اَلآمِرُ باَحْکامِ اللـه، ابوعلی منصوربن ابی‌القاسم احمد ملقب به المُستعلی باللـه (490-524ق/1097-1130م)، هفتمین خلیفۀ فاطمی مصر و دهمین خلیفۀ عُبیدیان. وی روز سه‌شنبه 13 محرم/31 دسامبر در قاهره زاده شد. 5 سال بیش نداشت که پدرش درگذشت (495ق/1102م). افضل شاهنشاه بن بدرالجمالی، وزیر مستعلی، او را با لقب الآمر باحکام اللـه به خلافت نشاند و خود به نیابت از خلیفۀ خردسال، رشتۀ کارها را به دست گرفت. در این روزگار صلیبیان به دنبال نخستین جنگ صلیبی که به چیرگی آنان بر بیت‌المقدس انجامیده بود (492ق/1099م)، بر بسیاری از شهرها و قلعه‌های شام استیلا یافتند. در 497ق/1104م شهر مستحکم و پراهمیتِ عَکّا، و در 499ق/1106م دژ اَفامیه را تصرف کردند. در 501ق/1108م صیدا را به محاصره گرفتند، ولی با ورود ناوگان مصر عقب نشستند. در 502ق/1109م عَرْقه، در 503ق/1109م بیروت و طرابلس و بانیاس و جُبَیْل، و در 504ق/1110م صیدا و دژ اَثارِب و زَرْدَنا را گرفتند و بر کشتیهای بازرگانی مصر حمله بردند و و آنچه یافتند، به تاراج بردند. چیرگی صلیبیان به آنجا رسید که بالدوین (یا بودوئن. ضبط منابع عربی: بردویل یا بغدوین) در 511ق/1117م به قصد تصرف مصر با سپاه وارد فَرَما شد و مساجد آن دیار را به آتش کشید و آنگاه عزم العریش کرد، ولی در راه بیمار شد و درگذشت (ابن خلکان، 5/301). در این میان گه‌گاه نیز مصریان مقاومتی در برابر استیلای نیروهای صلیبی بر شام از خود نشان می‌دادند. چنانکه در 495ق/1101م لشکری از مصر برای جنگ با صلیبیان عازم عَسْقَلان شد و سپاه بالدوین را درهم شکست (ابن قلانسی، 141؛ ابن اثیر، 10/345-346). سال بعد نیز افضل، سعدالدّولۀ طواشی یا فراسی را که غلام پدرش بود (ابن خلدون، 4/68). با سپاهی روانۀ شام کرد. این سپاه در میان رَمله و یافا از صلیبیان شکست خورد. افضل بار دیگر سپاهی به سرکردگی پسرش شرف‌المعالی روانۀ جنگ کرد و او صلیبیان را بشکست و رمله را تصرف کرد (همانجا؛ ابن اثیر، 10/364)، اما «میان مصریان و اعراب اختلاف افتاد» و صلیبیان از آن سود جسته، بر آنان تاختند (498ق/1104م) و مسلمانان را به عسقلان عقب نشاندند (همو، 10/394-395). بزرگ‌ترین علت ناکامی مصریان را در جنگ با صلیبیان، باید در انحطاط دستگاه خلافت قاهره، فقدان یک نیروی نظامی متحد و سازمان یافته و نیز استقرار امارتهای مستقل و نیمه مستقلِ پراکنده در کرانه‌های مدیترانه و شام جست. افضل وزیر توانای الآمر فقط می‌توانست امنیّت را در داخل مرزهای مصر تأمین کند و خلیفۀ فاسق، بد اعتقاد و متظاهر به منکرات را از تبهکاری باز دارد، اما سرانجام جان بر سر این کار باخت (ذهبی، 4/62؛ ابن تغری بردی، 5/170، 222؛ ابن خلکان، 2/450) و الآمر که در ٥ سالگی بر اریکۀ خلافت استقرار یافته بود، فرمان داد او را پس از 28 سال وزارت بکشتند، و خود 40 روز در خانۀ وی بماند و با کاتبان به ارزیابی ثروت افسانه‌ای او که «اندازۀ آن را جز خدا نمی‌دانست» پرداخت. طیّ این مدت کاتبان در خدمت وی بودند و چهارپایان شب و روز چیزهای گرانبها و کمیاب و بار و بنه می‌بردند که از آن میان 600 میلیون دینار طلا را می‌توان نام برد (ابن خلکان، 2/451). در علت قتل افضل گفته‌اند که یک وقت کوشیده بود خلیفه را با زهر از میان بردارد، اما توفیق نیافته بود (ابن تغری بردی، 5/222). خلیفه که مترصد بود وی را به هلاکت رساند، به صلاح دید ابوالمیمون عبدالمجید که بعداً به خلافت نشست، از دخالت مستقیم در این کار خودداری ورزید و ابوعبداللـه محمدبن ابی‌شجاع ملقب به مأمون و معروف به ابن فاتِکِ بَطایِحی (ابن خلکان، 5/299) را نوید وزارت داد و به کشتن افضل برانگیخت و سپس وزارتش بخشید.
در 517ق/1123م قومی از مغربیان موسوم به لواته به مصر حمله بردند و دست به چپاولگری گشودند. ابن بطایحی وزیر الآمر لشکر آراست و به جنگ رفت و آنان را بشکست و خراجی بر گردنشان بنهاد (ابن قلانسی، 209). در همان سال ناوگان مصر در جنگی با ناوگان ونیزیها درهم شکست. در 518ق/1124م صلیبیان شهر صور را تصرف کردند و مصریان برای دفاع از شهر نه تنها مددی نرساندند، بلکه مسعود امیر آنجا را که چند سال با صلیبیان جنگیده بود به حیله گرفتند و به مصر بردند و بدین‌سان به چیرگی صلیبیان کمک کردند؛ آنگاه به مددخواهی جانشین او طُغتَکین نیز وقعی ننهادند، تا شهر سقوط کرد و صلیبیان 3 سال سکّه به نام الآمر زدند و بعد آن را قطع کردند (ابن اثیر، 10/620-622؛ ابن حلکان، 5/301). سال بعد الآمر، وزیر خود ابن فاتک بطایحی را که مردی سفّاک اما کریم بود، چون با جعفر برادر خلیفه بر ضد او توطئه کرده بود، گرفتار کرد و در 521ق/1127م با 5 برادرش به قتل رسانید و اموالش را مصادره کرد. گفته‌اند که خلیفه پس از بطایحی، ابوعلی پسر افضل را به وزارت برنشاند و عنوان امیرالجیوش داد (سیوطی، 2/155)، اما این گفته چندان درست نمی‌نماید، و در تواریخ دیگر بدان اشارتی نشده است. الآمر در 3 ذیقعدۀ 524ق/8 اگتبر 1130م هنگامی که به تفرّجگاه الرّوضه ــ جزیره‌ای در نیل ــ رفته بود، آماج حملۀ گروهی از نزاریان یا باطنیان یا مردانی از غلامان افضل قرار گرفت و زخم برداشت. او را با قایق به قصر لؤلؤ در قاهره بازگرداندند، ولی وی همان شب درگذشت (ابن تغری بردی، 5/173، 175؛ ابوالفداء، ¾؛ حجاری، 361).
الآمر مردی هوشمند، آگاه، عاقل و خوش‌خط بود و در شعر و ادب دوستی داشت و اشعاری نیز به او نسبت داده‌اند. وی قرآن را نیز از حفظ داشت. بنای جامعی به نام الاَقْمَر در قاهره را از ساخته‌های او می‌دانند، ولی برخی آن را از بناهای مأمون بطایحی می‌شمارند. از جملۀ شاعران و نویسندگان و فقیهان روزگار الآمر، می‌توان ابوالحسن علی بن محمد اخفش مغربی، حیدره بن عبدالظاهر معروف به ابن الضّیف، شاعر و داعی فاطمی (د ح 520ق/1126م)، ابوالقاسم علیّ ابن منجب بن صیرفی کاتب و مورّخ و صاحب کتاب: الاشاره الی من نال الوزاره (463-542ق/1071-1147م) و ابوبکر طُرطوشی محمّدبن ولید (451-520ق/1059-1126م) فقیه و صوفی بزرگ عصر را نام برد.
مآخذ: ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل، بیروت، 1402ق، 10/328، 476، 479، 480، 482، 589، 591، 617، 629، 630؛ ابن ایاس، محمدبن احمد، بدائع الزّهور، قاهره، 1312ق، صص 62-63؛ ابن تغری بردی، یوسف، النّجوم الزاهره، قاهره، 1963م، 5/170، 183، 184، 188، 229، 231؛ ابن خلدون، العبر، بیروت، دارالعلم للجمیع؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش دکتر احسان عباس، بیروت، 1398ق، 2/451، 5/229-302؛ ابن عماد حنبلی، عبدالحیّ، شذرات الذّهب، قاهره، 1350ق، 4/73؛ ابن قلانسی، ابویعلی، ذیل تاریخ دمشق، بیروت، 1908م، صص 203، 212؛ ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، 2/217؛ حجاری، عبداللـه بن ابراهیم و دیگران، النجوم الزاهره فی حلی حضره القاهره، به کوشش حسین نصار، قاهره، 1970م، ص 252؛ ذهبی، احمدبن محمد، العبر، کویت، 1963م، 4/63؛ سیوطی، جلال‌الدین، حسن المحاضره، مصر، 1299ق؛ عمادالدّین اصفهانی، محمد، خریده القصر، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، 1951م، 1/238، 285.
صادق سجادی