جاویدِ خِرَد، نامی است که شیخ اشراق شهاب‌الدین یحیى سهروردی (د 587 ق/1911م) در یکی از رساله‌های فارسی خود به نام «مونس العشاق» یا «فی حقیقة العشق» ذکر کرده است.
جاوید و خرد هر دو اسم‌اند و اضافۀ یکی به دیگری اضافۀ بُنوّت است، یعنی جاوید پسر خرد، همانند ناصرِ خسرو که به معنی ناصر پسر خسرو است. این نام‌گذاری ظاهراً به تقلید از قهرمان یکی از داستانهای تمثیلی فلسفی شیخ‌الرئیس ابن سینا به نام حَیّ بن یقظان ــ که آن را در فارسی به زندۀ بیدار ترجمه کرده‌اند ــ صورت گرفته است. بنابراین، تصور هانری کربن (ص 300, 307)، و به تبع او ویلر ثکستن (ص 64) که این نام را معادل «خرد جاویدان3» (و در عربی «الحکمة الخالدة») دانسته‌اند، درست به نظر نمی‌رسد.
سهروردی در رسالۀ «مونس العشاق» به عشق و حُسن و حـزن و همچنین عقل ــ که همـه حقایـق کلّـی و کیهانـی‌انـد ــ تشخص می‌بخشد و می‌گوید: عشق و حسن و حزن هر سه برادرند و پدر ایشان عقل است. این 3 برادر از عالم ماوراء طبیعت به عالم بشریت فرود می‌آیند و به ترتیب، دامن زلیخا، یوسف و یعقوب را می‌گیرند. وقتی عشق از آسمان فرود می‌آید و به نزد زلیخا می‌رود، به او می‌گوید که در سیر خود از آسمان به زمین ناگزیر از عوالم مختلف عبور کرده، و آخرین عالمی که پیش از رسیدن به افلاکِ نُه‌گانه (به قول سهروردی «کوشکِ نُه اشکوب») دیده است، شهرستان جان، یعنی عالم نَفْسِ کلّی، بوده که دروازه‌بان آن پیری است به صورت جوان و نامش «جاوید خرد» است. مشخصاتی که سهروردی برای این پیر ذکر می‌کند، همانند مشخصات پیر در داستان حی بن یقظان ابن سینا ست. در آنجا نیز ابن سینا از راهنمای سالک در سفر معنوی او به عنوان پیری یاد می‌کند که دارای طراوت و تازگی جوانی است (ص 3)، و در تفسیری که کرده‌اند، گفته‌اند که این پیرِ جوانْ دیدار همان عقل فعّال است که آموزگار نفوس ناطقه است. سهروردی وقتی دروازه‌بان شهرستان جان را پیر، یعنی کهن‌ سال می‌خواند، از این جهت است که می‌خواهد بگوید که او ازلی و قدیم است؛ و وقتی می‌گوید: او جوان دیدار است، می‌خواهد بگوید که زمان و عالم جسمانی و گردش روزگار در او اثر نمی‌گذارد (پورجوادی، 148)؛ و این دو خصوصیت که در جاوید است، متعلق به عقل فعال است که عالم وی درست ورای عالم افلاک است. پدر جاوید، یعنی عقل فعال نیز خود یا عقل نخستین یا صادر اول است.

مآخذ: ابن سینا، حی بن یقظان، ترجمه و شرح فارسی منسوب به جوزجانی، به کوشش هانری کربن، تهران، 1366ش؛ پورجوادی، نصرالله، اشراق و عرفان، تهران، 1380ش؛ نیز:

Corbin, H., tr. L’Archange empourpré of Suhrawardi, Paris, 1976; Thackston, W.M., tr. The Philosophical Allegories and Mystical Treatises, Costa Mesa, 1999.
نصرالله پورجوادی

 

3. Sophia aeterna/Sagesse éternelle/Eternal Wisdom