جَدیْدگِرایان، جُنْبِشِ اِصْلاحْ‌طَلَبانه، جنبشی به‌ویژه در زمینۀ آموزشی در تاتارستان و آسیای میانه. این جنبش که حدوداً از نیمه‌های سدۀ 13ق/19م به بعد در میان مسلمانان تجددخواه این مناطق آغاز شد، در برخی نقاط از قلمرو آموزش فراتر رفت و جنبه‌هایی از اصلاحات فرهنگی و اجتماعی را هم دربرگرفت.
از این جنبش و رهبران، سرآمدان و پیروان آن، در منابع و در زبانهای مختلف، با نامهای مختلف یاد کرده‌اند، از جمله: «پیروان اصول جدید»، «جدیدان»، «جدیدچی»، «جدیدچی لیک»، «جدیدگرایان»، «جدیدیسم / جدیدیست»، «جدید‌یگری»، «جدیدیه»، و جز آن. در آسیای میانه، «جدیدچی» را به معنای طرف‌دار اصلاحـات، در برابر «قدیم‌چی» به معنای ارتجاعی، سنت‌گرا، محافظه‌کار، یا پایبند به اصول قدیم به کار می‌بردند. جدیدگرایان از خود با این نامها یاد نمی‌کردند و اصطلاح ترکیبیِ عربـی ـ فارسی ـ ترکیِ «ترقی‌پرور لر»، به معنای ترقی‌خواهان، طرف‌داران پیشرفت، را به کار می‌بردند (برای جزئیات بیشتر دربارۀ کاربردهای این عنوانها، نک‌ : مآخذ مقاله).
برای شناخت درست و گستردۀ جنبش جدیدگرایان و جدیدگرایی، مناسب‌تر است آن را به منزلۀ بخشی یا مرحله‌ای از واکنش نواحی مسلمان‌نشین تحت سلطۀ روسیۀ تزاری، به ورود مدرنیته و اندیشه‌های نوین غربی به جهان اسلام بررسی کرد؛ آن هم جنبشی که حتیٰ پس از انقلاب 1917م در روسیه و تأثیرها و پیامدهای آن از حرکت باز نایستاد و اگر سرکوب جدیدگرایان در رژیم شوروی به راه نمی‌افتاد، آرمانهای انقلاب سوسیالیستی چه بسا ممکن بود بال و پر بیشتری به آن می‌داد. گسترش دامنۀ اصلاح‌طلبیِ جدیدگرایان و توسعۀ حرکت آنها به عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی از عواملی بود که در دورۀ بلشویکـی تهدید تلقـی، و بـا آن مقابله شد (نک‌ : «جدیدیسم1»، .npn). از این گذشته، جنبش جدیدگرایی در نواحی زیر سلطۀ روسیۀ تزاری را از حلقه‌های زنجیرۀ به‌هم پیوستۀ واکنشهای اسلامی به مدرنیته در سراسر جهان اسلام نمی‌توان جدا کرد، گو اینکه خود این جنبش از تحولات و رویدادهایی در سرزمینهای اسلامی الهام گرفت. همین تأثیر وتأثّرهای زنجیره‌وار، در زمینۀ گسترده‌تری قابل بررسی است که همانا واکنش در برابر مدرنیته در جهان اسلام است؛ در بسیاری از دانشنامه‌ها، مقاله‌هایی گاه نسبتاً مفصل دربارۀ این جنبش درج‌شده است (از جمله، نک‌ : EI2، جدید2؛ نیز ایرانیکا، جدیدیسم3؛ دانشنامه...، جدیدها، نهضت).
در این مقاله به جنبش جدیدگرایی به معنای اخص و در محدودۀ جغرافیایی آن بـه اختصار پرداخته می‌شود (دربارۀ جنبش اطلاح‌طلبانه در کشورهای‌ اسلامی، نک‌ : ه‌ د، مقالۀ مفصل اصلاح‌طلبی).
سابقۀ جنبش‌ جدیدگرایی از دیدگاه تحلیلگران تاریخی به چند سده ‌پیش، ‌به ‌آغاز اکتشافات جغرافیایی ‌پرتغالیها و تصرف برخی نقاط به دست آنها در سده‌های 9 و 10ق/15 و 16م باز می‌گردد؛ زمانی که روسیه هم در مسیر تبدیل شدن به امپراتوری و سلطه‌جویی استعماری گام نهاد و پیشروی به سمت سرزمینهای اسلامی پیرامون خود را آغاز کرد («جدیدیسم»، npn.). روسیه در سدۀ 19م دست به تاخت و تازهای توسعه‌طلبانه در این سرزمینها زد. مسلمانان این سرزمینها،
به ویژه رهبران فکری آنها که به دیگر سرزمینهای اسلامی، خاصه ترک‌زبان، توجه داشتند، به این‌گونه تجاوزهای خارجی بـه شیـوه‌های مختلف واکنش نشان دادنـد (نک‌ : مدلیـن، .46 ff ؛ بنیگسن، 37 بب‌ ‌)، شیوه‌هایی که گاه رنگ اسلام‌گرایانه، و گاه صبغه‌های ملی‌گرایانه، قوم‌گرایانه، یا آمیزه‌ای از اینها به خود می‌گرفت. جنبش، نخست از تاتارهای کریمه آغاز شد و از آنجا به آسیای میانه، به میان ازبکها، تاجیکها و ساکنان‌ درۀ فرغانه راه یافت. به چند علت تاتارها در این راه پیشگام شدند. شهرقازان، مرکز تاتارستان، شهری نسبتاً بافرهنگ با سوابق فرهنگی بود. شماری از تاتارها با زبانهای ترکی عثمانی، فارسی و عربی آشنا بودند و کتابهایی را که در ایران، عثمانی، مصر و هند چاپ می‌شد، می‌خواندند. کتابهای فارسی و دیوانهای شاعران فارسی‌سرا که در هند انتشار می‌یافت، به قازان می‌رسید و در میان تاتارها خوانندگانی داشت (هیتچینز، 339). شماری از تاتارها فرزندان خود را برای تحصیل به استانبول، مرکز امپراتوری عثمانی، می‌فرستادند. تحصیل‌کردگان تاتار با جنبش تنظیمات (ه‌ م)، جنبش اصلاحات عثمانی و با مدرنیته‌ای که از غرب به عثمانی راه یافته بود، آشنا شدند و اندیشه‌های نو را با خود به میان تاتارها بردند.
اسماعیل‌گاسپرالی (= غصپری، 1267-1332ق/1851-1914م)، در عثمانی، روسیه و اروپا تحصیل کرده بود و روزنامه‌نگاری چیره‌دست، مترجم و روشنفکری اصلاح‌طلب به شمار می‌آمد. جنبش اصلاح‌طلبانۀ تاتارها از اندیشه‌های او، که در روزنامۀ تُرجمان‌ (تأسیس: 1300ق/1883م) انتشار می‌یافت و همچنین از راه فعالیتهایش، تأثیر گرفت. ترجمان بیرون از تاتارستان هم خواننده داشت. گروهی از اهل اندیشه و قلم به گرد این روزنامه جمع شدند و جمع آنان ناقل دیدگاههای اصلاح‌طلبانه و الهام‌بخش اندیشه‌های وحدت‌گرایانه در میان ترکها و زمینه‌ساز جنبشهای دیگر، به‌ویژه جنبش اصلاح آموزشی در میان تاتارها شد (نک‌ : بومن، .npn؛ فیشر،npn.).
گاسپرالی مدرسه‌ای در باغچه‌سرای (ه‌ م، شهری در شبه‌جزیرۀ کریمه) تأسیس کرد و شیوۀ تازه‌ای را در آموزش کودکان به‌کار گرفت. این شیوه دردنیای غرب و با بهره‌گیری از یافته‌های جدید در تعلیم و تربیت کودکان و دستاوردهای علوم و فنون به کار می‌رفت. از آموزش به شیوۀ غربی با تعبیر «اصول جدید» یاد کردند که اصطلاح «جدید، جدیدها، و جدیدگرایی» و امثال آن از این تعبیر گرفته شد. اصول جدید را در برابر و در تقابل با «اصول قدیم» یعنی روشهایی که در مکتب‌خانه‌های قدیم و به شکل سنتی اعمال می‌شد، به کار بردند. افزون بر این، آموختن علوم و مباحث جدید با روشهای جدید هم به پسران و هم به دختران، همراه با برخی نوآوریهای دیگر، نه تنها به تقابل روشها که به رویارویی اندیشه‌ها، نگرشها و آنچه در پس «اصول جدید و قدیم» جای می‌گرفت، دامن زد. هم‌اندیشان گاسپرالی، یا به اصطلاح طرف‌داران اصول جدید یا جدیدها، می‌گفتند که در روش مکتب‌خانه‌ها انتقال فهم و درک مدّنظر نیست و طالبان علم ناگزیرند مطالبی را از بر کنند، بدون آنکه معنای آنها را بدانند؛ قرآن می‌خوانند، بدون‌ آنکه زبان عربی بیاموزند؛ متون دری را به پایان می‌رسانند، بدون آنکه توانایی خواندن متونی سوای متون درسی خود را کسب کنند. این گفتۀ جدیدگرایان فقط به چالش کشیدن روشهای آموزشی نبود، بلکه نهادها، مناسبات، اقتصاد و نیز «حقانیتِ» نهفته در پس اصول‌قدیم را هم به‌چالش می‌کشید(برای‌جزئیات‌بیشتر،نک‌ ‌: کیمیج، npn.).
این دیدگاه که با بحثهای تغییرخواهانه و اصلاح‌طلبانۀ دیگر همراه، و در ترجمان منعکس می‌شد، از مرزهای سیاسی و فرهنگی تاتارستان بیرون رفت و به نقاط دیگر، به‌ویژه به میان مسلمانان مستعد آسیای میانه راه یافت. جبهۀ مخالف هم بی‌کار ننشست و طرف‌داران وضعیت موجود (= محافظه‌کاران؛ سنت‌گرایان؛ مخالفان تغییرات و اصلاحات؛ مدافعان اصول قدیم، و جز آن) صف بستند و مخالفت با طرحها، اندیشه‌ها، نگرشها و روشهای جدیدگرایان را آغاز کردند، و در این میان از پشتیبانی دولت روسیه هم برخوردار شدند، زیرا جنبشهای اصلاح‌طلبانه در سرزمینهای اسلامی پیرامون روسیه، در جهت منافع رژیم تزاری نبود (اشپولر، 366). اما تحولات سیاسی ـ اجتماعی درون خود جامعۀ روسیه اجازه نمی‌داد که رژیم توسعه‌طلب، سرکوبگر و تمامیت‌خواه تزاری با جنبشهای اصلاحی در همۀ این سرزمینها مقابله کند. کشمکشهای درونی جامعۀ پرتضاد روسیه، نخست به انقلاب اصلاح‌طلبانۀ 1905م، و سپس به انقلاب تغییرخواهانۀ 1917م انجامید و به مشی سیاسی روسها در آسیای میانه شکل دیگری داد (برای جزئیات‌ بیشتر، نک‌ : ه‌ د، روسیه، بخشهای تاریخ و انقلاب).
از سوی دیگر، بسیاری از جنبه‌های مدرنیته و اندیشه‌های نو از راه خود روسیه و از طریق روشنفکران روسی و آثار روسی به آسیای میانه و نواحی پیرامون امپراتوری روسیه راه یافته بود. بازرگانانی که درسدۀ 13ق/19م بانواحی ترکستان داد وستد داشتند، اندیشه‌های آزادی‌خواهانه و اصلاح‌طلبانه را هم در کنار بسیاری چیزها همراه خود به آن نواحی بردند. با تأثیر از این اندیشه‌ها، در 1308ق/1891م مدرسۀ جدیدی در بخارا تأسیس شد که بر پایۀ «اصول جدیدِ» الهام گرفته از تاتارها در آنجا تدریس می‌کردند. به نظر می‌رسد که جنبش جدیدگرایان از زمانی در آسیای میانه فعال شد که گاسپرالی در 1326ق/1908م به آن خطه، و از جمله به بخارا هم سفر کرد و گویا تنش میان «جدید» و «قدیم» با سفر او شدت بیشتری گرفت (شکوری، روزنامه...، 336). اندیشمندان و روشنفکران تاجیک، که صدرالدین عینی از جملۀ شاخص‌ترین آنها ست، از مدافعان و مروجان «اصول جدید» شدند. عینی در چند مدرسۀ ابتدایی درس می‌داد و با همکاری میرزا عبدالواحد، الفبای جدیدی برای آموزش پیشنهاد کرد. او بعداً جمعیتی مخفی با نام «جمعیت تربیت اطفال» تأسیس کرد که هدفهای مختلفی را تعقیب می‌نمود، از جمله تأسیس مدرسه‌های جدید و بیرون بردن آموزش از زیر سیطـرۀ سنت‌گرایان و محافظه‌کاران (عینـی، 4/529 بب‌ ؛ حائری، 321-322).
مقامات روسی که این‌گونه فعالیتها از نظرشان پنهان نبود، برای متوقف ساختن جنبش جدیدگرایان تاجیک، از هیچ‌گونه کارشکنی ابا نداشتند. عینی و همفکرانش که جبهۀ متحد مقامات روسی و امیر مستبد بخارا را خوب می‌شناختند، در عرصۀ آموزش به فعالیتهای پنهانی روی آورده بودند و با تلاش بسیار و فداکاریهای شماری از سنت‌ستیزان توانستند مدارسی جدید در بخارا و تاشکند تأسیس کنند و جنبش آموزشی جدید را شکل دهند. گاه نیروهای پلیس هجوم می‌بردند و مدارس جدید را به بهانه‌های مختلف تعطیل می‌کردند. به رغم این‌گونه سرکوبها، جنبش آموزشی در لایه‌های پنهان جامعه توسعه یافت و حتیٰ تقویت شد و با فعالیتهای دیگری همچون انتشار روزنامه و مجله، ایجاد نمایش‌خانه و اجرای نمایشنامه همراه گردید (مدلین، 49-50). در واکنش جبهۀ متحد سنت‌گرایان، ارتجاعیان و نظامیان، موج تعقیب و آزار جدیدگرایان به راه افتاد. صدرالدین عینی از جملۀ نخستین قربانیان بود. او را در مدرسه دستگیر کردنـد و در اقـدامی نمایشی در برابر دروازۀ ارگ بخارا و در برابر دیدگان مردم تا سرحد مرگ شلاق زدند (ضیاء، 14؛ مسلمانیان، 36-37). حامد خواجۀ مهری، از فعالان جنبش جدیدگرایان، به دست جلادان امیر بخارا کشته شد. به رغم خشونت و سرکوب، جمعیت‌ تربیت اطفال به فعالیتهای پنهانی آموزشی خود ادامه داد و حتیٰ شماری کودک را برای تحصیل به کشورهای دیگر فرستاد (شکوری، صدر...، 10).
جنبش جدیدگرایان در سمرقند، خجند و پاره‌ای نقاط دیگر هم جریان داشت. در سمرقند «حرکت جدیدان و ادبیات جدیدیه» با جنبش بخارا همسو بود (همان، 10-11). ازبکها به رغم مخالفتهای شدید جبهۀ مخالفت جدیدگرایان، از 1319 تا 1332ق/1901-1914م، 100 مدرسۀ جدید ساختند. در برخی از منابع این رقم را 400 ذکر کرده‌اند (آوتور خانُف، 141). جدیدگرایی در میان ازبکها از حوزۀ‌ آموزش به حوزه‌های دیگر فرهنگی هم راه یافت؛ عنصرهای ترکی و اسطوره‌های تاریخی ترک از دیدگاه تازه‌ای مد نظر قرار گرفت و در فرهنگ ازبکی برای تقابل با اندیشه‌ها و روشهای استعماری، به‌ویژه در صورت توسعه‌طلبانۀ روسی آن، به گونۀ گسترده‌تری به کار رفت. این واکنشهای تازه، نگرانی و بدبینی روسها را دربارۀ جنبش جدیدگرایان در آسیای میانه بیشتر برمی‌انگیخت (کیمیج، npn.).
انقلابهای 1917م روسیه، سرفصلهای تعیین‌کننده‌ای در تاریخ جدید‌گرایی در آسیای میانه بود. تا آن سال، در دورۀ آزادی میان دو انقلابِ فوریه و اکتبر، و تا مدتی پس از انقلاب اکتبر، حضور جدیدگرایان در جامعه‌های خود آنها موفقیت‌آمیز بود؛ اما پس از استقرار رژیم بلشویکی در روسیه و تصویب و اجرای سیاستهای فرهنگی این رژیم و در پیش گرفتن راهبردهای جدید سیاسی و فرهنگی در قبال سرزمینهای پیرامون روسیه، موقعیت جدیدگرایان تغییر کرد (خالد، 281-282). با این حال، چند سالی طول کشید تا تعارضها به رویارویی مستقیم تبدیل شد. در 1918م قیام باسماچیان (ه‌ م) در ناحیۀ فرغانه، واقع در ازبکستان کنونی، آغـاز گردید (برای تفصیل ماجـرا، نک‌ : طوغـان، 52 بب‌ ). برخی از پژوهشگران، جدیدگرایان را با باسماچیانِ طغیانگر
بر ضد‌ نظام شوروی ـ کـه روسها ‌آنها را ضد انقلاب ‌می‌خواندند ــ مرتبط یا در یک صف به شمار آورده‌اند، اما جدیدگرایان با باسماچیان ارتباطی نداشتند (خالد، 285).
در 1918م حزب کمونیست ترکستان تشکیل شد و در آن فضای انقلابی پر التهاب و آرمان‌خواه، شمار بسیاری از جدیدگرایانی که شاید عضویت در حزب را برای رسیدن به آرمانهایشان مناسب‌تر می‌دیدند ــ جدا از فرصت‌طلبی برخی از آنان ــ به آن حزب پیوستند و شماری از آنان ترجیح دادند که به حزب نپیوندند. جدیدگرایانی که بعدها در جریان تصفیه‌های استالینی مشمول تصفیه شدند، از میان این دسته بودند (همو، 285-288). احتمال می‌رود که همان احساس خطر و تهدیدی که روسهای تزاری از جنبش جدیدگرایان روس می‌کردند، به روسهای بلشویک‌ هم دست داده، و در جریان تصفیه‌های استالینی به اوج شدت خود رسیده باشد. حتیٰ بیش از آن هم جلوه‌هایی از خشم و خشونت از سوی بلشویکها را می‌توان دید؛ برای مثال، در ماجرای سرکوب جنبش خودمختاری خوقند نیروهای فرستاده شده از تاشکند، حدود 14 هزار تن را در برخوردی خونین قتل عام کردند و در این رویداد مرگبار، جمعی از جدیدگرایان هم کشته شدند (نک‌ : ه‌ د، خوقند).
جدیدگرایان در بیشتر سالهای دهۀ 1920م کوشش می‌کردند در زندگی سیاسی، و به‌ویژه فرهنگیِ آسیای میانه منشأ اثر باشند. فیض‌الله خواجه‌یف، نخست‌وزیر جمهوری خلق بخارا و بعداً رئیس جمهور ازبکستان، عبدالرئوف فطرت وزیر آموزش، و شمار دیگری از افراد عالی‌رتبه، از جدیدگرایان بودند. اینان می‌پنـداشتند کـه جنبش خـود را ـ جنبشی که سرشت ضد استعماری هم داشت ــ می‌توانند به سوسیالیسمی با همان سرشت تبدیل کنند. بلشویکها که پس از یک دهه تجربه به جمع‌بندی دیگری دربارۀ جدیدگرایان رسیده بودند، نتیجه گرفتند که صف سوسیالیستها را از جدیدگرایان خالی کنند. نقل است که از میان چهره‌های شاخص جدیدگرایان، فقط صدرالدین عینی در بسترش مرد. محمود خواجه بهبودی در 1919م تا سرحد مرگ شکنجه شد، حمزه در 1929م در غوغایی به قتل رسید، منور قاری، چولپان، قادری، حاجی معین و عبیدالله خواجه‌یف در دهۀ 1930م در اردوگـاه کار اجباری گـولاگ سر به ‌نیست شدند. در 1938م فیض‌الله خواجه‌یف و فطرت را به جوخۀ اعدام سپردنـد و در موجهای تصفیۀ استالینـی، نسل جدیدگـرایان با انواع اتهامهای ضدانقلابی، ضد بلشویکی، ضد شوروی، تروتسکیستی، بورژوایی و جز آن، به زعم آنان ریشه‌کن شدند (خالد، 299-300 ؛ کیمیج، npn.).
رژیم شوروی حتیٰ پس از دورۀ استالین هم کوشید تا جدیدگرایان و جنبش آنان را از خاطره‌ها محو کند، اما رویدادهای بعدی نشان داد که جنبش فکری از خاطره و تاریخ زدودنی نیست. در فضای جدیدی که پس از جنبش اصلاحات در دورۀ میخائیل گورباچف (حک‌ 1985-1991م/1364-1370ش) پدید آمد، و ظهور نویسندگانی که دربارۀ جدیدگرایان و جدیدگرایی نوشتند، و آثاری از جدیدگرایان و دربارۀ آنها که سالها منتشر‌نشده باقی مانده بود و در جوّ سیاسی ـ فرهنگیِ گورباچفی و پس از آن امکان انتشار یافت، آشکار کرد که نه جدیدگرایان به کلی ریشه‌کن شده‌اند و نه جدیدگرایی یکسره از یادها رفته است. میراث فکری ـ فرهنگی جدیدگرایان اکنون به گونه‌های مختلفی احیا شده است و به حیات و تحولات خود ادامه می‌دهد (نک‌ : کاتلر، npn.؛ کوراتا، npn.).
مآخذ: آوتورخانُف، آ.، مسئلۀ اقلیتهای ملی در شوروی، ترجمۀ فتح‌الله دیده‌بان، تهران، 1371ش؛ بنیگسن، الکساندر و مری براکس آپ، مسلمانان شوروی، ترجمۀ کاوه بیات، تهران، 1370ش؛ حائری، عبدالهادی، «مفهوم نوین آزادیهای سیاسی و اجتماعی در نوشته‌های پارسی آسیای میانه»، فصلنامۀ مطالعات تاریخی، مشهد، 1368ش، س 1، شم‌ ‌3؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1384ش، ج9؛ شکوری بخارایی، محمد جان، روزنامۀ صدر ضیاء، تهران، 1382ش؛ همو، صدر بخارا، تهران، 1380ش؛ ضیاء، صدر، نوادر ضیائیه، به کوشش میرزا شکورزاده، تهران، 1377ش؛ طوغان، زکی‌ولیدی، قیام باسماچیان، ترجمۀ علی کاتبی، تهران، 1368ش؛ عینی، صدرالدین، یادداشتها، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1363ش؛ مسلمانیان قبادیانی، رحیم، ستاره‌های پامیر، تهران، 1383ش؛ نیز:
Bowman, I., »Ismail Gaspirali (1851-1914)«, http://www. euronet. nl (Oct 2009); Cutler, R., »Cozying. up to Karimov ?«, http://www. fpif. org (Oct. 2001); EI2; Fisher, A., »A Model Leader for Asia, Ismail Gaspirali«, Http://www. iccrimea. org (Oct. 2009); Hitchins, K., »Jadidism«, Iranica , vol. XIV; Iranica ; »Jadidism«, Russian History Encyclopedia , http://www. Answers. com (Sep. 2009); Khalid, A., The Politics of Muslim Cultural Reform : Jadidism in Central Asia, Berkeley, 1998; Kimmage, D., »Central Asia: Jadidism - Old Tradition of Renewal«, http:// www. rferl. org (Sep. 2009); Kurata, A., »Islam After Communism: Religion and Politics in Central Asia«, http://findarticles. com (Oct. 2009); Medlin, V. et al., Education and Development in Central Asia, Leiden, 1971; Spuler, B., »Djadid« , EI2, vol. II.
عبدالحسین آذرنگ

1. »Jadidism«

2. Djadīd

3. Jadidism

1. Fortin