آمال الْعارِفین، منظومه‌ای عرفانی و دینی به زبان فارسی، سرودۀ حاج ابوالقاسم تاجر تهرانی متخلص به پروین، از دانشوران و شاعران اواخر سدۀ 13ق/19م، این کتاب به 37 رَشحه تقسیم شده و در ضمن آن مطالب گوناگون عرفانی، فلسفی و دینی آمده است و بیش‌ترین بخشهای آن مشتمل بر شرح جمله‌هایی از خطبه‌های امیرالمؤمنین علی(ع) است که سراینده پیرامون هر یک از آنها، با توجه به عقاید خود، اشعاری سروده است. هر رشحه به مبحث ویژه‌ای اختصاص یافته است. مثلاً رشحۀ اول در توصیف و شرح کلمۀ توحید از نگاه عارفان است و در رشحۀ چهارم به توصیف خصلتهایی چون توبه، مبانی حقیقت، زهد و طریقۀ آن و قناعت پرداخته است. در برخی از رشحات احادیث مشهور عرفانی چون حدیث «کُنْتُ کَنْزاً مَخْفِیّاً» مورد بحث قرار گرفته است.
چنین می‌نماید که سرایندۀ این اثر، شیخی مذهب و از پیروان شیخ احمد احسایی (1166-1241ق/1753-1826م) بوده و بر اثر انشعابی که پس از مرگ سیدکاظم رشتی (1212-1259ق/1797-1843م) در این فرقه روی داده، به حاج محمد کریم‌خان کرمانی (د 1288ق/1871م) ــ که بیش‌تر پیروان شیخیه را به متابعت خود درآورده و تلویحاً خود را رکن رابع نامیده بود ــ گرایش یافته است. وی در ضمن رشحۀ 20 (صص 156-157) کم و بیش اشاراتی به عقاید خود دارد. از جمله گفته است:
تا شوم آگه ز کمّ و کیف خویش
بینم اندر دهر، احوالات بیش
چارمین از «رکن رابع» رهنما
لطف فرا کو بود هم سنخ ما
در شرافت نایب خاصت مدام
باشد اندر دهر آن عالی مقام
«رکن رابع» تابع امر ولی است
گرچه رَشنیق است از نسل علی است
و باز در همان‌جا گفته است:
باب روحانیّت امّت «احمد» است
مام روحانی، ولیّ سرمد است
که اشاره به شیخ احمد احسایی دارد. در رشحۀ 29 نیز به شرح عقاید خود پرداخته و پس از آنکه علت فرستادن پیامبران را هدایت خلق دانسته، ویژگیهای شیعۀ راستین را که از دیدگاه او شیخی حاج کریم خانی است، برشمرده است.
مفصل‌ترین قسمت این منظومه، رشحۀ 35 است که شاعر در آن، کتاب شرح الزّیاره شیخ احمد احسایی بنیانگذار شیخیّه را شرح کرده است، بدین‌سان که عبارات کوتاهی از آن کتاب را گرفته و چند بیتی در شرح آن سروده است. رشحۀ 36 به قصایدی در مدح ائمۀ اطهار(ع) اختصاص یافته و آخرین رشحۀ کتاب در مرثیۀ امام حسین(ع) و به سبک مراثی محتشم کاشانی است. سرایندۀ این منظومه در شیوۀ بیان متأثر از سبک مولاناست و در شرح آیات قرآنی و احادیث نبوی و نتیجه‌گیری از آنها از روش او پیروی کرده است. گاهی در برخی از قسمتهای این کتاب وارد مباحث فلسفی و عرفانی شده و ظاهراً برای اثبات حکمت نظری و عملی شیخیّه کوشش ورزیده است.
تألیف کتاب، چنانکه از مقدمۀ آن بر می‌آید، در 1273ق/1857م آغاز شده و 1278ق/1861م انجام یافته است. این کتاب چند سال بعد در تهران به خطّ نستعلیق میرزا محمّد خوانساری به چاپ رسیده است. کاتب در پایان رشحۀ 35 نام خود را یاد کرده و تاریخ کتابت آن را 1281ق/1864م ضبط کرده است. این منظومه در حدود 200‘7 بیت است و مقدمه‌ای به نثر دارد که در ضمن آن نامی از ناصرالدبین شاه به میان آمده و فصول و ابواب کتاب به طور کاملی شرح داده شده است. منظومه با این بیت آغاز می‌شود:
باز آمد طوطی طبعم به گفت
گوئیا از غیب آوازی شنفت
مشار چنین پنداشته که شرح کتاب شرح الزّیارۀ احسایی کتابی جداگانه است (چاپی فارسی)، در حالی که این کتاب همان رشحۀ 35 آمال العارفین است. از آمال العارفین یک نسخۀ خطی در کتابخانۀ شخصی دکتر مفتاح موجود بوده است (منزوی، 4/2619).
مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 1/39؛ تاجر تهرانی، ابوالقاسم، آمال العارفین، تهران، ح 1281ق، جم‌؛ مشار، چاپی فارسی؛ همو، مؤلفین، 1/235-236؛ منزوی، خطی.
سیدعلی آل داود