آمِدی، ابوالفتح ناصح‌الدین عبدالواحد بن محمد (د نیمۀ اول سدۀ 6ق/12م)، محدث و قاضی شهر آمد. نام وی را برخی محمدبن عبدالواحد یاد کرده‌اند. از زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست و تاریخ دقیق ولادت و وفات او در هیچ یک از کتابهای رجال نیامده است. آمدی خود در مقدمۀ جواهر الکلام از احمد غزالی (د 520ق/1126م) به عنوان معاصر خویش یاد کرده است (حاجی خلیفه، 1/616) و ابن شهر آشوب (د 588ق/1192م) در ضمن بیان اسانید کتب شیعه اشاره می‌کند که اجازۀ روایت غرر الحکم را از او دریافت داشته است (مناقب، 1/11، 12). سال درگذشت وی را به اختلاف 510، 520 و 550ق یاد کرده‌اند و محدث ارموی در مقدمۀ غررالحکم با استناد به قراین و شواهد، 550ق/1155م را ترجیح داده است (ص «عط»). از آنجا که ابن شهر آشوب اجازۀ روایت غررالحکم او را داشته و این کتاب را از کتب شیعه بر شمرده است (معالم، 81)، دانشمندانی از قبیل مجلسی (1/34)، افندی اصفهانی (3/281) و نوری (3/491) او را شیعۀ امامی شمرده‌اند و عبارت «کرم اللـه وجهه» را که آمدی در دیباچۀ غرر الحکم در حق امام علی(ع) به کار برده است، حمل بر تقیّه کرده یا از تصرفات کاتبان دانسته‌اند.
آمدی شهرت خود را مدیون کتاب غررالحکم و دررالکلم است که مجموعۀ عظیمی از کلمات قصار امام علی(ع) را در بر دارد. چنانکه پیداست، تا سدۀ 5ق/11م کار جمع‌آوری کلمات قصار رونقی نیافته بود. از این‌رو ظاهراً تنها اثری که آمدی از آن بهره گرفته، «صد کلمۀ» جاحظ (د 255ق/869م) بوده است، اما وی این اثر را حقیر شمرده و در شگفت است از اینکه جاحظ با آن مقام والایش در دانش چنین اثر کوچکی در باب کلمات قصار فراهم آورده است (قمی، 259). کلمات قصار در غرر برحسب حروف الفبا (فقط حرف اول) و با مراعات سجع آنها تنظیم شده است. این کتاب در قرن 12ق/18م توسط جمال‌الدین محمد خوانساری (د 1121 یا 1125ق/1709 یا 1713م) به دستور شاه سلطان حسین صفوی، به فارسی ترجمه و شرح شده و به کوشش میرجلال‌الدین محدّث اُرْمَوی در 1346ش در تهران انتشار یافته است. افزون بر این، در یکی دو قرن اخیر، بسیاری از دانشمندان به این کتاب پرداخته‌اند. از آن میان عبدالکریم بن محمد یحیی قزوینی آن را برحسب موضوع در 99 باب مرتب کرده و شرح فارسی بر آن افزوده و آن را نَظْمُ الْغُرَر وَ نَضْدُالدُّرَر خوانده است. بخشی از همین کتاب است که اصدافُ الدُّرر نام گرفته است. کتاب غرر، به خواهش میرزا احمد تبریزی توسط میرزا موسی خوشنویس (عمادالفقراء) متخلّص به «حالی» نیز به فارسی ترجمه شده و بخشی از آن در مجموعۀ انهار جاریه در 1344ق/1925م در شیراز به چاپ رسیده است. ترجمۀ دیگری هم توسط حاجی محمدعلی انصاری قمی، در تهران در 1335ش صورت گرفته است، و همچنین خلاصۀ مختصری از غررالحکم را سیدابوالقاسم مرعشی ترجمه کرده و همراه با متن در 1327ش در تهران انتشار داده است. غررالحکم بارها به چاپ رسیده است که از جملۀ آنهاست چاپهای دمشق، 1331ق/1913م؛ صیدا، 1349ق/1930م؛ بمبئی، 1280ق/1863م. نسخه‌های خطی متعددی نیز از آن در دست است.
آمدی علاوه بر غرر، اثر دیگری به نام جواهر الکلام فی الحکم و الاحکام من قصه سیّدالانام داشته که حاجی خلیفه بخشی از مقدمۀ آن را نقل کرده است.
مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 16/38-39؛ همو، طبقات اعلام الشیعه، (قرن 6)، بیروت، 1392ق، ص 169؛ آمدی، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم و دررالکلم، به کوشش جلال‌الدین محدّث ارموی، تهران، 1346ش؛ ابن شهر آشوب، محمّدبن علی، المناقب، قم، انتشارات علامه؛ همو، معالم العلماء، نجف، 1380ق/1961م؛ افندی اصفهانی، عبداللـه، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401ق، 3/283-284؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، 1364ق/1945م، 1/414؛ همو، هدیه العارفین، استانبول، 1951م، 1/635؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، 1971م؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، دارالکتاب العربی، 5/170-173؛ سرکیس، چاپی 1/9؛ قمی، عباس، فوائدالرضویه، تهران، 1327ش، ص 260؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 6/213؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403؛ محدث ارموی، جلال‌الدین، مقدمۀ غررالحکم آمدی، تهران، 1346ش؛ مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب، تبریز، 1346ش، 1/62؛ نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، 1321ق، 3/493؛ نیز:
GAL, I/44; GAL, S, I/75.
جعفر شعار