ابن اسفندیار «به مجلدی ضخیم بر می‌آید». برخی از آثار او که نسخه‌های خطی آنها موجود است، بدین شرح است: 1. التجرید، در علم اثر، آمبروزیانا؛ 2. دیوان شعر، آمبروزیانا؛ 3. سیاسه المریدین، واتیکان، آمبروزیانا؛ 4. الشرح، واتیکان، برلین؛ 5. کتاب الافاده، برلین، موزۀ بریتانیا (انگلستان)؛ 6. النصره؛ 7. کتاب البلاغه.
مآخذ: آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، قرن 5، بیروت، 1971م، 5/15-16؛ ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1320ش، صص 97-98، 271، 276، 279؛ ابن عنبه، احمدبن علی، عمده الطالب، به کوشش محمدحسن آل طالقانی، نجف، 1961م، صص 90-94؛ ابوزهره، محمد، الامام زید، مصر، 1959م، صص 502-504؛ امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، 1403ق، ص 570؛ حکیمیان، ابوالفتح، علویان طبرستان، تهران، 1348ش، صص 112-114، 185-186؛ زرکلی، خیرالدین الاعلام، چ 2، 2/15؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی 1/209؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1347ش، صص 25-26؛ نیز:
GAL; GAL, S I/317-318; GAS, I/581-582; Griffini, E., »Lista dei manoscritti arabi nuovo fondo della biblioteca Ambrosiana di milano«, RSO, 1910, III/591.
کاظم موسوی بجنوردی