آماری، میکله بندتّوگائتانو (1806-1889م)، خاورشناس، مورخ، سیاست پیشه، دولتمرد و میهن‌پرست ایتالیایی در سدۀ 19م.
زندگی: میکله در 7 ژوئیۀ 1806م در پالرمو (سیسیل) به دنیا آمد. پدرش فردیناندو آماری از سیاستمدارانی بود که در 1822م به سبب دست داشتن در یک توطئۀ سیاسی به 30 سال زندان محکوم شد (درنبورگ، 93؛ بدوی، 33). آموزش رسمی میکله منحصر به مقدماتی بود که در نوباوگی به‌طور خصوصی نزد چند کشیش کم‌ایمان آموخت و نیز مطالبی بود که طی 4 سال تحصیل دبیرستانی فرا گرفت (آماری، «یادداشتها» ، 368-369؛ درنبورگ، 94-95؛ تومازینی، 271 به بعد). هنگامی که پدرش به زندان افتاد، به سبب نابسامانی روزگار و پریشانی احوال خانوادگی و سختی زندگی، ناچار شد دنبالۀ آموزش دورۀ متوسطه را رها کند و به تأمین هزینۀ زندگی خانواده ــ که از خود وی و مادر و خواهر و دو برادر کوچکش تشکیل می‌شد ــ بپردازد (بدوی، همانجا). آماری در این زمان هیچ‌گاه از خواندن باز نایستاد، چنانکه نه تنها با ادبیات لاتین و ایتالیایی، بلکه با ادبیات انگلیسی و زبان فرانسه هم کم و بیش آشنا شد (درنبورگ، 102؛ دوگا I/12 به بعد). او در 1828م به شغل کم‌اهمیتی در وزارت داخلۀ دولت مستعجل سیسیل تن در داد. در 1837م در جریان گسترش وبا در پالرمو، به بهداشت عمومی کمک کرد و خدمات ارزنده‌ای انجام داد (بدوی، همانجا؛ درنبورگ، 103) و در همان سال در دادگستری ناپل به کار مشغول شد (همو، 96). در 1842م از سوی حکومت بوربونها در ناپل زیر پیگرد قرار گرفت. پس نهانی گریخت و با زحمت بسیار خود را به فرانسه رساند. در پاریس پناهندگان ایتالیایی و برخی از اندیشه‌وران فرانسوی، از آن میان الکساندر دوما ، میشله ، تی‌یر و ژوزف توسن رنو (1795-1867م)، به گرمی از وی استقبال کردند (درنبورگ، 112). آماری در 36 سالگی در فرانسه به فراگیری زبان و ادبیات عرب نزذ رنو و دو عربی‌دان دیگر، نوئل دِ ورژه و بارون مک‌گوکن دوسلان (1810-1878م)، که پرورش یافتگان مکتب سیلوستر دوساسی (1758-1838م) بودند، پرداخت و در این یادگیری چنان کوشا بود که توانست در 1845م دو مقاله به این زبان با ترجمۀ فرانسوی آن به چاپ رساند.
در 1848م که انقلاب صنعتی و در پی آن انقلاب اجتماعی سراسر اروپا را فرا گرفت، میکله به سیسیل بازگشت و سیسیلیان او را به نمایندگی کمیتۀ انقلابی خویش برگزیدند. سپس به مقام وزارت دارایی رسید که بنا به گمان او «مدت 5 ماه وی شاهد کشمکش طولانی بود که در میان دو گروه از مردم که رفته رفته خشمگین‌تر می‌شدند، جریان داشت: گروهی که می‌بایست بودجه را از دسترنج خود فراهم سازند و گروهی که می‌خواستند هزینۀ زندگی خود را از بودجه به دست آورند» (بدوی، همانجا). میکله همراه با دیگر وزیران، از پذیرفتن حقوق ویژۀ سران دولت سر باز زد و بیهوده کوشید تا از حکومت جمهوری فرانسه برای سیسیل کمک بگیرد. به سبب ناکامی در این کار و نیز به سبب ناکامی در این کار و نیز به سبب شکستهایی که دامنگیر آزادیخواهان سیسیل شد، در 1849م به پاریس بازگشت و خود را وقف پژوهشها و بررسیهای علمی کرد. در 1860م انستیتوی آموزش عالی در شهر فلورانس که در آن زمان پایتخت موقت ایتالیا بود، بنیاد یافت. آماری را به استادی آن مؤسسه دعوت کردند و کرسی زبان عربی را به وی سپردند (درنبورگ، 169). بدین‌سان، باز آماری فرانسه را ترک کرد. بازگشت آماری به ایتالیا این‌بار باپ یروزی جوزپه گاریبالدی (1807-1882م)، کاوور (1810-1861م) و آغاز به تخت نشستن ویکتور امانوئل به سلطنت پارلمانی، همزمان بود. در 1861م در نخستین مجلس شورای ایتالیا به نمایندگی انتخاب شدو سپس در رژیم جدید تا 1864م وزارت آموزش را داشت. (همو، 185). پس از فروپاشی کابینه در 1864م تدریس زبان عربی را از نو به عهده گرفت و دیری نپایید که از ان چشم پوشید و یکسره به نوشتن روی آورد (دوگا، I/15-24؛ بدوی. هامنجا). در 1845م در 59 سالگی با یک دختر فرانسوی ازدواج کرد و از او 3 فرزند یافت. در 1878م ریاست چهارمین کنگرۀ بین‌المللی خاورشناسان را در فلورانس به عهده داشت. همچنین در پنجمین کنگرۀ مذکور در 1881م در برلین شرکت کرد. در سالهای آخر زندگی هم‌میهنانِ حق‌شناس وی و برخی از محافل علمی خارجی از او قدرانیها کردند (درنبورگ، 104) که از جملۀ آنها اعطای دکترای افتخاری از دانشگاههای لیدن، توبینگن و استراسبورگ بود (دانکونا، II/395؛ درنبورگ، 229). میکله در 11 ژوئیۀ 1889م در فلورانس درگذشت.
فعالیتهای سیاسی: توجه و علاقۀ آماری به تاریخ‌نویسی و سپس به آموزش زبان عربی و سرانجام به اسلام‌شناسی، انگیزه‌ای صرفاً میهنی و سیاسی داشت (درنبورگ، 115, 120, 125, 128؛ آماری، «نامه‌نگاری» ، I/255؛ همو، «نبرد نماز شامگاهان سیسیل» ، I/VIII). آماری در جوانی خواستار سرسخت استقلال زادگاه خود، سیسیل بود. از این‌رو به پژوهش دربارۀ تاریخ سرزمین و نیاکان خود علاقه‌مند و کنجاو شد و می‌خواست از مطالعۀ تاریخ ادوار گذشته، رهنمونهایی برای بهبود حال و اعتلای آیندۀ میهن و ملت خویش بیابد. در تاریخ پر آشوب ایتالیا در سدۀ 19 که درنتیجۀ خواسته‌ها و مداخلات برخی از دولتهای توسعه طلب آن روزگار و ستمگری حاکمان محلی آنان، شورشهای آزادیخواهانۀ مردم و جز آن، سخت گرفتار پریشانی سیاسی و انحطاط شده بود، آماری بیش‌تر با قلم و گفتار خود، نخست برای استقلال وطن خویش سیسیل و سپس با داشتن تجارب اجتماعی و فرهنگی و سیاسی، برای کسب وحدت و استقلال سراسر ایتالیا، فداکاری کرد (تومازینی، 311؛ درنبورگ، 122-123). سرانجام ایتالیا در 1861م به حکومت پارلمانی رسید و بدین‌سان آرمان آماری ــ یکپارچگی ایتالیا، رهایی از سلطۀ بیگانگان، آزادی فکری و مذهبی و سیاسی ــ تحقق یافت. هموطنان و همرزمان او نیز بارها با انتخاب وی به مقامهای کشوری، چون وزارت آموزش و سناتوری، وی را تأیید کردند و میهن‌پرستی، رزمندگی، پاکدامنی سیاسی، کارآزمودگی و دانش او را ستودند.
آثـار: فهرست کامل آثار وی در یادنامه‌ای که تحت عنوان «صدمین زادروز تولد میکله آماری» انتشار یافت، آمده است. در اینجا به برخی از تألیفات مشهور او اشاره می‌شود.
الف ـ کتابها: 1. «دوره‌ای از تواریخ سیسیل در سدۀ 13» ، 1842م. نخستین اثر ارزشمند آماری دربارۀ سرزمین نیاکانی اوست. این کتاب بعدها با عنوان «نماز شامگاهان سیسیل» مشهور شد، و با افزوده‌ها و ویرایشهای پیاپی تا پایان زندگی نویسنده 9 بار به چاپ رسید. چاپ نهم و آخرین آن در 1885م با چاپ نخستین تفاوت بسیار دارد. موضوع کتاب بررسی پیشینۀ قیامِ مردمِ به تنگ آمدۀ سیسیل در برابر سلطنت بیدادگرانۀ شارل دانژو (1226-1285م) برادر لوئی نهم پادشاه فرانسه بر این شهر است. قیام بر ضد ستمگری دست‌نشاندگان فرانسویِ شاه انجام گرفت و به صورت کشتار شوالیه‌های فرانکی با نخستین زنگ ناقوس کلیسای پالرمو برای دعوت مردم به نماز و دعای عشاء در شامگاه 30 مارس 1282م آغاز شد (درنبورگ، 106-107). این جنگ در سراسر ماه آوریل ادامه یافت و همۀ سیسیل را فرا گرفت. در این جریان 000‘8 فرانسوی کشته شدند. طراح کشتار خوان دوبروتیدا بود که همدست پطرس آرگونی (رقیب شارل دانژو) به‌شمار می‌رفت. گویا زمان اجرای طرح از پیش تعیین شده بود، اما نظر پذیرفتنی‌تر آن است که سیسیلیانِ به جان آمده از ستمهای شارل دانژو و چیرگی فرانسویان، نخستین فرصت مناسب برای انقلاب را غنیمت شمردند و به این کشتار دست یازیدند. این ماجرا هنگامی پیش آمد که شخصی به نام دروه ، درست زمانی که مردم برای گزاردن نماز شامگاه به کلیسای مونرئال می‌رفتند، به یک بانوی سیسیلی دشنام داد و در نتیجه آتش کینۀ مردم زبانه کشید و اینان فرانسویان بی‌سلاح را غافلگیر کردند و مردان و زنان و کودکان آنان را کشتند (بدوی، 34). آماری از این رویداد تاریخی نتیجه می‌گیرد که پایداری مردم در این قیام خونین بود که سرانجام منجر به بستن پیمان 1302م و تضمین استقلال سیسل گردید. اشارات این کتاب به اوضاع سیسیل در 1842م و استیلای بیدادگرانۀ حکام و بوربونی ناپل بر آن جزیره چنان آشکار بود که حکومت ناپل آماری را آشوبگری استقلال‌طلب تشخیص داد و حکم دستگیری و محاکمۀ او را صادر کرد. آماری به پاریس رفت. ویرایش جدید کتاب او این‌بار با عنوان کامل آن «نبرد نماز شامگاهان سیسیل یا دوره‌ای از تواریخ سیسیل در سدۀ 13» در 1843 در فرانسه به چاپ رسید (درنبورگ، 113، حاشیۀ 1). ترجمۀ فرانسویِ کمابیش مغلوط آن را دو تن از فرانسویان به عنوان نوشتۀ خودشان منتشر کردند ؛ 2. «تسلیات سیاسی ابن‌ظفر» ، 1851م، ترجمه‌ای به زبان ایتالیایی از کتاب السُلوان المُطاع فی عُدوان الاتباع ابن‌ظفر (497-565ق/1104-1170م) نویسندۀ سیسیلی مسلمان است؛ 3. «تاریخ مسلمانان سیسیل» ، فلورانس، 1854-1873م، در 3 جلد. انگیزۀ میهن‌پرستی، آماری را در دوران پناهندگی در پاریس به بررسی تاریخ سیسیل در دوران فرمانروایی مسلمانان واداشت. آماری سالیان دراز برای تألیف این کتاب رنج برد. سرانجام جلد نخست آن در 1854م انتشار یافت (گابریلی، 89). نویسنده در این کتاب به بررسی دورۀ 300 سالۀ فرمانروایی مسلمانان بر آن جزیره پرداخته و جنبه‌های تاریک آن دوره از تاریخ را روشن ساخته است. آماری پیش از فرار به فرانسه، ترجمۀ فرانسویی را که نوئل دِ ورژه از قسمتهای مربوط به تاریخ سیسیل در روزگار فرمانروایی مسلمانان از کتاب العبر ابن خلدون (د 808ق/1405م) انجام داده، دیده بود. وی در این کتاب تاریخ سیسیل را از دوران بیزانس تا پایان فرمانروایی خاندان اشتاوفن بررسی کرد (همو، 90-91؛ بدوی، 34). در همین دوران بود که فرمانروایی مسلمانان از 212 تا 483ق/827 تا 1090م ادامه یافت. آماری برای تألیف این اثر از کتابها و اسناد و نقوش و سکه‌ها بهره جست. جلد دوم در 1858م و جلد سوم در 1872م انتشار یافت. کارلوآلفونسو تلینو (1872-1938م) یادداشتهای ارزنده‌ای بر چاپ دوم آن افزوده است. هارتویگ درنبورگ (1844-1908م) این کتاب را یک شاهکار علمی و ادبی دانسته است؛ 4. «تاریخ قرآن» . در 1859م آماری که به سبب پژوهش در دست نوشته‌های عربی تاریخی اسلامی، خود را اسلام‌شناس نیز می‌دانست، در مسابقۀ پیشنهادی فرهنگستان کتیبه‌ها و ادبیاتِ فرانسه دربارۀ تاریخ قرآن شرکت کرد. برخلاف انتظارِ آماری و استادش رنو که گمان می‌کرد شاگرد و دست‌پروردۀ او همانندی نخواهد داشت و یگانه برندۀ جایزه (000‘30 فرانک به پول آن روز) خواهد شد، در آنپ یشنهاد دو پژوهندۀ آلمانی یعنی تئودور نلدکه (1836-1930م) و آلویس اشپرنگر (1813-1893م) نیز درخشیدند و فرهنگستان ناچار جایزه را به تساوی میان آن سه تقسیم کرد. از پژوهشهای این سه تن تنها پژوهش نلدکه دیرتر به‌طور مستقل به چاپ رسید. آماری نوشتۀ خود را درخورِ انتشار ندانست (درنبورگ، 162-163)؛ 5. «نقشۀ تطبیقی سیسیل نوین با سیسیل سدۀ 12 از روی نوشتۀ ادریسی و دیگر جغرافی‌نویسان عرب» ، 1859م؛ 6. «اسناد عربی نگاهداری شده در بایگانی سلطنتی فلورانس» ، فلورانس، 1863م؛ 7. «گور نوشته‌های عربی سیسیل» ، پالرمو، 3 جلد، 1871-1872م؛ 8. «کتاب الرُّجاری» ، رم، 1878-1883م. این کتاب برگرفته از نزهه المشتاق ابوعبداللـه محمدبن محمد، مشهور به شریف ادریسی (493-560ق/110-1165م) است. آماری بخش ویژۀ ایتالیا را به همراه شاگردش چلستینو اسکیاپارلی (1841-1919م) منتشر ساخت (گابریلی، 94، حاشیۀ 2). این کتاب شامل دانسته‌هایی دربارۀ بسیاری از کشورهای مسیحی است. متن عربی در 1878م و ترجمۀ ایتالیایی آن در 1883م، انتشار یافت؛ 9. «خاطره‌های تازۀ عربی از تاریخ جنوا »، جنوا، 1883م، کتابی است دربارۀ آثار و نتایج حملات عربها به بندرهای ایتالیا.
ب ـ مقاله‌ها: 1. «وصف پالرمو در میانه‌های سدۀ 10م» برگرفته از کتاب المسالک و الممالک ابن حوقل (د 367ق/978م)، متن و ترجمۀ فرانسوی، JA، 1845م؛ 2. «مسافرت محمدبن جبیر بلنسی به صقلیه در دورۀ سلطنت گیوم خوب» ، متن عربی، ترجمۀ و تعلیقات، JA، 1845م، 507-454، 1846م، 201-241 و 73-92.
مآخذ: آماری، میکله، ترجمه و تعلیقات بر سلوان المطاع فی عدوان الاتباع ابن ظفر، فلورانس، 1851م، مقدمه؛ بدوی، عبدالرحمن، موسوعه المستشرقین؛ المکتبه العربیه الصقلیه (نصوص فی التاریخ و البلدان)، به کوشش میکله آماری، لایپزیک، 1857م، مقدمه؛ نیز:
Amari, Michele, »appunti autobiografici«, Carteggio di Michele Amari, Torino, 1896; id, La Guerra del vespro Siciliano, Roma, 1947, (passim); id, Storia dei musulmani di Sicilia, 2 nd ed, Carlo Alfonso Nallino, Florence, 1933-1938, Vols. 1-3 (Passim); Centenario della nascita di Michele Amari, 1910, I/XLV-CVIIII; D’Anocona, Alessandro. Carteggio di Michele Amari, II/398; Derenburg, Hartwig, »Notice sur Michele Amari«, Opuscules d’un Arabisant 1868-1905, Paris, 1905 (passim); Dizionario Enciclopedico Italiano, Roma, 1970, I/339; Dizionario letterario, Roma, Bompiani, 1956, I/66-67; Dugat, Gustave, Histoire des Orientalistes de I’Europe, Paris, 1868-1870, I/12-24; Enciclopedia Vniversal ilustrada Europea-Americana, Madrid, 1909, V/30-31; Gabrieli, Francesco, »un secolo di studi Arabo-Siculi«, Studia Islamica, Paris, 1954, II/89-94; GSE; Tommasini, Oreste; Scritti di storia e critica, Roma, 1891.
رضا رضازاده لنگرودی