جَرید، منطقه‌ای تاریخی در مرکز کشور تونس. جرید به معنی نخلستان است. این سرزمین که بلاد جرید نیز خوانده می‌شود، در گذشته قَسطیلیه نامیده می‌شد (عبدالوهاب، 3/288؛ رکلو، XI/211) و در شمال افریقا به «شوط الجرید» معروف است. منطقۀ پست و گرم جرید میان شط جرید و شط غرسه جای دارد. بادهایی که از سمت شمال شرقی آن می‌وزد، بر شدت گرمای آن می‌افزاید. در سدۀ 13ق/19م برای جلوگیری از روان شدن شنها که در اثر وزش باد پدید می‌آمد، درختان بسیاری در آنجا کاشته شد. برخی از محققان بر این باورند که جرید در منطقه‌ای واقع شده است که در روزگاران گذشته در آنجا دریایی وجود داشته که خشک شده است (همو، XI/211-212, 281؛ بریتانیکا، VI/505).
حدود نخلستانهای کشور تونس در منطقۀ جرید قرار دارد. خرما از مهم‌ترین محصولات کشاورزی آنجاست و شهرت جهانی دارد و از نظر تولید در افریقای شمالی مقام اول را دارا ست (EI2؛ بریتانیکا، همانجا). آب مورد نیاز جرید از چاههای متعدد و رودخانۀ توزر تأمین می‌شود (دپوا، 98، 101؛ سراج، 1/416). توزر، قفصه، نَفطه، قَنطراز، حَمّه، سداده و تَقیوس از شهرهای مهم منطقۀ جرید به شمار می‌آیند (باجیه، 6).
پیشینۀ تاریخی: از پیشینۀ تاریخی جرید در پیش از اسلام جز وجود برخی از خرابه‌های شهرهای رومی، اطلاعی در دست نیست (رکلو، XI/212). این سرزمین که در سده‌های نخستین اسلامـی ــ چنان که گفتیم ــ قسطیلیه نامیده می‌شد، در 46ق به فرماندهی عُقبة بن نافع فِهری به دست مسلمانان گشوده شد (ابوعبید، 2/660، 662). در آن روزگار جریانهای فکری و مذهبی از جمله مذهب اباضیه در آنجا رواج یافت و مدتی این سرزمین زیر سلطۀ آنان قرار داشت (فیلالی، 63).
یعقوبی مورخ سدۀ 3ق قسطیلیه را سرزمین گسترده با نخلستانهای فراوان و درختان زیتون توصیف کرده، و اهالی شهرهای مهم این منطقه را قومی غیرعرب از منشأ رومی افارقه (افریقاییان) و بربرها برشمرده است (ص 350).
در 333ق ابویزید خارجی از قبیلۀ زناتۀ شهر توزر ــ که در تاهرت به مذهب نکّاریه گرویده بود ــ گروهی را به دور خود گرد آورد و قدرت یافت و به مناطق بسیاری از جمله قسطیلیه مسلط شد (سراج، 2/26-27). ابن حوقل جغرافیانویس سدۀ 4ق، اهالی قسطیلیه را از پیروان مذهب اباضیه و وهبیه برشمرده (ص 96)، و شهرهای قفصه، حَمّه، نفزاوه، سماطه و قسطیلیه را در نقشۀ مغرب به تصویر کشیده است (ص 64-66).
جغرافیانویسان مسلمان در سده‌های نخستین اسلامی ضمن ذکر شهرهای قسطیلیه، توزر را از شهرهای مهم آن، با دیواری از سنگ و آجر و دارای مسجد و بازار معرفی کرده، و به توصیف نخلستانهای آن پرداخته‌اند (مقدسی، 243؛ ابوعبید، 2/708-709، 743، 881). برخی از جغرافیانویسان در این دوره به پرورش سگ به منظور استفاده از گوشت آن در این منطقه اشاره کرده‌اند، و خوردن گوشت سگ توسط اهالی آنجا را بسیار نکوهیده‌اند (همانجاها).
ادریسی مؤلف سدۀ 6 ق، به فراوانی نخلستانها و کشت گندم و جو در قسطیلیه اشاره کرده، و توزر را از مهم‌ترین شهرهای قسطیلیه برشمرده است (1/276-279). نام این ناحیه در کتاب الاستبصار فی عجائب الامصار (از تألیفات سدۀ 6 ق/12م)، «جرید» ضبط گردیده، و آنجا آخرین بخش از سرزمین افریقیه به سوی صحرا معرفی شده است (ص 150). اما یاقوت مؤلف سدۀ 7ق، در ذکر قسطیلیه به مطالب ابن حوقل و ابوعبید بکری استناد کرده، و در ذکر توزر آنجا را از نواحی جرید دانسته است (1/892، 4/97). ابن خلدون نیز نفطه، توزر، قفصه و نفزاوه را از نواحی جرید ذکر کرده است. به نوشتۀ او همۀ این مناطق را قسطیلیه خوانده‌اند (6/118). ابن عبدالمنعم حمیری (د 900ق) نیز این ناحیه را بلاد جرید ضبط کرده، قصطیلیه را از کوره‌های آن معرفی نموده، و شهرهای توزر، قفصه، قسطیلیه و نفطه را از مناطق مهم بلاد جرید در افریقیه دانسته است (144، 477، 480، 578). او نیز به خوردن گوشت سگ توسط اهالی آنجا اشاره کرده است. به نوشتۀ همو، آنها برای پذیرایی خوب از مهمان، از گوشت سگ استفاده می‌کردند. ابن عبدالمنعم در ذکر ناحیۀ قسطیلیه دربارۀ اینکه ماورای این سرزمین چه ناحیه‌ای وجود دارد، نوشته است: عده‌ای راهی صحرا شدند، اما نتوانستند بفهمند که ماورای آن کجا ست و بیشتر آنها جان خود را در راه از دست دادند (ص 480). در نیمۀ اول سدۀ 6 ق/12م آل رند بر جرید استیلا یافتند، اما در 545 ق بنی مرین به سلطۀ آنان پایان دادند و جرید را به تصرف درآوردند (ابن خلدون، 6/220؛ عروسی مطوی، 7، 9)؛ تا آنکه در 547 ق عبدالمؤمن موحدی جرید را بر قلمرو موحدون افزود (ابن ابی زرع، 264).
در نیمۀ دوم سدۀ 6 ق/12م جرید مدت کوتاهی تحت استیلای ابن غانیه قرار گرفت، لیکن در 583 ق/1187م مجدداً موحدون آنجا را به تصرف درآوردند (عروسی مطوی، 24-25، 32-33؛ عنان، 2/161-162، 164). در 603 ق حفصیان بر آنجا استیلا یافتند. حکومت حفصیان بر منطقۀ جرید حدود 4 سده به درازا کشید (ابن قنفذ، 149؛ مونس، 2(2)/284-285)؛ هرچند در دوره‌های نزول قدرت حفصی از جمله در سالهای 772-796ق/ 1370-1394م و 932-942ق/1526-1535م جرید ظاهراً تابع حکومت حفصی بود، اما در عمل استقلال داشت (همو، 2(2)/250-251، 282، 291-292). در 947ق/1540م آندرئا دوریا1 دریادار اسپانیایی با نیروهایش بر شمال تونس مستولی شد. ابن عرفه از عربهای ساکن در جرید، بر ضد آنها قیام کرد و در نزدیکی قیروان آنها را شکست داد (همو، 2(3)/165).
از آثار کهن برجا مانده در جرید، مسجد سیدی عبید، زاویۀ سیدی مولوی، مسجد جامع (ساخته شده در 421ق/1030م) و مزار مرابطی سیدعلی ابولیفه (ساخته شده در 681 ق/1282م) در توزر است که معماری سرزمین جرید با آجرهای زرد منقش به نگاره‌های هندسی در آنها مشخص است (بریتانیکا، XI/583).
مآخذ: ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، 1972م؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938م؛ ابن خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، 1417ق/1996م؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، بیروت، 1975م؛ ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، تونس، 1968م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا. فره، تونس، 1992م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، پُرت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه؛ الاستبصار فی عجائب الامصار، به کوشش سعد زغلول عبدالحمید، اسکندریه، 1958م؛ باجیه، صالح، الاباضیة بالجرید فی العصور الاسلامیة الاولى، تونس، 1976م؛ دبوا، ژ.، تونس تعریف الصادق مازیغ، تونس، 1969م؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمدحبیب هیله، بیروت، 1955م؛ عبدالوهاب، حسن حسنی، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة، تونس، 1972م؛ عروسی مطوی، محمد، السلطنة الحفصیة، بیروت، 1406ق/1986م؛ عنان، محمدعبدالله، عصر المرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، 1384ق/1964م؛ فیلالی، عبدالعزیز، المظاهر الکبرى فی عصر الولاة ببلاد المغرب و الاندلس، تونس، 1991م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت، 1412ق/1992م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ نیز:

Britannica, 1989; EI2; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1886.
پرویز امین
 

1. A. Dorea