جازْموریان، یا جَزْموریان، حوضهای آبریز و دریاچهای به همین نام در جنوب شرقی
ایران. حوضۀ آبریز جازموریان با وسعـت 600‘69 کمـ 2 ، از لحاظ تقسیمبندی
هیدرولوژیکی ایران بخشی از حوضۀ مسدود میانی ایران به شمار میآید. نیمـۀ باختری
این حوضـه بـه وسعت 600‘35 کمـ 2 در استان کرمان، و نیمۀ خاوری آن به وسعـت 000‘34
کمـ 2 در استان سیستان و بلوچستان جای دارد. دشتهای حاصلخیز جیرفت، فاریاب و
رودبار جیرفت در استان کرمان، و دشتهای ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و
اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در محدودۀ این حوضۀ آبریز واقعاند. بعضی از این
دشتها مانند دشت جیرفت از مساعدترین نقاط فلات ایران برای کشت گیاهان گرمسیری به
شمار میآیند.
حوضۀ آبریز جازموریان از شمال توسط کوههای لالهزار، جبال بارز و شهسواران از حوضۀ
آبریز کویر لوت، و از جنوب توسط رشته کوههای زاگرس (کوههای بشاگرد) از حوضۀ آبریز
دریای عمان و خلیج فارس جدا میشود. حدود 160‘34 کمـ 2 از اراضی این حوضه را مناطق
کوهستانی، و حدود 400‘32 کمـ 2 آن را دشتهـا و کوهپایـهها، و حـدود 000‘3 کمـ
2 باقیمانده را باتلاقها و شورهزارها تشکیل میدهد (افشین، 1/83-84، 2/276؛
قبادیان، 286؛ پتروف، 167). به سبب فقدان پوشش گیاهی مناسب در اراضی حوضه، به هنگام
بارندگی سیلابهای شدیدی به راه میافتد که باعث میگردد تا آبهای حاصل از بارندگی
کمتر در زمین نفوذ کند و از سوی دیگر فرسایش شدید خاک نیز زیانهای بسیاری به بار میآورد
(افشین، 1/84).
1. Samtah. 2. Albadeealgarafi.
در حوضۀ آبریز جازموریان آب همۀ رودخانهها و مسیلها به هامونِ (دریاچۀ) جازموریان
میریزد. بخش عمدهای از زهکشی
حوضـه را دو رودخانۀ دائمی هلیل رود و بمپور به عمل میآورند. افزون بر این دو
رودخانه، شماری آبراهه نیز وجود دارد که آب آنها مستقیماً وارد هامون جازموریان میشوند.
در این حوضه 91 رودخانۀ کوچک و بزرگ جریان دارد که هلیلرود بزرگترین آنها ست. حجم
آب این رودخانه بستگی به ذوب شدن برفهای انباشته شده در کوههای استان کرمان و ریزش
باران دارد. کمبود ریزشهای جوی و بالا بودن درجۀ حرارت و میزان تبخیر، دیگر رودهای
این حوضه را به صورت رودهای کمآب فصلی و خشکرود و مسیل درآورده است (جعفری، 46؛
افشین، 1/85).
آب و هوای این منطقه به شدت متأثر از ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی است و جزو
اقلیمهای بیابانی به شمار میآید. بلندترین نقطۀ حوضه که در دیوارههای کوهستانـی
شمال آن واقع است، حدود 400‘4 متر از سطح دریا ارتفاع دارد؛ این ارتفاع در چالۀ
جازموریان در نواحی مرکزی به حدود 350 متر کاهش مـییابد و از آنجا مجـدداً در جهت
جنوب بـر ارتفـاع اراضی افزوده میشود تا آنکه به بلندیهای بشاگرد ختم میشود.
1. climatology 2. Maka 3. The [Persian]…
میزان بارش سالانه در بلندیهای شمال حوضۀ جازموریان میان 500 تا 600 میلیمتر در
نوسان است، در حالیکه در بخش گسترده و پست جنوبی میزان بارش از حدود 100 میلیمتر
در سال تجاوز نمیکند (همو، 1/84-85). هرچند حوضۀ آبریز جازموریان از لحاظ
هیدرولوژیکی ایران بخشی از حوضۀ آبریز مرکزی ایران است، اما از لحاظ اقلیمشناسی1
به علت دریافت رطوبت نسبی فراوان از دریای عمان، دارای شرایطی استثنایی و مستقل از
نواحی مرکزی ایران است؛ به همین علت با وجود محدودیت بارشهای جوی و گرمای توانفرسا
و تبخیر سالانۀ بسیار بالا ــ که در بعضی نواحی بیش از 500‘4 میلیمتر است ــ این
حوضه از نظر امکان احیا و بازسازی و بهرهبرداری از منابع طبیعیِ تجدید شونده از
امکانات مناسبی برخوردار است و به هیچوجه با دیگر حوضههای مرکزی ایران قابل
مقایسه نیست (قبادیان، همانجا).
در بخش مرکزی حوضۀ آبریز جازموریان در حد فاصل استانهای کرمان و سیستان و بلوچستان
حفرۀ بیضی شکلی وجود دارد که مقصد همۀ آبهای سطحی این حوضه به سوی آن جریان دارد و
به آن هامون یا دریاچۀ جازموریان میگویند (افشین، 2/83). وسعت هامون جازموریان به
طور قابل ملاحظهای در فصلهای مختلف سال متفاوت است و معمولاً در اواخر تابستان و
یا اوایل پاییز خشک میگردد و به علت شیب کم دریاچه، کوچکترین تغییر در حجم آبِ آن
در سطح وسیعی منعکس میشود (کلینسلی، 185).
سطح هامـون جازموریان در مواقعِ پرآبـی به حدود 300‘3 کمـ 2، و درازای آن بـه
حـدود 100 کمـ و پهنـای آن بـه بیش از 45 کمـ مـیرسد. آب هامون جازمـوریان برخلاف
دیگـر هامونهـای بستۀ درونی ایران چندان شور نیست. علت این امر را فرو رفتن آب و
ساکن نماندن آن در دریاچه دانستهاند. بستر دریاچه از قلوه سنگ و لایههای شنـی و
آهکی ساخته شده است که در نفوذ آب به منابع آبهای زیرزمینـی کمک میکند (افشین،
1/83-84).
منطقۀ دریاچه که سواحل آن پیوسته در تغییر است، دارای زمینهای باتلاقی و لجنزار
است؛ گیاهان آن کم است و فقط بعضی تپههای پوشیده از بوته و خار در آن دیده میشود
(پتروف، 168).
برپایۀ پژوهشهای زمینشناسان، هامون جازموریان در دورههای اخیر زمینشناسی مسدود
شده است و تا پیش از آن، آب رودخانههای هلیلرود و بمپور به دریای عمان میریخته
است؛ اما چینخوردگی زمین که بر اثر فرو رانشِ پوستۀ اقیانوسی عمان در شمال مکران
صورت گرفته، این منطقه را مسدود ساخته، و آنرا به صورت هامون کنونی درآورده است؛
در نتیجه، دو رود نامبرده محل جدیدی برای آبهای خود یافته، و دریاچۀ جازموریان را
تشکیل دادهاند (نک : درویشزاده، 796؛ پتروف، همانجا؛ افشین، 2/83).
مآخذ: افشین، یدالله، رودخانههای ایران، تهران، 1373ش؛ پتروف، م. پ.، مشخصات
جغرافیای طبیعی ایران، ترجمۀ حسین گل گلاب، تهران، 1336ش؛ جعفری، عباس، رودها و
رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ درویشزاده، علی، زمینشناسی ایران، تهران، 1370ش؛
قبادیان، عطاءالله، سیمای طبیعی فلات
ایران، کرمان، 1369ش؛ کلینسلی، دانیل، کویرهای ایران و خصوصیات ژئومورفولوژیکی و
پالئوکلیماتولوژی آن، ترجمۀ عباس پاشایی، تهران، 1381ش.
علیکرم همدانی
حوزۀ فرهنگی جازموریان: حوزۀ فرهنگی جازموریان، یکی از حوزههای مستقل درونی حوزۀ
فرهنگی جنوب شرقی ایران، به مرکزیت جیرفت، واقع در تلاقیگاه استانهای کرمان،
سیستان و بلوچستان و هرمزگان است که بخشهایی از این 3 استان را شامل میشود و گسترۀ
آن با حوضۀ آبریز جازموریان یکسان است.
جازموریان که از دیدگاه مردمشناسی و منابع تاریخی، ویژگیهای سرزمین بلوچستان را
دارد و در زمینۀ جغرافیای تاریخی، با مَکن (مکا) و مَکۀ2 باستان در دورۀ اکد و
هخامنشی منطبق است، گدروسیای متون همزمان اسکندر، و گذرگاه سمیرامیس و کورش (پسر
کمبوجیه)، و اسکندر از هند به فارس بوده است (شارپ، 119؛ آریان، 216؛ پاتس، «خلیج...3»،I/143,
147, 149, 150؛ بزنوال، 5-8؛ فوگلسانگ ، 391؛ مستوفی، «سفر...»، 44، 57). برخی از
پژوهشگران مکن باستان را منطبق با عمان دانستهاند (پاتس، همان، I/117, 133, 139)،
و بعضی بخش شرقی این حوزه را مکران یا همان مکن شناختهاند. نقشۀ بزنوال از مکن
کاملاً منطبق با حوزۀ جازموریان است؛ وی تا کچ مکران را در پاکستان، مکن دانسته است
(همانجا).
واژهخوانی جازموریان به دو گونۀ «جازموریان» و «جازموریاب» است؛ بعضی آن را
برگرفته از «جازم» به معنی
شتر سیراب یا مَشکِ پر میدانند ( لغتنامه...، ذیل جازم) و برخی جازموریان را معرب
«گزموریان» دانستهاند. اما در آنجا بوتههای خاری میروید که در گویش محلی «جاز»
گفته میشود، از اینرو، جازموریان میتواند برگرفته از نام این گیاه باشد (همان،
ذیل جاز؛ نیز چوبک، تسلسل...، 23).
حوضۀ آبریز جازموریان با مسـاحت 600‘69 مـ 2 در جنوب شرقی ایران میان رشته کوههای
بشاگرد در جنوب، و بارز در شمال جای دارد. دو رود بزرگ بمپور در شرق و هلیلرود در
غرب همراه با رودهای فصلی که همگی به مرداب جازموریان سرازیرند، منطقه را سیراب میکنند
و سپس در این آبخور گم میشوند (جعفری، 46؛ بدیعی، 1/174). این رودها به سبب کمبود
ریزش باران و بالا بودن درجۀ حرارت در زمانهای گرم به شکل خشکرود و شنزار در میآیند،
و در زمانهای بارش، سیلابی و خروشاناند (جعفری، 46، 49-51). این دو رودخانه شاهرگ
زندگیبخش حوزۀ جازموریان به شمار میآیند، و مهمترین عامل شکلگیری تمدنها در این
حوزه بودهاند. آب فراوان هلیل رود امکان برداشت بیش از دو بارِ محصول را در منطقه
ممکن ساخته است (استاین، 148, 149).
عامل غالب در شکلگیری استقرارهای تمدنی در حوزۀ جازموریان شرایط خاص جغرافیایی
جنوب شرقی ایران است. برجستگیهای فشردۀ زمینشناسی در شرقیترین دنبالۀ بلندیهای
زاگـرس ــ که به بلنـدیهای مکـران مـیپیونـدد ــ به صورت باریکهای درآمده، فلات
ایران را به شبه قارۀ هند متصل میکند. رشته کوههای زاگرس ـ مکران سبب شده است که
این منطقه از تأثیر دریا دور مانَد و با وجود نزدیکی به اقیانوس از لحاظ اقلیمی به
صورت خشک یا نیمه خشک استپی درآید. در این شرایط استقرارها تنها در بخشهای پر آبتر
کوهپایهها یا در کنار جریانهای آبی به وجود آمده، و بیشتر آنها به صورت گروهی،
مانند خوشۀ انگور1 در پیرامون آبها پدیدار شدهاند. محدودیتهای منابع آب و باریک
بودن زمینهای کوهپایهها و کرانۀ رودها سبب شده است که گسترۀ توزیع این آبادیها در
نوارهای باریک پراکنده در کنار رودخانههای فصلی و منابع آب شکل گیرند (توزی، 263،
264).
1. cluster
محققانْ بمپور یا عمان را مرکز این حوزه (مکران = جازمویان) دانستهاند؛ اما
پژوهشهای میدانی باستانشناختی در این محدوده، مدارک نوشتاری تاریخی، و نیز وضعیت
طبیعی و زیست محیطی مناسب در هیچ محلی از گسترۀ این حوزه مانند جیرفت نیست.
پژوهشهای انجام شده تأییدی است بر متون کهن (نک : مقدسی، 682، 688؛ ابن خردادبه،
38) که از آبادتر بودن دشت جیرفت بیش از مناطق دیگر این حوزه یاد کردهاند؛ تجمع
آثار، تپهها و محوطههای باستانی نیز در بخش غربی حاشیۀ هلیلرود تا هامون
جازموریان بیشتر است، تاکنون از یافتههایی چنین انبوه و متنوع، گزارشی از بخش شرقی
به مرکزیت بمپور نشده است. عمان نیز با موقعیت زیست محیطی و کمبود آب نمیتواند
مرکز این قلمرو قدرتمند دانسته شود (پاتس، همان، I/134-135؛ بزنوال، 5-6؛ همایش...،
بش ).
جیرفت با رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی که تاکنون از هزارۀ 5 قم تا سدۀ 7ق/13م
بدون وقفه هستههای بزرگ فرهنگی در آن شناسایی شده است، به عنوان مرکز اصلی این
حوزه شناخته میشود (چوبک، همان، 401).
برپایۀ پژوهشهای باستان شناختی و بررسیهای تاریخی، سراسر این منطقۀ وسیع و حاصلخیز
بستر مناسبی برای به وجود آمدن هستههای تمدنی بوده است. تحول و تداوم فرهنگی و
هنری در تحلیل مدارک و یافتههای باستانشناختی منطقه و نیز نوشتههای دورانهای
تاریخی و اسلامی قابل پیگیری است، و دو ویژگی را میتوان در این حوزه استنتاج کرد:
پیوستگی و تداوم فرهنگی در مواد فرهنگی و ویژگی آنها، و تعامل و ارتباط با جهان همزمان
و فرهنگهای همجوار دور و نزدیک، یعنی ویژگی شبکۀ جهانی1 و میان فرهنگی2
دارند (آمیه، 136؛ چوبک، همان، 97، 98). حوزۀ فرهنگی جازموریان با وجـود اهمیت، از
نظر باستـانشناختی نسبت به سایر بخشهای دیگر ایران ناشناختهتر است و پژوهشهای
اندک و پراکندهای در یک سدۀ اخیر در آن انجام شده است.
آغازگر پژوهشهای روشمند باستانشناختی منطقه، باستانشناس مجاریالاصل انگلیسی،
آورل استاین بود. وی در دهۀ 1310ش/ 1930م توانست شمار زیادی از محوطههای باستانی
جنوب شرقی ایران را بررسی و شناسایی کرده، کاوشهای محدودی در بعضی از آنها انجام
دهد. پژوهشهای او تا امروز پایۀ پژوهشهای باستانشناختی در این حوزه است.
در سالهای دهۀ 1340ش/1960م دورۀ تازهای از پژوهشهای باستانشناختی در این حوزه
آغاز شد، افزون بر بررسی و شناسایی منطقه از مهمترین محوطههایی که در آنها کاوش
باستانشناختی انجام پذیرفت، میتوان از تپه یحیى، تپه بمپور و محوطۀ شهداد نام برد.
از 1380ش/2001م با کشف اتفاقی محوطههای باستانی در نزدیکی جیرفت فصل تازهای در
پژوهشهای این حوزه گشوده شده است و ادامه دارد (سیدسجادی، «نگاهی...»، 41؛ پیران،
12، 13؛ نیز نک : ه د، جیرفت).
برای مطالعه و بررسی توالی فرهنگی این حوزه، منطقه به 7 دورۀ اصلی تقسیمبندی شده
است، و به جای لایهنگاریهای محوطههای گوناگون مانند تپه یحیى یا جیرفت، از نام
جازموریان استفاده شده است (نک : جدول) که دربر گیرندۀ محوطههای مختلف و گسترۀ
جغرافیایی مشخصی است:
جازموریان I (پارینه سنگی): به سبب محدودیت پژوهشهای باستانشناختی، از آثار
استقرار و اجتماعات انسانی در دوران جازموریان I آگاهی در دست نیست. نزدیکترین
محوطههای بررسی شده در ارتباط با این حوزه، محوطههای گوناگونی در دامنۀ شرقی کوه
پنج انگشت، نزدیک به محل پیدا شدن سنگوارۀ جانوری زه کلوت، واقع در 4 کیلومتری غرب
خاش است. آثار این محوطهها با مقایسۀ آثار «لادیز» (تراسهای رودخانۀ لادیز در شمال
شرقی خاش) میان 100 هزار تا 70 هزار سال پیش شناخته شده است. تنها در بررسیهای
باستانشناختی در علفزارهای جازموریان، سکونتگاهی مربوط به دوران شکارورزی شناسایی
شده که در حدود هزارۀ 10قم تاریخگذاری شده است. از آثار دیگر مربوط به این دوران
نقوش متعلق به دوران نقشْنگاری در کوهستان کلمر در غرب شهرستان کهنوج، و نیز آثاری
در تپۀ «تمب کهن»، و محوطۀ باستانی «ماگان یا مغون» شناسایی شده است (سیدسجادی،
همان، 50؛ چوبک، همان، 100، 101).
جازموریان II (دوران نوسنگی): از این دوران تنها محوطهای که در حوزۀ جازموریان
مورد کاوش باستانشناختی قرار گرفته، «تپه یحیى» است؛ این محوطه که در 220 کیلومتری
جنوب کرمان قرار دارد، نخستینبار در 1346ش/1967م شناسایی شد، و با کاوش ترانشهای
پلهای از رأس تپه تا خاک بکر ــ که مربوط به لایههای رسوبـی دورۀ پلئیستوسـن3
اسـت ــ 7 دورۀ اصلی، و دورههای فرعی از 900‘4قم تا دوران تاریخی (اشکانی ـ
ساسانی) در آنجا شناسایی شد. لایهنگاری و گاهنگاری روشمند و دقیق انجام شده در
این تپه تاکنون مبنای گاهنگاری و تاریخگذاری محوطههای دیگر این حوزه است (لمبرگ
کارلفسکی، «مقدمه...4»، 23؛ بیل، «محوطـه5»، 11-12؛ نیـز نک : میدو، 27-37).
کهنترین دورۀ آن دارای چندین دورۀ تحولی است. دادههای باستانشناختی نشان میدهد
در ساختار اجتماعی این دوره مالکیت عمومی زمین همراه با کشاورزی بوده است. اتاقها
با خشت دستساز ساخته شده که بعضی از خشتها فاقد کاه بوده، اجاقها در فضای بیرون
قرار داشته، و خاکسپاری نیز در فضای بیرون اتاقها در بخشی که فاقد کاربری بوده،
صورت گرفته است (بیل، همان، 11، «معماری6»، 101-112).
1. world system 2. intercultural 3. Pleistocene 4. »Foreword…« 5. »The Site« 6.
»Architecture«
مشخصۀ سفالینۀ این دوره، سفالینۀ خشن با خمیرمایۀ کاه به شکل دیسهای مستطیل، کاسههای
بیضی با دستههای حلقهای، لبههای صاف و صیقل یافته و کفهای مقعر است. سفالینههای
دستساز با روش فتیلهای متوالی ساخته شدهاند. در این دوره مهرههای تزیینی دو
سوراخه به شکلهای هندسی ساده، النگو با نقش کنده و پیکرکهای جانوری رواج داشته است.
ابزار و مهرههای بازی و صفحههای شمارشی شامل گلولههای گلی و صفحهها یا پولکهای
گلی کاربرد داشته است. ظروف سنگی از جنس سنگهای کلریت، خشن، به شکل کاسههای تو گود
با خطوط تزیینی کنده رایج بوده، و ابزار این دوره داسهای استخوانی، دستههای کارد،
ماله و درفش استخوانی و ابزار سنگ چخماق، میکرولیتهای هندسی، خراشندهها و متهها،
تیغههای ابسیدین، هاونهای توگود و سردوکهای سوراخدار بوده است (نک : همو، «یافتهها...1»،
167-206).
در تحول بعدی ساخت انبارهای ذخیره برای نگاهداری مواد غذایی و دام در کنار اتاقها
دیده میشود. مهمترین یافتۀ این
دورۀ تحولی زن برهنهای با بلندی 6/26 سانتیمتر بوده که از یک تکه سنگ صابون ساخته
شده است و کندهکاری هنرمندانهای در ساخت دارد. در کنار این پیکره 63 عدد ابزار
سنگی، فلینت و ابزار استخوانی صیقل یافته به دست آمد (همان، 199-201، «معماری»،
114). واحدهای زیستی شامل 4-5 اتاق با اندازههای مختلف همجوار و چسبیده به هم
هستند و مجموعۀ انبارهای یاد شده در کنار آنها ست. اتاقها با ورودی کوچک به حیاط و
کوچه راه دارند. بیشتر کفها و دیوارها دارای اندودی است که از روی دیوار بر روی کف
امتداد یافته است. بقایای حصیر و تکه خشتهای افتاده در اتاقها نشانگر آن است که
سقفها نیپوش و مسطح، با اندود کاهگل بوده، و دیوارها با خشتهای دست ساز ساخته شده
بودند (همان، 113-125). در آخرین مرحلۀ این دوره تغییراتی در معماری دیده میشود:
زوایای اتاقها قائمه، منظم و موازی نیستند؛ ضخامت دیوارها نسبت به پیش کمتر شده است؛
فضای معماری یادآور کندوی زنبور است، شامل اتاقهای کوچک و هم جوار، دارای حیاط، و
اجاقها درون اتاقها جای دارد؛ درون و بیرون دیوارها دارای اندودی به رنگهای زرد،
سبز و یا سرخ است.
در آغاز این دوره، فرهنگ سفالگریِ دورههای پیش تداوم دارد. ساخت ظروف سنگی با
ظرافت انجام شده است و برای نخستینبار ظروفـی از سنـگ مرمر به چشم میخورد (بیل، «یافتهها»،
190)، اما به تدریج ظروف سفالین رایج از پیش دیگر دیده نمیشود، و جای آنها را خمرههای
بزرگ ذخیره گرفته است. خمیرمایۀ سفالینه کاه و گیاه، و خمیر آن زبر و خشن است. لبهها
صاف و صیقل یافتهاند و کفهای مقعر به ندرت دیده میشوند. نخستینبار سفالینۀ منقوش
با طرح نوارهای ساده رواج مییابد. پیکرکهای جانوری نیز دیده میشود (بیل و لمبرگ ـ
کارلفسکی، 255-256، نیز جدول 10.1؛ بیل، «یافتهها»، 199، «سفالینه2»، 50-51).
1. »The Small…« 2. »The Ceramic«
در سدههای پایانی این دوره وضعیت ساختار اجتماعی تداوم دارد، اما تغییراتی در
معماری دیده میشود: زوایای خشتها چهارگوش و منظم، با اندازۀ یکسان هستند و برای
ساخت آنها از قالب استفاده شده است. نخستینبار ابزار سنگی شامل تیغههای دو لبۀ
ابسیدین دیده شده است (همو، «معماری»، 132-146؛ همو و لمبرگ کارلفسکی، جدول 10.1).
جازموریان III (نوسنگی مس): در این دوره دیوارهای دو ردیفۀ پهن جایگزین دیوارهای
گوشهدار پشتیباندار میشود (بیل، «معماری»، 146-150). در سفالگری برای نخستینبار
ظروف به شکل آبخوری، جامها و کاسههای دهانه گشاد به ترتیب به شکل گلدانی، و با کف
حلقهای رواج مییابد. سفالینۀ منقوش با طرحهای سیاه بر زمینۀ نارنجی، و نقوش سیاه
بر زمینۀ سرخ، سفالینۀ غالب است. نقشمایۀ اصلی این سفالینهها خطوط تکی و چندتایی،
نقوش خارماهی، نقش ساعت شنی و مثلثهای وارونه است (همو، «سفالینه»، 50-66؛ همو و
لمبرگ کارلفسکی، 256، نیز جدول، 10.1). در این دوره مهرههای دو سوراخه و 5 گونه
شکل تازه در مهرهها دیده میشود، و چرخکهای بازی رواج مییابد. کاربرد ظروف سنگی
افزایش یافته، فلزکاری و کاربرد آلیاژها نیز بیشتر شده است. مواد غیربومی وارداتی،
حاکی از مبادلات و رواج بازرگانی در این منطقه است. جمعیت افزایش، و کشاورزی و
اقتصاد توسعه یافته است (بیل، «یافتهها»، 177-178، نیز تصویر 7.9؛ همو و لمبرگ
کارلفسکی، 261، نیز جدول 10.1).
در اواخر این دوره واحدهای تکخانوادهای در ساختار اجتماعی شکل میگیرند. خشتها به
همان شکل پیشین است. واحدهای زیستی شامل 3 اتاق است که سکوهای خشتی پیرامون آنها
ایجاد گردیده، و خمرههای ذخیره در این سکوها جاسازی شدهاند (بیل، «معماری»، 150,
152). کوزهها با بدنۀ زاویهدار و نقوش لوزی هاشور زده، و ظروف با نقشمایههای
خطی صاف و منحنی دیده میشود. برای نخستینبار علامت سفالگر روی کف آبخوریها دیده
میشود که نشانگر تخصصی شدن حرفهها در جامعه است (همو، «سفالینه»، 67-70؛ همو و
لمبرگ کارلفسکی، 255-256). سنجاقها و سوزنهای مسی با انتهای پهن رواج یافتهاند. از
ویژگی مهم این دوره افزایش ابزارهای تخصصی و فنی فلزی و نیز مواد وارداتی مانند مس،
فیروزه، عقیق و سنگهای آهکی است (همان دو، جدول 10.1).
جازموریان IV (دورۀ مفرغ؛ آغاز شهرنشینی): گسترش جوامع و رشد انفجاری جمعیت، به
وجود آمدن نخستین دولتشهر1ها، همزمان با دورۀ مفرغ در سراسر سرزمینهای دارای
فرهنگ ایرانی است. این دوره همراه با گسترش رفت و آمد و داد و ستدهای بازرگانی و
فرهنگی بوده، و گونهای شبکۀ جهانی با ویژگیهای فرهنگی به وجود آمده است. این دوره
همزمان با دورۀ پیش ایلامی و ایلامی است. به نظر میرسد کلنیهای صنعتی، بازرگانی
ایلامی در سرزمینهای فرا ایلامی در جنوب شرقی ایران به وجود آمده و گسترش یافته است
(چوبک، تسلسل، 115). ویژگی این دوران کاربرد مهرههای مالکیتی، استامپی مسطح و
استوانهای، آغاز کاربرد خط تصویری و میخی روی گلنوشتهها و مهرهها، و همچنین
تولید انبوه در معماری و سفالینه، کاربرد گستردۀ چرخ سفالگری، مفرغ و سنگهای
گرانبها و نیمهگرانبها، و بالاخره آغاز تشکیلات شهری در دولتشهرها ست.
افزایش جمعیت سبب به وجود آمدن نِکروپولیسها (شهر مردگان= گورستان) با وسعت زیاد
شده است. محوطههای باستانشناختی متعلق به این دوران در حوزۀ فرهنگی جازموریان، از
غرب تا شرق، از بافت تا بمپور گستردهاند؛ از میان آنها بررسیها و کاوشهای استاین
در دهۀ 1930م در بمپور، دامین، خوراب و چاهحسینی (ص 132 ff.)، و بررسیهای دوکاردی
(«بمپور»، 134، «حفاری...2»، 135 ff.) و سیدسجادی (باستانشناسی...، نیز تپه بمپور،
سراسر کتابها) در منطقۀ بلوچستان است؛ اما مهمترین آنها کاوشهای تپه یحیى به
سرپرستی لمبرگ کارلفسکی است («مقدمه»، 23). در دو دهۀ اخیر کاوشهای غیرمجاز در
محوطههای باستانی جیرفت، و در پی آن کاوشهای نجات توسط چوبک در محوطههای غارتشدۀ
کُنار صندل، ریگ انبار، و کاوشهای تپههای کُنار صندل الف و ب توسط مجیدزاده،
بررسیهای متعدد باستانشناسان در سرچشمه و کنارۀ هلیلرود، و بررسیها و کاوشهای
منطقۀ بمپور منجر به شناسایی محوطههای بیشماری شده است (مجیدزاده، «پروژه...»،
33-39؛ پیران، 13-15).
حوزۀ جازموریان در این دوران منطبق با مکن باستان است.
در نوشتههای مربوط به دوران اکد و اور سوم در زمان سارگن و نارام سین و جانشینان
آنها، به طور مکرر از مکن یا مگن نام برده شده، و از صادرات آنجا به میانرودان از
جمله: چوب، سنگ (سنگ سیاه و مرمر)، مس،گندم، ظرف، پارچه و دیگر محصولات نام برده
شده است، همچنین از فرمانروای (شاه) آنجا به نام مانودانو (یا مانو یا مانیاوم3)
یاد شده است (چوبک، همان، 116)؛ و این در حالی است که احتمال دادهاند جیرفت منطبـق
با اَرَتّۀ4 اسطـورهای میانرودانـی است (نک : مجیدزاده، جیرفت، 8، «پروژه»، 36).
از معماری این دوره اطلاعاتی از کاوشهای باستانشناختی در محوطههای گوناگون حوزۀ
جازموریان به دست آمده است. ویژگی کلی زیستگاهها، فضای مستطیل با درگاهی به سوی
حیاط، و ورودیهای کوتاه با نقشۀ استاندارد است، مانند مجموعۀ معماری مکشوفه در
محوطۀ شهداد که نقشۀ متداول در منطقه است و تا دورۀ اسلامی در شهر دقیانوس جیرفت
تداوم داشته است (کابلی، 123؛ چوبک، همانجا؛ نیز نک : پاتس، «فاز IVC25»، سراسر
مقـالـه؛ دو کـاردی، «حفـاری»، 138-140؛ همایش، بش ؛ مجیدزاده، همان، 34). خشتهای
مورد استفاده در بنا قالبی و منظم است، و شبکۀ آبرسانی با تنبوشه وجود داشته است (پاتس،
«فاز IVC2»، ص 17). از کاوشهای اخیر تپۀ کُنار صندل الف و ب، بنایی قلعه مانند با
بارو، و نیز بنای خشتی (مصطبه) بلندی به دست آمده که در کف و پیرامون آن خمرههای
ذخیره جاسازی شده است (پیران، 81-82).
1. Acropolis 2. »Excavations…« 3. Mannudannu/Mannu/Manium 4. Aratta 5. »Phase…«
از یافتههای مهم دیگر این محوطه آجرها و پیکرکهای لعابدار است، و به سبب آنکه در
لایه به دست نیامدهاند، تاریخگذاری
دقیق آنها امکان ندارد، اما میتواند همسان با آجرهای لعابدار دورۀ ایلامی میانه
ــ هم زمان با چغازنبیل ــ باشد (همایش، بش ؛ مجیدزاده، «پروژه»، 34، 36؛ تحقیقات...).
همچنین در کاوشهای باستانشناختی این حوزه گورستانهای وسیعی در محوطههای مختلف از
این دوره کشف شده است (استاین، 115؛ توزی، 9؛ رهبر، 61-62؛ چوبک، تسلسل، 117، 118).
سفالینۀ این دوره ساده و منقوش به شکلهای مختلف، به رنگهای نخودی، سرخ، نارنجی و
خاکستری دیده میشود، و تزیینات آنها شامل نقوش کنده، افزوده و نقاشی شدۀ یکرنگ و
چند رنگ، با نقشمایههای هندسی و جانوری است (پاتس، «موقعیت...1»، 196-207,؛ چوبک،
همان، 131). سفالینههای خاکستری نیز با نقش کندۀ گونۀ بمپور، به تقلید ظروف سنگی
است (دوکاردی، «حفاری»، 149، نیز 150، لوحههای IV a, b؛ لمبرگ کارلفسکی، «حفاری...2»،
43).
مهمترین یافتههای مربوط به این دوره مجموعهای بینظیر از ظروف سنگی خاکستری است
که ظروف سنگ صابونی یا کلریت نامیده شدهاند. بیشتر این مجموعه ظروف سنگی متأسفانه
از غارتهای محوطههای باستانی جیرفت از گورها به دست آمده که بسیاری از آنها به
خارج از کشور برده شده است (ماسکارلا، 653). مشابه این یافتهها پیش از این در تپه
یحیى، شهداد و محوطههای دیگر جازموریان شناخته شده، و همچنین در تارت واقع در خلیج
فارس، ام النارِ عمان، ازبکستان و باختر نیز دیده شده است (لمبرگ کارلفسکی، همانجا؛
کوهل، 210-229). نقشمایههای روی این آثار سنگی با نقشمایههای اساطیری برگرفته
از باورهای دینی مردمان آن روزگار است. شیوۀ میان فرهنگی آمیزهای از باورها و
فرهنگهای آسیای میانه، هند، باختر، و میانرودانی است. این نقشمایهها در گروههای
هندسی، گیاهی، جانوری و انسانی قابل طبقهبندی است (همانجا). از مشخصههای دیگر این
دوره گلنوشتههای به دست آمده از تپه یحیى با خط میخی، و اثر مهر با نقش انسان،
جانور و گیاه است که از تپۀ کُنار صندل و تپه یحیى به دست آمده است (لمبرگ ـ
کارلفسکی، «تپه یحیى3»، 187). مهرهای فلزی مسطح استامپی با نقوش هندسی و گیاهی، و
نیز مهرهای استوانهای، ظروف فلزی به شکل گلدان، و ظروف با لولۀ آبریز بلند باز،
تبرهایمفرغی و سنجاقهای تزیینی مسی و مفرغی از شاخصهای این دوره است. سنگهای رنگین
کاربرد داشته، و داد و ستد رایج بوده است (همو، «حفـاری»، 39-82؛ مجیـدزاده، جیرفت،
3، جم ، نیز تصویرها). با توجه به غنی بودن و پراکندگی آثار در منطقۀ جیرفت شاید
بتوان جیرفت را مرکز تمدنی و فرهنگی مکن (مکران غربی) در این دوران دانست (نک :
ادامۀ مقاله).
جازموریان V (دورۀ آهن؛ هزارۀ اول قم): در این منطقه از نیمۀ هزارۀ دوم تا هزارۀ
اول قم یک وقفۀ اطلاعاتی دیده میشود. تنها براساس لایهنگاری انجام شده در تپه
یحیى، دورۀ III متعلق به دورۀ آهن دانسته شده، و بین 700قم ـ 525 قم تاریخگـذاری
شده است (بیل، «محوطه»، 11). همچنین لمبرگ ـ کارلفسکی و شاملو گورهای سنگی یافت شده
در منطقۀ سرآسیاب و میناب را متعلق به هزارۀ اول قم دانستهاند (لمبرگ ـ کارلفسکی
و هامفریز، 270-271؛ شاملو، 126-127).
1. »Situating…« 2. Excavations… 3. »Tepe Yahya«
در این دوره سفالینههای سرخ و خاکستری با لولههای پلدار متعلق به اواخر هزارۀ
دوم و اوایل هزارۀ اول قم به دست آمده است (لمبرگ کارلفسکی، «حفاری»، 27-33؛ شاملو،
127-128). همچنین تاریخ گورهای کاوش شده در خوراب، دورۀ آهن تعیین شده است (استاین،
122).
جازموریان VI (دوران تاریخی):
دورۀ هخامنشی: بر پایۀ نوشتههای تاریخی، حوزۀ جازموریان در دورۀ هخامنشی به نامهای
گوناگون مَکه1 و آکَوفَکه2 است، و نام بخشهای مختلف این حوزه در نوشتهها و کتیبهها
آمده است؛ از جمله داریوش در منشور بنیانگذاری شوش میگوید که چوب یَکا از
گَنداره3 و کرمان حمل شده است (شارپ، 96-99، کنت، 183) (چوب یکا چوبی است به نام جگ
که بقایای آن در درۀ جگون و کوههای جیرفت وجود دارد)، در کتیبۀ خشیارشا در بند 3
مَکه و آکوفچیا4 (ساکنان ناحیۀ کوهستان) آمده است (شارپ، 119؛ کنت، 151؛ ویسهوفر،
82).
از دادههای باستانشناسی این دوران اطلاعات اندکی در دست است. در سفرنامۀ سایکس
آمده که وی در منطقۀ خنامان مقداری اشیا و آلات مفرغی یافته، و آنها را متعلق به
دورۀ هخامنشی دانسته است (ص 435-436).
کاوشگر تپه یحیى نیز لایۀ II تپه یحیى را به دورۀ هخامنشی ـ هلنیستی
(475قم/275قم) منسوب میکند (لمبرگ کارلفسکی، «حفاری»، 22). همچنین در کاوشهای
گورستانهای دهستان رمشک در منطقۀ چاهان و اشکوتو، آمفورایی منقوش با دوآبریز در کف
به دست آمده که مشابه کوزههای آبریزدار دورۀ هخامنشی است (هرینک، 47، نیز 267).
دیگر سفالینههای با نقش کندۀ شیاری، بشقابهایی با بدنۀ زاویهدار و نقوش کوکبی
کنده در این دوره مشاهده شده است (چوبک، تسلسل، 144).
بشقابهای با بدنۀ زاویهدار و بشقابهای ماهی که گسترش آنها از دورۀ هخامنشی آغاز
شده، در لایۀ II تپه یحیى مشاهده شده، و مشابه آن در کاوشهای دیگر حوزۀ جازموریان
به دست آمده است (هرینک، 265-266).
1. Maka 2. *Ākaufaka- 3. Gandāra 4. Ākaufačiyā
در کتاب آریان به نقل از گزارش اریستوبول از سفر اسکندر، در بخش گذر وی از هند به
فارس آمده است که وی از منطقۀ مکران و گدروسیا عبور کرده، و در این گذرگاه با کمبود
آب و آذوقه، بارانهای سیلابی و بادها و طوفانهای شدید مواجه بوده، و بارها راه خود
را گم کرده است. اسبان و مردان اسکندر در این راه از تشنگی و گرما هلاک شده و از
رفتن بازماندهاند؛ سپاه وی پس از رسیدن به پورا (پایتخت گدروسیا) توانست استراحت
کند. در این گذر مردان وی نیایشگاهها و گورهای قدیمی را ویران، و با مردم بومی
رفتار خشونتآمیزی داشتهاند. گفته میشود که اسکندر خاطیان را مجازات و اعدام کرده
است (ص 216-220). این حضور یونانیها را در مواد فرهنگی و یافتههای باستان شناختی
میتوان مشاهده کرد. سایکس نیز این آثار را در سفرنامۀ خود گزارش داده است(ص 204).
همچنین همزمان با اسکندر، نئارکوس دریاسالار وی برای شناسایی سرزمینها و منابع از
طریق دریا و کشتی در این منطقه بوده، و سفرنامۀ او اطلاعاتی از منابع، زیستگاهها،
مردمان و جغرافیای منطقه در این دوران به دست میدهد (مستوفی، «سفر»، 45-46).
جانشینان اسکندر و فرمانروایان دستنشاندۀ وی در گدروسیا و مکران، قناتها و قلعههای
بیشماری برپا کردند (ویسهوفر، 140).
دورۀ اشکانی: با تداوم آبادانی دورۀ هخامنشی و جانشینان اسکندر، بهرهبرداری از
منابع و امکانات آبی با حفر کاریزها و قناتها، پیشرفت کرد. سدها و بندهایی در درهها
و مسیر رودخانهها ایجاد شد. بهرهگیری از نیروی کار روستاییان در دوران اشکانی از
مهمترین علل توسعه و گسترش تأسیسات آبیاری بوده است. در روزگار اشکانیان این ناحیه
بخشی از قلمرو کوشانیان به شمار میآمد و مانند گذشته به عنوان پل بازرگانی میان
ایران و هند بوده است. بازرگانی دریایی در روزگار اشکانیان از رونق بسیاری برخوردار
بوده، و تجارت پارچههای ابریشم و ظروف از چین، ادویه و گیاهان دارویی از هند، برده
از افریقا، و نیز محصولات کشاورزی و دستساختههای ایرانی رونق بسیار داشته است.
دولت اشکانی برای امنیت
کاروانهای بازرگانی اقدامات دولتهای پیشین «ایلامی و هخامنشی» را تکمیل کرد. بنای
شهرکهای اشکانی با احداث قلعـههای بیشمار مانند بمپور، دژک، منوجان، سرباز، کیج،
کهنـوج، و رمشک از شمار آنها ست (چوبک، همان، 146-147).
دورۀ ساسانی: در زمان ساسانیان به واسطۀ رونق بازرگانی و بهبود بهرهبرداری از
منابع، ایجاد سد و بند بر روی رودخانهها و پایکوهها، استفاده از نیروی بزرگ کار
بردگان در امر تولید کشاورزی، رونق صنایع، بافت پارچههای ابریشمی و فلزگری، و تردد
کاروانهای بازرگانی، آبادانی گدروسیای مکران به اوج خود رسیده بود (همان، 147). در
روزگار ساسانیان بخشی از اقوام ساکن در نواحی شمال غربی و غرب ایران به جنوب شرقی
ایران کوچانیده شدند و «بلوچ» نام گرفتند (مستوفی، شهداد...، 56). در این دوران
همواره یکی از شاهزادگان ساسانی بر این ایالت حکمرانی میکرد. حکومت خاندانهای کهن
بر مکران، ادامۀ تسهیلات ساتراپی دورانهای پیشین است (کریستن سن، 109-158).
از آغاز پژوهشهای باستانشناختی در حوزۀ فرهنگی جازموریان تا دهۀ 1370ش، آثاری از
دورۀ تاریخی شناسایی شد و کاوشهای محدودی در آنها صورت پذیرفت (نک : استاین،جم ؛
بزنوال، 30؛ سیدسجـادی، باستانشناسی، نیز تپه بمپور، جم ؛ شاملو، نیز لمبرگ
کارلفسکی و هامفریز، جم ؛ تحقیقات).
خاکسپاری مردگان در دخمههای سنگی تا سال دوم قم مرسوم بوده، و پس از آن قرار
دادن اجساد در هوا و آفتاب و ریختن استخوانها در چالههای سنگی معمول شده است (دبواز،
127). نمونههایی از اینگونه گورستانها در کاوشهای بخش جنوبی مرداب جازموریان
شناسایی شده است. مجموعۀ یافتههای آن در پژوهشهای باستانشناختی دورۀ تاریخی بهویژه
دورۀ پارت بحث شده، و فصل نوینی گشوده است. یافتههای به دست آمـده از این
گورستانها مشخصکننـدۀ وضعیت استقرار و زیست اجتماعات انسانی در دوران تاریخی منطقه
است. وجود این آثار در این منطقۀ کوهستانی و دورافتاده نشانگر فرمانروایی مقتدری به
شکل شاهکنشین در بخشهای آبادتر این حوزه است.
در پی پژوهش مقدماتی که در 1376ش بر روی یافتههای سفالین گورهای سنگی روستای چاهان
از دهستان رمشک ــ که به طور اتفاقی به دست آمده بـود ــ به لحاظ اهمیت و ارزش
فرهنگی منطقه، نخستین فصل کاوش در 1377ش در گسترهای بـه وسعـت 200 کمـ 2 در جنوب
شرقی هامون جازموریان در شمال کوههای بشاگرد آغاز شد. گروه پژوهشی باستانشناسی
توانست منطقهای شامل روستاهای چاهان ـ اشکوتو ـ سورگاه، دهدران و بخشی از دهستان
رمشک (بند جلال) را بررسی و شناسایی کند. در این منطقه نزدیک به 30 محوطۀ زیستی و
گورستانی شناسایی شد که متعلق به هزارۀ سوم قم و دوران تاریخی است. برای نخستینبار
حوزۀ فرهنگی جازموریان و فرهنگ زیستگاههای میانکوهی منطقه شناسایی و معرفی گردید (تحقیقات).
در دامنۀ کوههای این منطقه محوطههای باستانی و گورستانهایی با گورهای سنگی1 و پشتهای2
وجود دارد. گورهای این گورستان در دامنۀ کوهها روی تیغهها، شیب کوهها و پشتهها
شناسایی شدهاند و هریک از 20 تا بیش از 000‘1 گور دارند. در این منطقۀ کوهستانی به
سبب شرایط خاص زمینشناسی و عدم امکان کندن زمین، براساس شیب کوهها و تیغهها، با
سنگهای محلی پیرامون محل گور دیوارهای خشکه چین بدون ملاط یا ملاط خاک به بلندی 70
سانتیمتر ایجاد گردیده که پس از نهادن مرده و اشیاء خاکسپاری، با خاک نرم ماسهای
پوشانده، و سپس گور تا ارتفاع حدود 1 تا 20/1 متر به صورت پشتهای با سنگهای نامنظم
خشکه چین پوشش شده است. اندازۀ درون گورها گوناگون است؛ بیشترین آنها میان 70 تا
100 سانتیمتر پهنا، و 5/1 تا 3 متر درازا، یا به اندازۀ 10/2×5/2 متر است. بعضی از
آنها از گونۀ گورهای پشتهای بزرگ «تومولوس» هستند. شکلهای آنها گوناگون، از جمله
به شکل مستطیل، بیضی یا زهدانی است، و گاهی دو ردیف دیواره چینی دارد. در بعضی از
گورستانهای بزرگ چون رمشک، بشاگرد و اشکوتو مجموعهای از این گورهای منفرد در
محدودههای مستطیلی یا چهارگوش سنگچین شده، به شکل اتاقهایی قرار دارند که میتوان
آنها را آرامگاههای خانوادگی دانست (چوبک، تسلسل، 155-156).
1. cavins 2. tumals
گستردگی و پراکندگی مجموعۀ این گورستانها، اندازه و مقیاس آنها و نیز اشیاء خاکسپاری
و یافتههای همراه آن در جنوب جازموریان از بشاگرد در جنوب تا مرداب جازموریان در
شمال نشانگر آن است که این بخش نه تنها در دوران مفرغ و شهرنشینی، که در دوران
تاریخی، از دوران هخامنشی، پس از آن، و دورۀ پس از اسکندر با گونههای هلنیمآبی و
پارتی نشانگر فرمانروایی شاهکنشین در این منطقۀ میانکوهی است. بر روی سفالینههای
این منطقه نشانههای بسیاری از حضور فرهنگی یونانیان در منطقه دیده میشود که مدارک
«یونانیان
دور از خانه» است. ویژگیهای مجموعۀ سفالینهها آمیزهای از فرهنگ یونان از یک سو، و
آسیای مرکزی، هند، فلات مرکزی ایران و میانرودان از سوی دیگر است که با ویژگیهای
بومی جنوب شرقی ایران در هم آمیخته، و مجموعهای ویژه با هویت منطقهای (جازموریانی)
به وجود آورده است.
همچنین همسانی در تزیین و شکلها، تداوم ویژگی میان فرهنگی این حوزه در دورۀ تاریخی
را نشان میدهد و از دیدگاه گاهنگـاری تطبیقـی متعلـق به دورههـای هخـامنـشـی ـ
پس از هخامنشی و پارتی است. همراه با یافتههای سفالین در گورهای سنگی، اشیاء سنگی
مانند سرمهدان با طرح گلبرگی و انگشتانهای، دکمههای صدفی، گردنبندهایی از صدف،
صدفهای بزرگ، گوشماهی، عقیق، اشیاء آهنی و مفرغی مانند خنجر و شمشیر به شکل T ــ
که مشخصۀ دورۀ پارت است ــ به دست آمده است. به سبب دستبرد به این گورها، سیلابی
بودن منطقه، سطحی و کمعمق بودن گورها، بقایای استخوانیِ انسانیِ چندانی مشخص نیست
و به صورت قطعات ریز خرد شده است؛ اما شاید بتوان گفت گورهایی که صدف با مواد رنگی
درون آن قرار دارد، متعلق به زنان است، و به دلیل وجود دکمهها در گور به نظر
میرسد خاکسپاری با لباس انجام میشده است (چوبک، تسلسل، 156-165).
شکلهای سفالینههای تاریخی جازموریان: شکلهای مجموعه سفالینههای به دست آمدۀ متعلق
به دوران تاریخی را، میتوان در 3 گروه اصلی تقسیمبندی کرد:
1. شکلهای باز:
الف ـ کاسههای توگود با بدنۀ زاویهدار یا مخروطیِ لبه برگشته و کف باریک (مشخصۀ
دورۀ آهن)؛ بشقابهای ماهی، گونۀ اژهای، کاسههای کمعمق با ته برجسته و کف فرورفته
(مشخصۀ اژه و مدیترانه که در یک گسترۀ جغرافیایی وسیع شناخته شدهاند)؛ بشقابهای
توگود یا کاسههای کمعمق با بدنۀ زاویهدار، با نقش کندۀ گل کوکبی (رزت) و بادامی،
صیقل یافته با خمیرۀ ظریف صورتی، و گاهی با پوشش سرخ که یادآور ظروف و جامهای
شیشهای و زرین هخامنشی است و در سراسر اژه و جهان هخامنشی رایج بوده، و پس از آن
نیز تداوم داشته است؛
ب ـ بشقابهای پایهدار با لبۀ پهن که از یک سو مشابه بشقابهای سنگی به دست آمده از
تخت جمشید (گیرشمن، تصویر 314) و از سوی دیگر شبیه به ظروف پایهدار هلنیمآبی با
نقاشیهای لعابی سیاه است. شکل این گروه نشانگر آن است که در ساخت سفالینهها از
پیشْنمونههای عالی ظروف تجملی فلزی و سنگی متداول در دورۀ تاریخی تقلید شده است.
ج ـ گروه سرپوشهای ساده با نقش کنده، که نمونههایی از اینگونه در تپه یحیى به دست
آمده، و قابل مقایسه با بگرام، و تاریخ آن متعلق به دورۀ اشکانی یا اوایل ساسانی
است (پاتس، «فاز IVc2»، ص 5).
2. شکلهای بسته:
الف ـ قمقمههای کتابی شکل با طرح اسکوس1، با دو دسته یا بیدسته، یا به شکل پرنده،
گاه مشخصاً مرغابی، شکلی که گسترش جغرافیایی و تاریخی آن از مدیترانه تا سلوکیه
شناخته شده، و از هزارۀ 3قم قابل پیگیری است. این قمقمهها بیشتر به شکل مدور و
منقوش است.
ب ـ گروه گلدانها و جامها با دهانۀ تنگ و بدنۀ خیارهای عمودی شبیه به ظروف سیمین
هخامنشی با نقش کندۀ خیارهای (گیرشمن، تصویر 308).
ج ـ گروه آمفوراها و کوزهها: زیباترین و مهمترین این گروه کوزه یا آمفورا2 با دو
دستۀ منتهی به سر جانور مانند پلنگ و بز کوهی، با دو آبریز در ته کوزه است. این
گروه با نقاشی دورنگ با طرح لوندو، آمیزۀ نقشمایههای یونانیمآبی، هلنیستی و بومی
با پوشش گلی سرخ، که یادآور آمفوراهای زرین دورۀ هخامنشی است (همو، تصویر 307) و
پراکندگی جغرافیایی گستردهای داشته است (هرینک، 44). کوزههای کوچک به شکل آمفورا
با دو دستۀ کوچک حلقهای سوراخدار و کف صاف، خمچهها، تنگهای بلند با کف تیز
مخروطی و یا کف صاف، و کوزهها، از شکلهای دیگر این گروه و ظروف کاربردی این دوره
است.
3. شکلهای باز و بسته: این گروه شامل ریتونها (تکوک) با بدنۀ مخروطی بلند شیپوری یا
گلدانی شکل، و دهانۀ باز (با سرمتیان پیوند دارد)، منتهی به سر جانورانی چون گاو،
بز کوهی، قوچ و عقاب است. آنها منشأ باختری و هلنیمآبی دارند و متعلق به سدۀ
3-2قم شناخته شدهاند. این ریتونها با پوشش گلی رنگین صیقل داده شده، و با
نقاشیهای یک رنگ یا دو رنگ، چهرۀ بومی و منطقهای (جازموریانی) یافتهاند. ریتون
بینظیر این مجموعه منتهی به نیم تنۀ پیکرۀ مردی است که میتواند نمایۀ «پریاپوس3»
خدای یونانی حاصلخیزی باغها و گلهها، با سیمای مردان بومی باشد. نمایۀ این خدای
یونانی بر ریتون، نشانۀ گذر اسکندر و تأثیر فرهنگ یونانی در منطقه است.
1. Skos 2. Amphora 3. Periapus 4. Hakemi
از نمونههای دیگر این گروه تنگ و پیالۀ مرتبطی است که یادآور ظروف کرنوس یونانی
است (دبواز، 25، لوحۀ B، تصویر 3)، که در جشنهای پیروزی برای زئوس به کار میرفته
است (نک : استاین، لمبرگ کارلفسکی، نیز بیل، «سفالینه»، جم ؛ حاکمی4، نیز
سیدسجادی، باستانشناسی، تپه بمپور، جم ؛ پاتس، «فاز»، نیـز «موقعیـت»، سراسر
مقـالـهها؛ هرینک، 45، نیز 194؛ چوبک، تسلسل، 166-171؛ نیز تحقیقات).
گونههای سفالینههای تاریخی جازموریان: گونههای سفالهای این دوره در چند گروه
طبقهبندی شده است:
1. گروه سفالهای سادۀ نارنجی، نخودی، خاکستری سادۀ
ظریف، معمولی، نیمه خشن و خشن.
2. گروه سفالینۀ ظریف منقوش یک رنگ یا دو رنگ و گونۀ لوندو. این سفالینهها با پوشش
گلی بژ یا نارنجی پوشیده شده و با نقشمایههای سیاه یا سرخ تزیین گردیدهاند
(هرینک، 244). در ساخت آنها دقت کمی به کار رفته است و به سبب ذرات خمیرۀ درشت بافت
خشنی دارند و بیشتر با دست ساخته شدهاند. تزیین آنها شامل نقوش سیاه، قهوهای
تیره، سرخ یا کرم روی یک پوشش سرخ، قهوهای روشن یا کرم است و صیقل یافتهاند.
نقشمایهها شامل حلقههای پیچ، خطوط دالبری مواج، نقش عمودی مثلثها، نقوش جانوری
بهویژه اسب، بز کوهی و انسان است. اینگونه سفالینه مشخصۀ مکران (شرقی و غربی ـ
پاکستان و جازموریان) است و گسترۀ جغرافیایی وسیعی دارد؛ برای نمونه در دورا اروپوس
و اورونت نیز به دست آمده است (هرینک، 242-243، 248، حاشیۀ 8؛ بزنوال، 12-13,
17-22).
3. سفال نارنجی ظریف منقوش. اینگونه سفالینه که سیدسجادی آن را گونۀ نمرود معرفی
کرده («معرفی...»، 39)، چرخساز است و دارای بدنۀ ظریف با خمیرۀ معدنی ریز به مقدار
کم بوده و پخت خوب دارد. رویۀ بیرونی این سفالینه با نقاشی سیاه، روی پوشش گلی زردِ
مایل به نارنجی تا سرخ تزیین شده، و نقشمایههای آنها شامل طرحهای خطوط پیچ و
حلقههای واژگونه، حلقهها و خطوط مواج دالبـری است (نیز نک : هرینک، 244).
4. سفالینۀ ظریف نارنجی ـ صورتی صیقل یافته با پوشش گلی سرخ، و تزیین نقش کنده.
اینگونه نخستینبار در کاوشهای گورستان اشکوتو از دهستان رمشک به دست آمده، و
شکلهای آن تداومی از سفالینههای دورۀ آهن (ماد و هخامنشی) است (چوبک، همان، 172).
5. گونۀ سفالینۀ لعابدار. اینگونه سفالینه به شکل بشقاب، کاسه، تُنگ و عطردان با
لعاب آبی و سبز یافت شده که لعاب آن بسیار پوسته پوسته و ترکخورده است. در کاوشهای
گورهای اشکوتو، رمشک و نیز بیژنآباد (استاین، 141-142) و میری قلات (مکران شرقی ـ
پاکستان) به دست آمده است (بزنوال، 30)، در 1378ش نیز در محوطهای در کنار منوجان
(در نزدیکی کهنوج) در گورستانی باستانی، در نتیجۀ کند و کاو روستاییان، آثار دورۀ
تاریخی پارتی به دست آمده است. میان این یافتهها ظروف سفالین به شکل عطردان و تُنگ
لعابدار و بیلعاب پارتی مشاهده شده است (چوبک، همانجا).
جازموریان VII (دوران اسلامی): شناسایی حوزۀ فرهنگی جازموریان در دوران اسلامی بر
پایۀ دو گروه اطلاعات است: 1. مدارک تاریخی و جغرافیایی، و سفرنامهها؛ 2. پژوهشهای
میدانی باستانشناختی.
این منطقه در پی فتح کرمان به دست مسلمانان به روزگار عمر، خلیفۀ دوم گشوده شد (ابن
اعثم، 260-261). در متون دورۀ اسلامی از شهرهای حوزۀ جازموریان یاد شده است. لسترنج
با بررسی این نوشتهها، به نتایج ارزشمندی دست یافته، و نام بسیاری از شهرها، بافت
شهری، و آبادانی آنها را توصیف کرده است (ص 322-333) که میتواند مبنای برنامهریزی
مطالعات باستانشناختی منطقه باشد. بررسیها و کاوشهای هرچند اندک در این حوزه
توانسته است تا اندازهای نوشتههای متون را تأیید نماید و شکوفایی شهرهای آن را در
این دوران کمابیش روشن کند.
تمب خرک یا قلعه خواهر از محوطههای شناخته شده در بررسی استاین است که علاوه بر
آثار دوران تاریخی به طور گستردهای در دورۀ اسلامی از آن استفاده شده است. در گوشۀ
شمال غربی این تپۀ بزرگ، ویرانههای یک دژ قدیمی است که با سنگهای لاشه ساخته شده
است و دیوارهای آن پوشش سفیدرنگی دارند. اندازۀ دژ 40×50 متر است و آثار 11 برج
پیرامون دیوارهای اصلی آن نمایان است و بقایای دروازۀ بزرگ اصلی بر روی دیوارۀ شرقی
آن دیده میشود. این دژ ظاهراً در دوران اسلامی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.
سفالینههای این محوطه از سدۀ 5-9ق/11-15م تاریخگذاری شده است. گونههای گوناگون
سفالینۀ لعابدار نقش برجسته و قالبی مانند سفالینههای محوطۀ باستانی شهر دقیانوس
در میان آنها دیده میشود. همچنین در قلعه جمشید، تیز و میناب آثار دورۀ اسلامی، و
کورههای سفالگری شناسایی شده است (استاین، 144-147). در محوطهای در نزدیکی
زیارتگاه دانیال، آثاری مانند آثار شهر دقیانوس شناسایی شده است (همو، 175 152,).
استاین در محوطۀ باستانی شهر دقیانوس نیز اقدام به گمانهزنی کرد (ص 151-152)، و
سیدسجادی در نتیجۀ چند فصل پژوهشهای میدانی، موفق به گمانهزنی در محوطۀ «دوگاری»
شد و سفالینههای دورۀ اسلامی را در آنجا شناسایی کرد («معرفی»، 46). وی همچنین در
1382ش در قلعه بمپور آثار دورۀ اسلامی را شناسایی کرده است ( تپه بمپور، 35-36). از
محوطههای دیگر مهم دورۀ اسلامی در این حوزه، قلعه ماران، قلعه کوچک در کنارۀ هلیل
رود و محوطههای پراکنده در منطقۀ رابر، و حاشیۀ هلیلرود، قلعه منوجان، قلعه
کهنوج، قلعه بمپور و قلعههای کوهستانی بیشمار در این منطقه است.
مهمترین محوطۀ دورۀ اسلامی حوزۀ فرهنگی جازموریان، محوطۀ باستانی شهر دقیانوس است
که محل شهر کهن جیرفت در دوران اسلامی است و احتمالاً مرکز این حوزه به شمار
میآمده است. نوشتۀ لسترنج تأیید میکند که جیرفت مرکز جازموریان بوده است: تمام
نصف جنوبی ایالت کرمان تا ساحل دریا در ولایت جیرفت بوده است. جیرفت در سدههای
میانی شهری بسیار مهم بوده است و رودخانهای از آن میگذشت که بـه آن دیو رود یا
امروزه هلیلرود گویند (ص 314-315؛ نیزه د، جیرفت).
در پژوهشهای میدانی شهر دقیانوس مشخص شده است که شهر دارای میدانگاههایی بوده که
گذرگاههایی به آنها منتهی میشده و بناها در پیرامون این میدانها و گذرگاهها برپا
بودهاند؛ نیز شهر دارای محلههای متعددی بوده و هر محله تأسیسات و بناهای عمومی و
خدماتی ویژۀ خود را داشته است (چوبک، همان، 226).
در طی این پژوهشها بقایای معماری یک گرمابه با دو شاهنشین، مسجد، دکانها و
انبارها، بخش صنعتی یا کارگاه سفالگری، و مجموعۀ گورها با بناهای آرامگاهی به دست
آمده است (همان، 225). به دست آمدن قالبهای ساخت سفالینه، صفحۀ گردان سنگی متعلق به
چرخ سفالگری و گونههای گوناگون سفالینۀ لعابدار و بیلعاب با تزیینات قالبی، کنده
و نقاشی شده از سدههای 3-6 ق/9-12م حاکی از آن است که جیرفت در این سدهها مرکز
سفالگری بوده است. همچنین وجود تکههای گونههای مختلفِ ظروف ساخت چین، گویای
ارتباط تجاری جیرفت (ه م) در دورههای تانگ و سونگ (سدههای 3-6 ق/9-12م) در چین
است (چوبک، حوزه...، بش ).
مآخذ: ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، ترجمۀ کهن فارسی از محمد مستوفی هروی، به کوشش
غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1372ش؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به
کوشش دخویه، ترجمۀ حسین قره چانلو، تهران، 1370ش؛ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل
ایران، تهران، 1367ش؛ پیران، صدیقه و مرتضى حصاری، کاتالوگ نمایشگاه فرهنگ حاشیۀ
هلیل رود و جیرفت، تهران، 1384ش؛ توزی، م. و دیگران، «دوران برنز در ایران و
افغانستان»، تاریخ تمدنهای آسیای میانه، ترجمۀ صادق ملک شهمیرزادی، تهران، 1374ش؛
جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ چوبک، حمیده، تسلسل فرهنگی
جازموریان ـ شهر قدیم جیرفت در دورۀ اسلامی، رسالۀ دکتری باستانشناسی دورۀ اسلامی
دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1383ش؛ همو، حوزۀ فرهنگی جازموریان، محوطۀ باستانی شهر
دقیانوس، کرمان، 1382ش؛ دبواز، نیلسون کارل، تاریخ سیاسی پارت، ترجمۀ علیاصغر
حکمت، تهران، 1342ش؛ رهبر، مهدی، «کنارو در پیوند با تمدنهای جنوب شرق ایران»،
میراث فرهنگی، تهران، 1370ش، س 2، شم 3 و 4؛ سایکس، پرسی، سفرنامه، ترجمۀ حسین
سعادت نوری، تهران، 1363ش؛ سید سجادی، منصور، باستانشناسی و تاریخ بلوچستان،
تهران، 1374ش؛ همو، تپه بمپور، تهران، 1383ش؛ همو، «معرفی دو گونه سفال جدید از
منطقۀ کرمان»، باستانشناسـی و تاریخ، تهـران، 1370ش، شم 10؛ همو، «نگاهـی به آثار
باستانی و بلوچستان از آغاز تا اسلام (1)»، همـان، 1367ش، شم 4؛ شارپ، ر. ن.،
فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، تهران، 1350ش؛ شاملو، غلامعلی، «کاوش در اطراف بندر
میناب»، باستانشناسی و هنر ایران، تهران،1351ش،
شم 9 و 10؛ کابلی، میرعابدین، «گزارش دهمین فصل کاوش گروه باستانشناسی دشت لوت در
محوطه شهداد»، گزارشهای باستانشناسی (1)، تهران، 1376ش؛ کریستن سن، آرتور، ایران
در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، 1351ش؛ گیرشمن، رمان، هنر
ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمۀ عیسى بهنام، تهران، 1346ش؛ لغتنامۀ دهخدا؛
مجیدزاده، یوسف، «پروژۀ باستانشناختی حوزۀ هلیل»، مجموعۀ مقالات نخستین همایش
بینالمللی تمدن حوزۀ هلیل: جیرفت (1383ش)، به کوشش یوسف مجیدزاده، کرمان، 1387ش؛
همو، جیرفت کهنترین تمدن شرق، تهران، 1382ش؛ مستوفی، احمد، «سفر دریایی نئارخ در
سواحل عمان و خلیجفارس»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، تهران، 1335ش؛ س 3، شم 4؛ همو،
شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت، تهران، 1351ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به
کوشش علینقی منزوی، تهران، 1368ش؛ ویسهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمۀ مرتضى
ثاقبفر، تهران، 1377ش؛ هرینک، ارنی، سفال ایران در دوران اشکانی، ترجمۀ حمیده
چوبک، تهران، 1376ش؛ همایش میراث فرهنگی هویت ملی از هلیلرود تا جازموریان، جیرفت،
1381ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:
Amiet, P., L’Âge des échanges inter-iraniens, 3500-1700 avant, J.-C., Paris,
1986; Arrian, The Life of Alexander the Great, tr. A. de Sélincourt,
Harmondsworth, 1958; Beale, Th. W., »The Architecture«, »The Ceramics«,»The
Site«, »The Small Finds«, Excavations at Tepe Yahya, Iran, 1967-1975, The Early
Periods, Cambridge/Massachusetts, 1986; id and C. C. Lamberg-Karlovsky, »Summary
of Change and Development in the Early Periods at Tepe Yahya, 4900-3300 B. C.«,
ibid; Besenval, R., »Entre le Sud-Est iranien et la plaine de l’Indus: Le
Kech-Makran«, Arts Asiatiques, Paris, 1997, vol. LII; Debevoise, N. C., Parthian
Pottery from Seleucia on the Tigris, Michigan, 1934; De Cardi, B., »Bampur«,
Iran, London, 1967, vol. V; id, »Excavations at Bampūr, S. E. Iran«, ibid, 1968,
vol. IV; Haerink, E., »Twinspouted Vessels and Their Distribution in the Near
East, the Achaemenian to the Sasanian Periods«, ibid, 1980, vol. XVIII; Hakemi,
A., Shahdad, Archaeological Excavations of a Bronze Age Center in Iran, tr. and
ed. S.M.S. Sajjadi, Rome, 1997; Kent, R.G., Old Persian, New Haven, 1953; Kohl,
Ph. L., »Reflections on the Production of Chlorite at Tepe Yahya: 25 Years
Later«, Excavations at Tepe Yahya, Iran, 1967-1975, The Third Millennium,
Cambridge/Massachusetts, 2001; Lamberg-Karlovsky, C. C., Excavations at Tepe
Yahya, Iran, 1967-1996, Progress Report I, Cambridge/Massachusetts, 1970; id,
»Foreword: Excavations at Tepe Yahya: The Biography of a Project«, Excavation at
Tepe Yahya, Iran, 1967-1975, Third Millennium, Cambndge/ Massachusetts, 2001;
id, »Tepe Yahya«, The Oxford Encyclopedia of Arachaeology in The Near East, New
York/ Oxford, 1977, vol. II; id and J. Humphries, »The Cairn Burials of
Southeastern Iran«, East and West, Rome, 1968, vol. XVIII, no. 3-4; Le Strange,
G., The Lands of The Eastern Caliphate, London, 1966; Meadow, R. H., »The
Geographical and Paleoenvironmental Setting of Tepe Yahya«, Excavations at Tepe
Yahya, Iran, 1967-1975, The Early Period, Cambridge/ Massachusetts, 1986;
Muscarella, O. W., »Jiroft III. General Survey of Excavations«, Iranica, vol.
XIV; Potts, D. T., The [Persian] Gulf in Antiquity, Oxford, 1992; id, »Phase
IVC2«, »Phase IVC1«, »Phase IVB6«, »Phase IVB5«, »Phase IVB4, IVB3, and IVB2«,
»Phase IVB1«, Excavations at Tepe Yahya, Iran, 1967-1975, Third Millennium,
Cambridge/ Massachusetts, 2001; id, »Situating Tepe Yahya in Time and Space«,
ibid; Stein, A., Archaeological Reconnaissances in North-Western India and
South-Eastern Iran, London, 1937; Tosi, M. A., »A Tomb from Damin and The
Problem of the Bampur Sequence in the Third Millennum B. C.«, East and West,
Rome, 1970, vol. XX, nos. 1-2; Vogelsang, W. J., »Gedrosia«, Iranica, vol. X.
حمیده چوبک