جَبَلیّه، گُنْبَد، از معدود بناهای چشمگیر بازمانده از دورۀ پیش از مغول (سده‌های 7 - 8 ق/13 - 14م) واقع در شرق شهر کرمان. از این بنا با نامهای گنبد گبر (افضل ‌الدین، 123)، گنبد گنج (وصاف، 294؛ ناصر الدین، 13)، جبل سنگ (شرودر، 1016؛ ویلبر، 64 ؛ هیلنبراند، 294؛ ویلسن، 155) نیز یاد شده است و نخستین‌ بار محرابی کرمانی (ص 100) در نیمۀ نخست سدۀ 10ق/16م و پس از او سایکس (ص 223) این بنا را گنبد جبلیه نامیده‌اند. کاربری بنا دقیقاً مشخص نیست، تنها روایتهای محلی و گورستان کهن پیرامون آن، احتمال آرامگاه بودن آن را تقویت می‌کند. به روایتی مدفن دانیال حکیم، معروف به «پیر مراد» در کنار مزار پدرش در زیر این گنبد قرار داشته است. مردم محلی به‌ویژه زردشتیان به زیارت آن می‌آمدند، شمع می‌افروختند و اسفند و کندر دود می‌کردند، اما سیل 1313ش اثری از این مزار باقی نگذاشته است (همت‌ کرمانی، 38-39، 43).
در تاریخ بر پایی بنا نیز ابهام و اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی از پژوهشگران اصل بنا را مربوط به دورۀ پیش از اسلام و یا اوایل دورۀ اسلامی می‌دانند (موسوی، 77؛ سعیدی، 10؛ باستانی، 46) و بعضی آن را از بناهای دورۀ سلجوقی معرفی می‌کنند (شرودر، هیلنبراند، همانجاها؛ پارسای قدس، 51). اما افضل ‌الدین کرمانی در 584 ق/1188م این بنا را از عمارتهایی می‌شمارد که در داخل قلعۀ کهن شهر قرار داشته است
(ص 123-124). یک سدۀ بعد ناصر الدین منشی، بانی آن را اردشیر بابکان ذکر می‌کند (ص 12-13). از این رو، با توجه به اقوال و اخبار تاریخی و گزارشهای علمی اخیر، این بنا باید قدمتی پیش از دورۀ سلجوقی (سده‌های 6 - 7 ق /12 - 13م) داشته باشد که در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شده، و احتمالاً اساسی‌ترین آنها در دورۀ سلجوقی و با ویژگیهای معماری آن دوره صورت گرفته است.
ساختار بنا جز قبۀ گنبد که آجری است، از سنگ لاشه با ملاط گچ در روکار، و ملاط کاهگل و آهک در داخل، ساخته شده است. نقشۀ بنا 8 ضلعی است و به صورت پلکانی با 16 و 32 ضلع شدن، ارتفاع می‌گیرد و سپس برای ایجاد گنبد، مدور می‌شود (سعیدی، همانجا؛ گنبد...، بش‌ ؛ نیز نک‌ : پارسای قدس، 48). بنا بدون شالوده و مستقیماً روی زمین بکر بنا شده و ارتفاع آن حدود 20 متر است، و سطوح عقب‌نشستۀ بنا با حرکت گسترده و آرام آن را به سان یک اثر هنری متمایز ساخته است.
نمای خارجی گنبد دارای 4 بخش است: بخش نخست به شکل هشت ضلعی با جرزهایی به پهنای حدود 3 متر و ارتفاع 8 متر، با یک طاق‌نمای بزرگ به پهنای 7/3 متر، ارتفاع 5/6 متر و عمق 50 سانتی متر در میان هر ضلع است. در دو سوی این طاق‌نماها، دو طاق‌نمای کوچک‌تر به پهنای یک متر و ارتفاع 5/3 متر و عمق حدود 20 سانتی‌متر بنا شده و در بالای آنها با همان پهنا و 2 متر ارتفاع، قاب تعبیه شده است. در داخل بنا، اضلاع 8 ضلعیِ پایین، هر یک دارای یک طاق‌نمای بزرگ با پهنا و ارتفاع 5/6 متر و عمق 5/1 متر است که درست پشت طاق‌نمای نمای خارج قرار گرفته ‌است. میان هر یک از این طاق‌نماها یک درگاه به پهنای 5/1 متر و ارتفاع 3 متر قرار گرفته است. در حال حاضر فقط یکی از این درگاهها، که درِ ورودی است، باز و بقیه در دوره‌های مختلف مسدود شده‌اند ( گنبد جبلیه، بش‌ ؛ همت کرمانی، 39؛ موسوی، 75). در بالای درگاهها، 8 روزن به پهنای 80 سانتی‌متر و ارتفاع 6/1 متر قرار گرفته است. در بالای بخش اول پس از یک پاگرد به پهنای 5/1 متر، بخش دوم که 16 ضلعی است، ارتفاع می‌گیرد؛ ارتفاع این بخش 3 متر و پهنای دیوارهای آن حدود 7/1 متر است. این بخش نیز از داخل یک طاق‌نما در هر ضلع دارد و نمای بیرونی آن ساده است. در میان اضلاع آن، یک در میان و درست بالای روزنهای بخش اول، 8 روزن قرار دارد که نور داخل بنا را تأمین می‌کنند ( گنبد جبلیه، بش‌ ؛ پارسای قدس، 50).
بخش سوم نیز پس از یک پاگرد به پهنای یک متر در بالای بخش دوم آغاز می‌شود. این بخش که در واقع 32 ضلعی است، از خارج به صورت 8 ضلعی و مزین به 3 قاب مستطیل شکل به عمق 30 سانتی‌متر است. این قسمت از داخل مدور است، و ادامۀ سقف به نظر می‌رسد و با یک چفت از قسمت زیرین جدا می‌شود (همانجاها).
بخش چهارم که گنبد بنا را تشکیل می‌دهد، با یک پاگرد از بیرون، از بخش سوم جدا می‌شود، این قسمت دارای حلقۀ پهنی از آجر و سنگ است و با نغولهایی به شکل مستطیلهای عمودی و افقی تزیین یافته، به دور گنبد می‌پیچد. نظیر چنین حلقه‌هایی را که با مستطیلهای عمودی و افقی نماسازی شده‌اند، در مقبرۀ دوازده امام در یزد و مقبرۀ امام محمد غزالی (هارونیه) در طوس نیز می‌توان دید. قطر این حلقه از گردنی قبه کوچک‌تر است و قبۀ آجری گنبد بر فراز آن شکل می‌یابد. افزون بر این، یک نشانۀ دیگر از هوشمندی هنری به کار رفته در این بنا، یک شیار افقی 8-10 سانتی‌متر ارتفاع، و عمق نامعلوم است که میان لبۀ داخلی گنبد و نوار بالای 16 ضلعی که روی آن نشسته، قرار دارد. شیار در اصل با سنگریزه پر و روی آن گچ‌اندود شده و منظور از آن احتمالاً بازی دادن به پایۀ گنبد است، زیرا اگر چه وزن کمی روی سطح داخلی (منتهى‌الیه پایین) چنین گنبدی نیست، اما پایۀ بسیار سفت و سخت آن می‌توانست حلقۀ دایره‌ای را که گنبد روی آن قرار گرفته است، به هنگام زلزله بشکند. امروزه گنبد یک‌پوش است، اما با توجه به چند رگ آجرچینی که هنوز قاعدۀ گنبد را احاطه کرده است، می‌تواند کهن‌ترین گنبد دوپوش طراحی‌شده در ایران باشد که یا هیچ‌گاه به پایان نرسیده و یا پوشش خارجی آن فرو ریخته است (شرودر، 1018؛ ویلبر، 64؛ ویلسن، 155، پارسای‌ قدس، همانجا؛ گنبد، بش‌ ‌). اندود داخل گنبد گچی است که در تیزۀ قوسها و در بالای درگاههای داخلی تزییناتی ساده دارد که در اصطلاح قاشقک نامیده می‌شود. در این بنا انتقال به قبه به وسیلۀ نیم طاقها صورت گرفته است؛ به این ترتیب که با آوردن طاقچه‌ای میان هر دو نیم‌طاق، قاعدۀ 16 ضلعی و سپس استوانه‌ای گنبد را فراهم آورده‌اند. از داخل به نظر می‌رسد که قبه روی حاشیۀ دایره‌ای شکلی که به پهنای 10 سانتی‌متر دور تا دور گنبد می‌پیچد، قرار گرفته است.
معمار برای کاستن از قطر دیوارها و به وجود آوردن پلانی که نور و سایه بتواند در آن تأثیر بهتری داشته باشد، در داخل گنبد نیز نغولهای متعددی ایجاد کرده است (همانجاها). جرزهای بنا در وجه خارجی که رانش گنبد، به زمین می‌رسد، بزرگ‌تر شده و در نتیجه استحکام بنا را در مقابل زلزله تأمین کرده است. در حالی که وجود طاق‌ نماهای متعدد به بنا سبکی بخشیده، تکیه‌ها دو برابر اندازۀ لازم را دارند و چنین ویژگی از نظر شرودر ساختار این بنا را محاسبه شده و دقیق جلوه داده است (پارسای قدس، همانجا؛ شرودر، 1017-1018؛ سعیدی، 10).
گنبد جبلیه در دهه‌های اخیر با شیوه‌ای سنتی مرمت اساسی شده است. این بنا در 1383ش به موزۀ سنگ تبدیل شده، و با شمارۀ 296 به ثبت ملی رسیده است (همانجا؛ پارسای قدس، همانجا، فیروزه...، 25؛ مشکوٰتی، 155).
مآخذ: افضل ‌الدین کرمانی، احمد، عقد العُلی، به کوشش علی محمد عامری نائینی، تهران، 1356ش؛ باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، راهنمای آثار تاریخی کرمان، نشریۀ فرهنگ استان هشتم، کرمان، 1335ش؛ پارسای قدس، احد، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، هنر و مردم، تهران، 1356ش؛ س 16، شم‌ 184 و 185؛ سایکس، پرسی، سفرنامه، ترجمۀ حسین سعادت نوری، تهران، 1363ش؛ سعیدی و دیگران، «گذری به کرمان پس از زلزلۀ سیرج و گلباف» اثر، تهران، 1361ش، شم‌ 7-9؛ فیروزۀ کویر، راهنمای گردشگری استان کرمان، معاونت امور گردشگری سازمان میراث فرهنگی؛ گنبد جبلیه، بنایی که با وجود عظمت کمتر شناخته شده است، سازمان میراث فرهنگی استان کرمان؛ محرابی کرمانی، سعید، تذکرة‌ الاولیاء، یا مزارات کرمان، به کوشش حسین کوهی کرمانی، تهران، 1330ش؛ مشکوٰتی، نصرت ‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ موسوی، احمد، «گنبد جبلیه»، هنر و مردم، تهران، 1355ش، س 14، شم‌ 168؛ ناصر الدین منشی کرمانی، سمط العلیٰ ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328ش؛ وصاف، تاریخ، به کوشش محمد مهدی اصفهانی، تهران، 1338ش؛ ویلسن، ج. ک.، تاریخ صنایع ایران، ترجمۀ عبد الله فریار، تهران، 1317ش؛ همت کرمانی، محمود، تاریخ مفصل کرمان، کرمان، 1364ش؛ نیز:

Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994; Schroeder, E.,
»The Seljūq Period «, A Survey of Persian Art , ed. A. U. Pope , Tehran, etc. 1977 vol, III; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran , (the Ilkhānid Period), Princeton, 1955.
مریم همایونی افشار