جَبّول، شهری کهن در مرکز بابل باستان بر کرانۀ شرقی است. نام جبول برگرفته از نام قبیله‌ای آرامی موسوم به گمبولو ‌است که در اواخر هزارۀ 2ق‌م در فاصلۀ سالهای 1083-1062ق‌م به ناحیه‌ای میان دجلۀ سفلا و مرز ایلامیها و کلدانیها مهاجرت کردند و در آنجا ساکن شدند و نام قبیلۀ خود را بر آن منطقه نهادند. این نام را برخی خاورشناسان در سدۀ 13ق/ 19م به اشتباه جنبیل نوشته‌اند (نک‌ : اشترک، 309؛ سومر، 22 ؛ رو، 233). در منابع اسلامی از این شهر با نام جَبُّل یاد شده است (نک‌ : یعقوبی، 83؛ ابن رسته، 83؛ یاقوت، 2/23؛ ابوالفدا، 294؛ ابن اثیر، 6/322؛ ابن عبد المنعم، 156).
شهرت این شهر به روزگار باستان باز می‌گردد. جبول در روزگار آشوریان به سبب موقعیت راهبردی‌اش در نبردهای آشوریان با بابلیها و ایلامیها، اهمیت بسیار داشت (مجیدزاده، 270، 280؛ دخویه، 15؛ اُمستد، 433-434؛ رو، 271).
بر اساس نوشته‌های جغرافیانگاران و مورخان سده‌های نخستین اسلامی، شهر جبول در کرانۀ شرقی رود دجله، جنوب رود نهروان، در جایی که به دجله پیوند می‌خورده، در نزدیکی جرجرایا واقع بوده است (ابن خردادبه، 175؛ ابن رسته، 90، 184، 186، 225؛ ابن حوقل، 1/232). در آن روزگار از جبول به عنوان شهری‌آباد، پرجمعیت و پررونق که در آن بسیاری از صنعتگران و معماران مدینة السلام به سر می‌بردند، یاد شده است (یعقوبی، همانجا؛ ابن رسته، 186-187؛ مقدسی، 121-122)؛ اما به تدریج از سدۀ 6 ق/ 12م به بعد از رونق آن کاسته شده است.
حازمی مؤلف سدۀ 6 ق/12م آنجا را شهری کوچک در نزدیکی واسط ذکر کرده (1/183-184)، و یاقوت در اوایل سدۀ 7ق از آن به عنوان قریه‌ای بزرگ یاد کرده است (همانجا). ابن عبدالمنعم حمیری در اواخر سدۀ 9ق/ 15م، به مسجد و بازار آن اشاره کرده است (همانجا). بقایای باستانی جبول تا اوایل سدۀ 13ق/ 19م نیز برجا بود، اما بر اثر طغیان آب رودخانۀ دجله در فاصلۀ سالهای 1833-1848م به کلی از میان رفت (نک‌ : اشترک، 304).
ابوالخطاب محمد بن علی بن محمد بن ابراهیم جبولی (د 439ق) شاعر که با ابوالعلاء معری مشاعره‌ای مشهور داشته است، همچنین ابوعمران موسی بن اسماعیل جبولی و حکم بن سلیمان جبولی به این شهر منسوب‌اند (حازمی، 1/184؛ یاقوت، 2/23-24؛ ابوالفدا، 294-295).

مآخذ: ابن اثیر، الکامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938م؛ ابن خردادبه، عبید ‌الله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/1989م؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ ابن عبد المنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ حازمی، محمد، الاماکن، حجاز، 1415ق؛ قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالک و الممالک
(نک‌ : هم‌ ، ابن خردادبه)؛ مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن بین ‌النهرین، تهران، 1376ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، البلدان، بیروت، 1408ق/1988م؛ نیز:

De Goeje, »Zur historischen Geographie Babyloniens«, ZDMG, 1885, vol. XXXIX; Olmstead, A. T., History of Assyria, Chicago, 1968; Roux, G., Ancient Iraq, London, 1964; Sommer, A. D., Les Araméens, Paris, 1949; Streck, M., Die alte Landschaft Babylonies nach den arabischen Geographen, Frankfurt, 1986.
پرویز امین