responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 17  صفحه : 6346
جادّۀ ابریشم
جلد: 17
     
شماره مقاله:6346

جادّۀ اَبْریشَم، مجموعه‌ای از راههای بازرگانی و کاروان‌رو قدیمی که منطقۀ مدیترانه را با چین شرقی مرتبط می‌کرده است. کالاهای بسیاری از این راهها میان شرق و غرب آسیا و حوضۀ دریای مدیترانه مبادله می‌شد، اما چون ابریشم مهم‌ترین و گرانبهاترین کالایی بود که از این راهها می‌گذشت، بعدها به جادۀ ابریشم شهرت یافت. ابریشم از راههای متعددی به حوضۀ دریای مدیترانه ارسال می‌شد. برخی از راهها از گذشته‌های دور وجود داشتند که یکی از آنها به جادۀ شاهی شهرت داشت. این جاده در روزگار هخامنشیان و پیش از آن کشیده شده بود (رضا، «نقش ایران...»، 234-235).
هرودت ضمن شرح مسیر جادۀ شاهی، مسافت میان فریگیا (فریگیه) و لیدیا را 5/94 فرسنگ (معادل 330میل) نوشته است که تا رود هالیس (قزل ایرماق کنونی) امتداد داشت (ص282-283). وی سپس از جاده‌های کاپادوکیه به طول 104 فرسنگ، کیلیکیه 5/15 فرسنگ و همین ناحیه تا ارمنستان 5/56 فرسنگ، ماتیانی 137 فرسنگ، خطۀ کاسیها (کیسیا) در خوزستان 5/42 فرسنگ ــ که به رود کرخه و شهر شوش می‌رسید ـ
یاد کرده است. هرودت طول جادۀ شاهی را 450 فرسنگ با 111 ایستگاه و مهمان‌سرا نوشته است که بنا بر معمول، گذر از آن 93 روز ادامه می‌یافت. دیگر راهها به این شرح بودند: 1. از تخت جمشید 5 راه به شوش کشیده شده بود که از پَرَیْ‌تکان (فریدن)، کرمان، بندر دیلم و هرمز در کنار خلیج فارس می‌گذشت؛ 2. از هگمتانه (همدان)، شوش، بابل، ری، گنزک و آذربایجان؛ 3. از شوش به بابل، هگمتانه، تخت جمشید که شاخه‌های آن تا اصفهان و بندر دیلم در خلیج‌ فارس امتداد داشت؛ 4. پنج راه از رگا (ری) به آذربایجان، همدان، هکاتوم پلیس (صد دروازه در جنوب غربی دامغان)، مازندران و پَرَیْ ـ تکان؛ 5. از دامغان و کومش (قومس)3 راه به استراباد (زادراکرت) ری و خراسان؛ 6. از باختر 3 راه به دامغان، سند و سغد که با رود سیحون و استراباد نیز مرتبط می‌شد؛ 7. از کرمان 5 راه تا تخت جمشید، پاسارگاد، هرمز، پتاله تا رود سند و باختر (باکتریا = بلخ) امتداد داشت (پیرنیا، 6/1489-1492).
روابط بازرگانی ایران و هند سبب احداث راه‌ دیگری از قبادیان بلخ تا راولپیندی در شبه قارۀ هند شد. گنجینه‌های مکشوفه در قبادیان مؤید این نکته است. محققان برآن‌اند که راه مذکور بخارا را به راولپیندی پیوند می‌داد و از تخت قباد، وخش و مسیر علیای آمودریا می‌گذشت. وجود این راه بزرگ موجب احداث راههای کوچک دیگری شد. چنین برمی‌آید که شمار جاده‌های فرعی ایران بسیار بود. به عنوان نمونه می‌توان از جادۀ سنگ‌فرش شوش ـ تخت جمشید نام برد که نمونۀ آن در ناحیۀ بهبهان موجود است (رضا، همان، 236). هنوز آگاهی وسیعی دربارۀ راههای فرعی عهد هخامنشی در دست نیست؛ با این وصف در یک نکته نمی‌توان تردید داشت و آن پیوستگی راههای فرعی در مجموعه‌ای بزرگ و اصلی است. راه ابریشم را نمی‌توان از راههای فرعی جدا دانست. به یقین جادۀ بزرگ ابریشم در برخی از نواحی با راههای فرعی پیوند داشته است (همو، «دو جاده...»، 592).
از زمان کورش بزرگ گندارۀ شرقی (قندهار) سرزمینی بود که هخامنشیان گشوده بودند و تنها بخشی از هند بود. این شهر بعدها به باکتریا پیوسته شد و به گزکه (گنجه = غزنه) رسید (اُمستد، 195). از سوی دیگر دولت چین نیز برای مبادلۀ کالا با غرب در جست و جوی سود بود. از این‌رو نمی‌توانست نسبت به ایجاد ارتباط با غرب بی‌اعتنا بماند. در نتیجه راه کاروانی بزرگی از شرق به سوی غرب کشیده شد. این راه از چان ـ آن در مشرق چین آغاز می‌شد و از کوهستان نان ـ شان و دشتها و رودهای متعدد کوهستانی می‌گذشت. عبور کاروانیان از این نواحی چندان‌دشوار نبود، ولی از نان ـ شان‌ تا واحه‌های‌ ها ـ می‌ و سپس لوکچین و تورفان به سبب وجود راههای خشک، دشوار می‌نمود. دو واحۀ یاد شده و نیز چند واحۀ همجوار به امیرنشین مستقل گائو ـ چان تعلق داشتند. مردم این نواحی از اخلاف سپاهیان چینی بودند که با گذشت زمان به سرزمین جدید خو گرفته، و به صورت بومی درآمده بودند (گومیلف، «ترکان...1»، 42). راه بازرگانی که از چان ـ آن آغاز شده بود، در گائو ـ چان دو شاخه می‌شد. یک شاخه از دامنۀ کوههای پامیر، قراشهر، کوچا، آق‌سو و ساحل دریاچۀ ایسیق گول در طول رود چو می‌گذشت و از آنجا از طریق تلاس به دشت ایسفار می‌رسید. شاخۀ دیگر که شاخۀ شمالی بود، نیز از گائو ـ چان آغاز می‌شد و با گذر از جونگار، اورومچی، مَناس، کورقَرا ـ اوسو2، کوه ایرِن، شابیرکان (شاپورگان) و دشت رود ایلی روانۀ جنوب می‌شد و به آسیای میانه می‌رسید. گذشته از آن راه دشوار دیگری نیز وجود داشت که از دره‌های رشته کوههای تیان ـ شان و از قراشهر و دشت اولدوز و دشت ایلی می‌گذشت. از این راه دشوار عبور و مرور کاروانیان کمتر صورت می‌گرفت (همانجا، حاشیۀ‌ 1). کاروانیان در توقفگاههای آسیای مرکزی استراحت می‌کردند. یکی از این توقفگاهها شهر پای‌کند (بیکند) بود. از پای‌کند راه ادامه می‌یافت تا به خراسان، و از آنجا به ری و همدان و سپس به نصیبین در منطقۀ روم شرقی و از آنجا به سوریه و سپس به کنستانتینوپولیس (قسطنطنیه) منتهی می‌شد. از دریای چین تا مرز ایران 150 روز راه و از آنجا تا مرز روم شرقی در نصیبین 80 روز راه بود (همانجا، حاشیۀ 2).
1. Drevnie… 2. Kurkara- Usu 3. Lobnor 4. Vizantiya…
از سدۀ 1ق‌م رفت و آمدکاروانیان از راه لولان بود. کاروانیان از لوبنور3 می‌گذشتند، ولی از سدۀ 2 م راه جدیدی از شمال تورفان گشوده شد که به عنوان راه اصلی تا مدتی دراز همچنان مورد استفاده بود (پیگولوسکایا، «بیزانس...4»، 186، حاشیۀ 3 ). کاروانها با عبور از حوضۀ رود تاریم (طارم) و شهرهای عمدۀ سغد به مرز ایران می‌رسیدند. هر گاه کاروانیان می‌خواستند بدون گذر از مرز ایران و راههای درون این کشور، بیابانهای آسیای میانه را طی کنند، ناگریز بودند از شمال دریای کاسپی (خزر) بگذرند و خود را به کوههای قفقاز و از آنجا با عبور از کوههای بلند، گردنه‌ها و دره‌ها به سواحل دریای سیاه برسانند و از طریق طرابوزان رهسپار قسطنطنیه شوند. این راه بسیار دشوار و خطرناک بود و کاروانیان ناگزیر بودند از شوره‌زارها و دشتهای خشک و سپس رودهای بزرگ پرآب بگذرند که بسیار مخاطره‌آمیز می‌نمود. تا سدۀ 3ق/9م عبور از این مسیر ناممکن بود (همان، 186-187). کاروانیان بنا بر معمول از دو راه شمالی و جنوبی عبور می‌کردند. راه شمالی از هکاتوم ـ پلیس می‌گذشت و راه جنوبی از مرو، سمرقند و گنداره به هند می‌رسید. این دو راه شمالی و جنوبی در هگمتانه به یکدیگر می‌پیوستند. از هگمتانه راهی به سوی شمال (ارمنستان) کشیده شده بود که تا آرتاکساتا (آرتاشات1) در کرانۀ رود ارس امتداد داشت. راه سلوکیه به نصیبین از همه کوتاه‌تر بود. کالاهای خاور دور بنا بر معمول از راه خشکی به دو ناحیۀ آرتاشات و نصیبین می‌رسید و از این دو مرکز به روم شرقی فرستاده می‌شد. بر سر راه ارسال کالا، شهرهای دوین2، طرابوزان، آنی، قارص و آرزنی3 واقع بودند. حفریات باستان‌شناسان در آنی نموداری از اهمیت این شهر به عنوان مرکز بازرگانان و پیشه‌وران بوده است (همان، 192).
راه دریایی شامل اقیانوس هند و دریای اریتره بود. کشتیهای حامل کالا در سواحل هند، سیلان (تاپروبان) و لنگرگاههای ویژۀ حمل مروارید و سنگهای گرانبها پهلو می‌گرفتند. در اقیانوس هند و خلیج‌فارس دریانوردان ایرانی مسلط و قدرت فائقه بودند. اینان از طریق دریای اریتره در بنادر اتیوپی پهلو می‌گرفتند. تنها دریانوردان حبشی با ایرانیان رقابت می‌کردند. از این رو بازرگانان روم شرقی برای گریز از پرداخت حق گمرک به دولت ایران، می‌کوشیدند تا با حبشیان رابطه برقرار کنند (همان، 187).
از آدولیس (عدولیه) که شهر عمدۀ اتیوپی بود، راهی به شبه جزیرۀ عربستان وجود داشت که از طریق دریا به یمن می‌رسید و از آن می‌گذشت (همانجا). پروکوپیوس قیصریه‌ای (I/183, 185) به این شهر و راههایی که از آنجا به اَکسوم (اقسوم) و اِلفانتین مصر منتهی می‌شد، اشاره کرده است (نیز نک‌ : پیگولوسکایا، «اعراب...4»، 161). راه دریایی دیگری نیز بود که از طریق فلسطین به سوریه و پترا (حتره = الحضر) می‌رسید و از سواحل غربی شبه جزیرۀ عربستان می‌گذشت (همو، «بیزانس»، همانجا).
داد و ستد میان بازرگانان ایران و چین بسیار سودآور بود. چینیها از ایران وسمه می‌گرفتند که وسیله‌ای برای آرایش زنان درباری و اشراف بود. ملکۀ چین همه ساله مقادیر قابل ملاحظه‌ای از این کالای گرانبها را می‌خرید. از دیگر کالاهایی که به چین صادر می‌شد، رنگ، قالی و قالیچه‌های ایرانی و بابلی، سنگهای قیمتی و مروارید بود. منسوجات شام و مصر و مواد مخدر آسیای مقدم از ایران به چین صادر می‌شد (گومیلف، «ترکان»، 43؛ کریستن سن، 123). از سمرقند طلا، نوشادر، مروارید، قالی و پارچه‌های پشمینه به چین صادر می‌شد (اسمیرنووا، 151) و پارچه‌های نخی آسیای میانه که پنبه یکی از محصولات عمدۀ آن بود، به چین فرستاده می‌شد (همو، 152).
سمرقند یکی از مراکز مبادلۀ کالا در جادۀ ابریشم بود (اصطخری، 317-318). پای‌کند یکی از واحه‌های بخارا نیز چنین موقعیتی داشت (اسمیرنووا، 126). یکی از دروازه‌های متعدد بخارا، دروازۀ مشک فروشان بود که محصول آن به چین صادر می‌شد (همو، 129-130). بازارهای اشتیخن، کرمینه، کش و جز آنها از جمله بازارهایی بودند که در آنها مبادلۀ کالا و خرید و فروش صورت می‌گرفت (همو، 132). اصطخری به بازار کش اشاره کرده، و محل آن را در ربض نوشته است (ص 388). ابن‌حوقل (ص 464) به وجود ستوران بسیار ماوراء‌النهر که به قارلوق، غز و چین ارسال می‌شده، اشاره کرده است (نیز نک‌ : مظاهری، 1/36-37).
1. Artaxata (Artashat) 2. Dvin 3. Arzni 4. Araby… 5. Rasseikin
یکی از کالاهای عمده‌ای که به چین صادر می‌شد، اسبان ایرانی بود. در سالهای 145-162ق/762-779م اویغوران سالانه 100 هزار رأس اسب به چین صادر می‌کردند و در برابر هر یک رأس اسب 10 قواره پارچۀ ابریشمین می‌گرفتند. در 607 م،
3 هزار رأس اسب در برابر 13 هزار قواره پارچۀ ابریشم به چین فروخته شد. در سند A5 از مجموعۀ اسناد به دست آمده در کوه مغ معلوم شد که بهای هر رأس اسب 200 درهم، و بهای یک قواره پارچۀ ابریشم 20 درهم بوده است. بدین‌سان بهای هر رأس اسب معادل 10 قواره پارچۀ ابریشم محاسبه می‌شد. طبق پیمان سمرقند نیز بهای یک قواره پارچۀ ابریشم 28 درهم محاسبه شده بود (اسمیرنووا، 154-155).
از دیگر کالاهای بازرگانی می‌توان به کافور اشاره کرد که در عطرسازی و داروسازی کاربرد داشته است. هنگامی که تازیان تیسفون را غارت کردند، ذخایر مهمی از کافور در انبارهای ساسانیان یافتند. این واقعیت که آنان کافور را به جای نمک گرفتند، می‌نمایاند که در اوایل سدۀ 7 م این فراورده هنوز برای تازیان شناخته نبود (مظاهری، 2/778-779). دارچین که عربها به آن نام دارصینی داده‌اند، از نام دارچینی عهد ساسانی گرفته شده که به معنای داروی چینی است. واژۀ دار به جز معنای درخت و گیاه، به معنای دارو نیز بوده است (همو، 2/799). زرچوبه، زنجبیل و ریوند چینی از دیگر کالاهایی بود که داد و ستد می‌شد (همو، 2/832، 850، 890). با این همه، گرانبهاترین کالایی که از چین وارد می‌شد، ابریشم بود که چگونگی تولید آن از اسرار عمدۀ حرفه‌ای و بازرگانی پیشه‌وران و تجار آن کشور محسوب می‌شد. ابریشم در منطقۀ دریای مدیترانه همپایۀ زر بود. برصوما بهای یک قطعه ابریشم رنگ‌آمیزی شده را معادل 6 واحد پول طلا نوشته است راسیکین5 هرپوند رومی ابریشم (معادل 5/327 گرم) را در  1948م حدود 40 دلار دانسته است (نک‌ : رضا، «نقش ایران»، 234).
پیشینۀ تاریخی: کالجْ دایرشدن جادۀ ابریشم را به اوایل دوران مهرداد دوم، شاه اشکانی (ح 123-124ق‌م) مربوط می‌داند (ص 32-33)، ولی ظاهراً ابریشم نخستین بار در عهد آوگوستوس (اُگوست) امپراتور روم (27 ق‌م-14م) به اروپا راه یافت (گومیلف، «ترکان»، همانجا؛ I/50 BSE3,). از نوشته‌های ارائه شده چنین برمی‌آید که ظهور ابریشم در اروپا با چند دهه تأخیر نسبت به ایران صورت گرفته، و چه بسا از طریق بازرگانان ایرانی به اروپا و حوضۀ دریای مدیترانه راه یافته است. در کتیبۀ هان ـ شو آمده است که امپراتور روم همواره خواستار اعزام سفیرانی به چین بود؛ اما «آن ـ هسی»ها (پارتیها؟) خواستار انحصار بازرگانی ابریشم چین بودند. از این رو پیوند آنان بریده شد. این وضع تا 166م ادامه یافت تا اینکه تسه ـ این1، شاه روم (مقصود مارکوس آورلیوس: 121-180م) سفیرانی فرستاد. از آن زمان رابطۀ مستقیم با این کشور آغاز شد (کالج، 80). نیز آمده است که پارتیان از سود خویش غافل نبودند. آنها دومشتری بزرگ خود را جدا از هم نگاه می‌داشتند تا از بهای واقعی اجناس یکدیگر آگاه نشوند (همانجا).
در چین طرز پرورش کرم ابریشم از اسرار دولتی محسوب می‌شد، زیرا انحصار تولید آن در دست پرورش‌دهندگان چینی بود و از آنجا ابریشم یا به صورت خام و یا به صورت حریر و دیبا صادر می‌شد. در روم شاهان و بزرگان گرایش بسیاری به ابریشم داشتند. بزرگان دین نیز برای زینت پرستشگاهها از پارچه‌های ابریشمین استفاده می‌کردند. بعدها دولت روم شرقی کوشید تا راه بازرگانی با چین را از نفوذ دیگر دولتها رها سازد و آن را در اختیار گیرد. دولتهای پترا و نبطیه در 106م، اُسروین و شهر بزرگ بازرگانی آن اِدِس (ادسا / الرها / اورفا) در 216م و سرانجام شهر زیبای پالمیر (تدمر) با محدودۀ وسیعی که داشت، در 273م یکی پس از دیگری در نتیجۀ حملۀ رومیان از پای درآمدند (پیگولوسکایا، «بیزانس»، 185). از سدۀ 4م امپراتوری روم شرقی با ایران در میان‌رودان (بین‌النهرین) و قفقاز هم مرز شد. لشکرکشی ناموفق یولیانوس (ژولین)، امپراتور روم شرقی که می‌خواست از اسکندر مقدونی در جهانگشایی تقلید کند، با مرگ او در 363م پایان گرفت (همانجا). راه بازرگانی منتهی به روم شرقی که از دریا و خشکی از سرزمین ایران می‌گذشت، موجب موقعیت ممتازی برای دولت ساسانی شد (همان، 186).
در سدۀ 3 م در دشتهای آسیای میانه و شرق دریای کاسپی خشک‌سالی بزرگی روی داد که تا سدۀ 4 م ادامه داشت. طی این زمان دراز بسیاری از اقوام ساکن دشت جابه‌جا شدند. این جابه‌جایی نمی‌توانست با درگیری همراه نباشد. به عنوان نمونه سرمتها دشتهای شرقی دریای کاسپی را ترک گفتند و راه کرانه‌های رود ولگا را در پیش گرفتند. هونها نیز به سوی کرانۀ ولگا سرازیر شدند. خشک‌سالی و گرما دریاچۀ بالخاش را نیز دستخوش کم‌آبی و جمع شدن نمک در اطراف دریاچه کرد، چنان که اقوام ساکن دریاچه آنجا را ترک گفتند (گومیلف، «هزار سال...2»، 109).
در اواسط سدۀ 3م سیاست خارجی ایران با دشواریهایی همراه شد. پیکار با امپراتوری روم کار آسانی نبود. نخستین توفیق سیاسی ایران با اسارت والریانوس آغاز شد. از 260م دولت ساسانی سیاست دفاعی در پیش گرفت (همان، 109-110). رومیان پی‌در پی دست به حمله می‌زدند. در 283م کنترل ارمنستان از دست ایران خارج شد. برای روم شرقی دریافت ابریشم از دست بازرگانان ایرانی سودآور نبود، زیرا موجب وابستگی اقتصادی و تبعیت از بهایی می‌شد که ایرانیان برای این کالا معین می‌کردند. ایران نیز با استفاده از فرصت، بهای ابریشم خام را بالا می‌برد. طبق پیمانی که در 297م میان دیوکلتیانوس3، امپراتور روم شرقی و نرسه (نرسی) شاه ایران منعقد شد، شهر مرزی نصیبین به عنوان مرکز مبادلۀ کالا میان دو کشور معین شد (پیگولوسکایا، همان، 187-188). بیش از یک قرن بعد در حدود سالهای 408-409م 3 پست گمرکی میان دو کشور ایجاد شد که نصیبین، کالینیکا (کالینیکوس = رقه) در ساحل چپ رود فرات، و آرتاکساتا در کنار مسیر وسطای رود ارس بودند. به جز این 3 ناحیه، مبادلۀ کالا در دیگر نواحی ممنوع بود (همانجا).
1. Tse - In 2. Tysyacheletie… 3. Diocletianus
شاپور دوم شاه ساسانی (309-379م) در نیمۀ نخست دوران پادشاهی، ناگزیر شد نیرو و هزینۀ بسیاری را صرف خیونان کند (گومیلف، همان، 110؛ کریستن سن، 231). وی در 361م سپاه روم شرقی را مغلوب کرد (همانجاها). در 383م هپتالیان در کنار مرز شرقی ایران پدیدار شدند. در آن زمان بلخ و دشت اطراف کوههای پامیر مرز شرقی ایران بود. چنین به نظر می‌رسد که در آن زمان فشار خیونان قطع شده بود. در اواسط نیمۀ ‌دوم سدۀ 4م هپتالیان به صورت مانعی میان ایران و اقوام آسیای مرکزی درآمدند. این امر سبب شد که دولت ساسانی برای جلوگیری از دستیابی روم شرقی به ابریشم چین، توجه خود را به گذرگاههای قفقاز معطوف دارد (گوملیف، همانجا).
با وجود مراقبتهای دولت چین، اهالی ختن در نیمۀ دوم سدۀ 4م با تولید ابریشم آشنا شدند. سپس در سدۀ 5م اهالی سغد نیز توانستند به راز تولید ابریشم دست یابند (همان، 111).
بعدها امپراتوری روم شرقی از راه خرید ابریشم متحدان بسیاری در اروپا به دست آورد و نیز گروه کثیری سپاهی مزدور در اختیار گرفت. یوستی‌نیانوس، امپراتور روم شرقی (حک‌ 527 -565 م) در نتیجۀ گسترش بازرگانی، قدرت فراوان کسب کرد و توانست اقوام ساکن اطراف دریای مدیترانه را با خود همراه سازد (همو، «ترکان»، 43). دولت ساسانی ایران نیز هیچ‌گاه کنترل بر تجارت ابریشم را از دست نمی‌داد و همواره راه بازرگانی با چین را زیرنظر داشت. ایرانیان با در اختیار گرفتن مقادیر معتنابهی ابریشم خام برای تولید پارچه‌های زیبا و زربفت، همواره امکان داشتند که کالاهای ابریشم خود را به بهای دلخواه به کشورهای غربی بفروشند (کریستن‌سن، 123). دولت ساسانی برای تضعیف امپراتوری بیزانس، به گردش کالا در آن کشور اعتنایی نداشت، بلکه همواره می‌کوشید بهای ابریشم را فزون‌تر کند، طلای بیشتری از روم شرقی به دست آورد و از این رهگذر امپراتوری بیزانس را از دیدگاه سیاسی و نظامی ضعیف‌تر سازد و مانع سلطۀ آن بر اروپا و گردآوردن لشکریان مزدور شود. از این رو صدور ابریشم به روم شرقی همواره کمتر و بهای آن بیشتر می‌شد (گومیلف، همانجا، نیز حاشیۀ 7).
رومیان از اینکه طلاهایشان پیوسته به ایران سرازیر می‌شد، در رنج بودند؛ از این رو می‌کوشیدند تا خود را از وابستگی اقتصادی برهانند. در حدود سال 531 م یوستی‌نیانوس کوشید تا با اتیوپی (حبشه) رابطه برقرار کند و از طریق بازرگانان و دریانوردان حبشی، اقیانوس هند و دریای سرخ را جایگزین جادۀ ابریشم نماید (همان، 44، نیز حاشیۀ 9). اما ایرانیان در بنادر هندوستان از نفوذ فراوان برخوردار بودند؛ در نتیجه حبشیان نتوانستند در خرید و تدارک ابریشم با بازرگانان ایرانی رقابت کنند. موقعیت بازرگانان ایرانی که انحصار واسطه‌گری میان هند و بیزانس را در اختیار داشتند، همچنان استوار بود (پیگولوسکایا، «بیزانس»، 91). دریانوردان ایرانی از سدۀ 4 م راه کاروانی جنوب شبه قارۀ هند را که به سند و سواحل مالابار منتهی می‌شد، در اختیار داشتند (همان، 111).
دولت بیزانس درصدد برآمد تا از راه قفقاز و کرانه‌های دریای سیاه به ابریشم چین دست یابد؛ از این‌رو کوشید تا از طریق اشاعۀ آیین مسیح در ارمنستان و دیگر نواحی قفقاز بهره‌ گیرد. امپراتور درصدد برآمد تا هونها را که بر بخشی از اراضی ساحلی دریای سیاه و تنگۀ بسفر تسلط داشتند، با خود همراه کند. ابتدا هرود ــ یکی از امیران هون ــ با پذیرش آیین مسیح در 534م به حمایت از روم شرقی برخاست، ولی برادرش مائوگر1 سر به شورش برداشت و هرود را ساقط کرد (همان، 193) و این اقدام دولت بیزانس نیز بی‌نتیجه ماند. از دیگر سیاستهای دولت بیـزانس برخورداری از پشتیبانـی عربهای شبه‌جـزیرۀ عربستان و استفـاده از راه دراز و مستقیم مشهور به جـادۀ استراتا (اسطراط) بود که از جنوب عربستان آغاز می‌شد و از پالمیر مـی‌گذشت و یک رشته نواحـی عمده را به یکدیگـر پیوند می‌داد. صلاح الدین عثمان هاشم واژۀ عربی «صراط‌» را پدید آمده از استراتا دانسته است (نک‌ : پیگولوسکایا، 435، حاشیۀ 57). این جاده شریان بازرگانی و سوق‌الجیشی مهمی بود که توسط شیوخ عرب وابسته به روم شرقی حفظ می‌شد. شیوخ عرب بر سر منافع حاصل از این جاده اغلب با یکدیگر منازعه داشتند. دولتهای روم شرقی و ایران ساسانی نیز به این کشمکشها دامن می‌زدند. در آغاز پادشاهی یوستی‌نیانوس، سپاهیان روم شرقی به محدودۀ منذر لخمی حمله بردند. گروهی از عربهای تابع روم نیز در این ماجرا به لشکریان رومی پیوستند. یوستی‌نیانوس، حارث بن جبله را که به نوشتۀ پروکوپیوس (I/161) حکمران طوایف گوناگون عربستان بود، به مقام شاهی (فیلارش) برگزید و تا آنجا که توانست قبایل عرب را به فرمان او درآورد. از سوی عربهای تابع ایران منذر بن نعمان لخمی در رأس سپاهیان مختلط ایران و عرب آمادۀ جنگ شد. در پیکاری که میان دو طرف روی داد، لشکر حارث بن جبله شکست یافت. معروف است که رومیان او را به خیانت متهم کردند (همو، I/161-163). طبری حارث بن جبله را خالد بن جبله نوشته است (2/ 149). نولدکه (ص 238، حاشیۀ 3) بر این عقیده است که در خط پهلوی قرائت این هر دو نام یکسان است. او نظر پروکوپیوس را تأیید کرده است.
1. Mauger
در 540 م یوستی‌نیانوس جنگ دیگری را با ایران آغاز کرد. وی در جریان پیکار میان دو دولت کوشید بهای خرید ابریشم را کاهش دهد تا بازرگانان ایرانی ناگزیر ابریشم را به بهای تعیین شده از سوی رومیان بفروشند؛ ولی این سیاست نیز نتیجۀ مطلوب نداد. بازرگانان ایرانی از فروش کالا به بهای تعیین شده امتناع ورزیدند و در نتیجه کارگاههای پیشه‌وران سوریه به سبب فقدان ابریشم خام دچار ورشکستگی شد (گومیلف، «ترکان»، 44 ، نیز حاشیۀ 11).
در 570م خسرو انوشیروان یمن را مسخر کرد و در نتیجه راه ورود کالا به روم شرقی از طریق اقیانوس هند و دریای سرخ بسته شد. در این زمان در صحنۀ سیاست جهانی نیروی جدیدی پدیدار شد و آن خاقانات ترک (تورکیوت ـ توکیو) بود. ترکان مقادیر معتنابهی ابریشم از چین به غنیمت گرفته بودند، ولی راه بهره‌گیری از غنایم را نمی‌شناختند. خاقان ترک تجملات، از جمله خرگاه عظیم خود را از ابریشم چین تدارک کرده بود. سغدیانا (سغد) پس از انهدام هپتالیان، توسط ترکان به

صورت سرزمینی تابع خاقانات ترک درآمد (مظاهری، 2/764). سغدیان در شرق و غرب به عنوان واسطه‌ و بازرگانانی چیره‌دست شناخته شده بودند. اینان در سایۀ نیروی ترکان، بدون ‌احساس خطر در آسیای مرکزی رفت و آمد داشتند و به مبادلۀ کالا می‌پرداختند. گسترش بازرگانی ابریشم به سود سغدیان و ترکان بود که در جست و جوی خریداران غنایم خود بودند (گومیلف، همان، 44).
ترکان پس از آن بر آسیای مرکزی تسلط یافتند و مراکز فرهنگی این سرزمین پیشرفته در اختیار فاتحان قرار گرفت. از آگاهیهای اندکی که بر جا مانده است، وضع خاص سغد مشخص می‌گردد. سغدیان بر سر راه بزرگی می‌زیستند که به حق نام «ابریشم» بر آن نهاده شد. هنگامی که سغدیان به صورت واسطه‌ای برای تجارت ابریشم درآمدند، کوشیدند تا به تدارک پارچه‌های ابریشمین بپردازند. آثاری که در حفریات لوبنور (لولان)، در جنوب تورفان به دست آمد، نشانه‌ای از تصاویر یونانی ـ بودایی است. این پارچه‌ها به چین نیز ارسال می‌شد. در حفریات آستانه (تورفان)، سکـه‌های نقرۀ عهد خسرو انوشیروان و هرمزد چهارم (579-590 م) و نیز سکه‌های مسین دوران شاهان سوی1 (581-618 م) به دست آمد که نشانه‌ای از مبادلات بازرگانی در این نواحی واقع بر سر راه ابریشم است. در ضمن در آستانه دو سکۀ طلا یکی متعلق به عهد پادشاهی یوستینوس2 اول (518-527 م) و دیگری متعلق به دوران سلطنت یوستی‌نیانوس (527-565 م) است (پیگولوسکایا، «بیزانس»،199, 201, 202).
در جریان حفریات باستان‌شناسی معلوم شده است که در سغد، سمرقند، فرغانه، بخارا و حوضۀ رود تاریم (طارم) پارچه‌های ابریشمین تولید می‌شد. پارچه‌های ابریشم سغدی تا دون ـ هوآن نزدیک دیوار بزرگ چین معامله می‌شد. سغدیان پس از پرداختن به بافتن پارچه‌های ابریشمین، نقشهایی از مناظر ایرانی را با رنگهای متنوع به کار گرفتند. بافتن ابریشم در کارگاههای آسیای‌مرکزی را می‌توان به‌اواخر سدۀ 4 و سدۀ 5‌ م مربوط دانست. جایگزین شدن هپتالیان به جای کوشان، و ترکان به جای هپتالیان اگر چه وقفه‌هایی در اقتصاد سغد پدید آورد، با این وصف سغدیان به سرعت اقتصاد خود را احیا کردند (همان، 201) و فرهنگ و تمدن آنان به مدارج عالی ارتقا یافت. سغدیان الفبای آرامی را به عنوان خط برگزیدند. عمده‌ترین آثاری که از فرهنگ سغد برجا مانده، آثار مانوی است که به آثار سغدی ـ مانوی شهرت دارند. اندیشۀ مانوی از طریق سغد به دیگر نواحی راه بزرگ ابریشم و سرزمین اویغوران نفوذ کرد (همان، 202). نام فرمانروای سغد در دوران سلطۀ ترکان نشانه‌ای از نفوذ آیین‌ مانی در میان سغدیان است. این شخص «مانیاخ3» نام داشت که «اخ» در زبان سریانی به معنای برادر است. پیگولوسکایا این نام را «برادر مانی» نوشته است (همانجا).
بازرگانان سغدی سقوط هپتالیان را به مثابۀ سرآغاز شکوفایی خود تلقی می‌کردند، زیرا با سقوط هپتالیان راه بازرگانی چین در آسیای مرکزی گشوده، و دور از مخاطره شده بود. ترکان خود نمی‌دانستند غنایمی را که از ابریشم چین به دست آورده بودند، کجا و چگونه مصرف کنند. به ترکان تلقین شد که بهترین راه کسب سود، ارسال ابریشم به روم شرقی است، ولی برای رسیدن به این مقصود جلب موافقت ایران ضروری است. خاقان ترک با توصیۀ تابعان خود موافقت کرد. گومیلف نام خاقان ترک را «ایستِمی خاقان» نوشته است («ترکان»، 45)، ولی مورخ قرن 6 م او را دیزابولوس نامیده است (نک‌ : مظاهری، 2/764). در کتیبۀ بزرگ اورخون (شم‌ 1) و نیز در کتاب کریستن سن (ص 375) نام این شخص ایستَمی خاقان آمده است. خاقان ترک با فرستادن نمایندگان سغدی به ریاست مانیاخ به دربار خسرو انوشیروان موافقت کرد. خسرو در برابر تقاضای سغدیان تعلل می‌ورزید، ولی در نتیجۀ اصرار آنان موضوع را به شورای دولتی احاله کرد. سغدیان پیشنهاد کردند که خسرو با آن شریک شود. این نیز مقدور نبود، زیرا چندی بعد با طلای رومیان نیروی بزرگی از سپاهیان مزدور متمرکز می‌شدند که دفع آنان ممکن نبود (گومیلف، همانجا).
کاتولفوس، ملک هپتالی که به ایران پناهنده شده بود، خسرو را بر آن داشت که ابریشم سغدیان را بخرد و در برابر دیدگان فرستادگان بسوزاند (مظاهری، همانجا). سغدیان از این واقعه دریافتند که دولت ایران حاضر به تغییر وضع موجود نیست. از این رو بازگشتند و ماجرا را با خاقان ترک در میان گذاشتند. وی چون خواستار اصلاح رابطه با ایران بود، هیئت دیگری را به دربار خسرو انوشیروان فرستاد. مشاوران خسرو پیشنهاد کردند که زهر در خوراک چند عضو هیئت بریزند و مرگ آنان را بر اثر بیماری همه‌گیر ناشی از گرمای هوای عراق (بابل) عنوان کنند؛ چنین نیز شد. پس آنگاه مانیاخ به ترکان تلقین کرد که سود ایشان در دوستی با روم شرقی و ارسال ابریشم به قسطنطنیه است. سپس خاقان ترک سفیرانی را به ریاست مانیاخ به دربار بیزانس فرستاد (همو، 2/765).
1. Suy 2. Justinus 3. Mani - aħ
گومیلف (همانجا) واقعۀ ناکامی فرستادگان خاقان ترک به دربار ایرانی را بر اثر بیماری دانسته، بازگشت چند تن از آنان را خبر داده، و ماجرا را تحریک سغدیان نوشته است تا خاقان ترک را به جنگ با ایران ترغیب کنند. اما ارسال ابریشم از شمال دریای کاسپی و عبور از قفقاز دشوار و خطرناک بود.

«اوگر1»هایی که از برابر ترکان گریخته بودند، به سهولت  می‌توانستند به کاروانیان حمله کنند و به کشتارشان مبادرت ورزند. در این میان راه ایران از همۀ راهها مناسب‌تر و کوتاه‌تر بود؛ از این رو ایستمی‌خاقان بر آن شد که اختلاف موجود را از طریق جنگ حل کند. او که از دشواری وجدی بودن پیکار آگاه بود، بر آن شد که هر چه زودتر متحدانی را برای خود تدارک کند. از این رو درصدد برآمد سفیرانی را به قسطنطنیه بفرستد و نه تنها قرارداد بازرگانی، بلکه پیمان نظامی با رومیان منعقد نماید (همانجا). تاریخ دقیق این رفت و آمدها و رویدادها که مستلزم سفرهای طولانی بود، چندان روشن نیست. تنها می‌دانیم که در جریان حوادث یوستی‌نیانوس، امپراتور بیزانس در 565 م درگذشت و یوستینوس دوم جانشین وی گردید. در 568 م، آغاز چهارمین سال پادشاهی وی ایلچیان ترک به سرزمین بیزانس رسیدند (مظاهری، 2/764). این بار نیز مانیاخ سغدی ریاست فرستادگان ترک را برعهده داشت. مسیر حرکت آنها چندان روشن نیست. ظاهراً فرستادگان خان ترک راه دشواری را از کوههای شمال قفقاز طی ‌کردند (پیگولوسکایا، «بیزانس»، 204).
امپراتور یوستینوس دوم می‌خواست جنگ با ایران را از سر گیرد، ولی هنوز متحد نیرومندی وجود نداشت. از این رو فرستادگان خان ترک را با احترام فراوان پذیرفت. مانیاخ پیشنهادهای خود را ارائه کرد. امپراتور از طریق مترجم با نامه‌ای که به خط و زبان سکایی نوشته شده بود، آشنا شد. بعد خواست بداند که آیا هپتالیان و آوارها مغلوب ترکان شده‌اند (همانجا). پاسخ صریح فرستادگان دربارۀ اقوام تابع ترکان و شمار آنها، تصور جامعی دربارۀ قدرت ایستمی خان در ذهن رومیان پدید آورد و آنان را به انعقاد پیمان متمایل کرد (همان، 205). پیمانـی که میان دو طرف بستـه شد، نه تنها پیمـان صلـح، بلکه اتحاد نظامـی بر ضد ایران بود. پـس از انعقاد پیمـان، مانیاخ سوگند وفاداری یاد کرد (مظاهری، 2/765-766). آنگاه یوستینوس، زامارخوس کیلیکیایی را که حاکم (استراتگوس) شهرهای شرقی بود، به عنوان سفیر همراه گروهی از فرستادگـان در پایان سال چهارم سلطنت خویش روانۀ سرزمین ترکان کرد (همانجا). هنگامی که زامارخوس پس از طی راهی دراز در مدتی طولانی با همراهان خود به سرزمین سغد رسید، جملگی با احترام از سوی ترکان پذیرفته شدند. ایستمی خان هدف خود در جنگ با ایران را با زامارخوس در میان گذاشت و سپس همراه آنان به راه افتاد و در اطراف رود تلاس با فرستادگان ایران مواجه شدند. خان در ضیافتی که ترتیب داده بود، به صورتـی آشکار سفیر روم شرقـی را در جایگاهی برتر از فرستـادۀ شاه ایران نشانیـد و در حضور وی فـرستادگان ایـران را تحقیر کرد. پس از آن خان ترک، زامارخوس را مرخص کـرد. زامارخوس به همـراه تگما ـ طرخان2، فـرزند مانیاخ و سفیر تام الاختیار خان به قسطنطنیه بازگشت (همو، 2/767-768). در این زمـان مانیاخ درگـذشت، ولی اتحاد روم شرقی با خاقان ترک همچنان ادامه یافت و بعدها خاقانات خزر وارث این اتحاد و ادامۀ خصومت با ایران شد (گومیلف، «ترکان»، 46).
1. Ugr 2. Tagma - Tarkhan
ایستمی خان برای آغاز جنگ با ایران خراج پیشین هپتالیان را بهانه کرد و از ایران خواست که خراج مذکور را به ترکان بپردازند. پاسخ ایران منفی بود. متعاقب آن لشکریان ترک با سرعت از آمودریا گذشتند و به جرجانیه درآمدند و شهرها و توقفگاههای واسطه‌ها و بازرگانان ابریشم را که در اختیار ایرانیان بود، تصرف کردند، ولی خط مرزی خاصی که ایرانیان در سدۀ 5 م برابر هپتالیان پدید آورده بودند، گذر ناپذیر بود، چنان‌که هجوم ترکان متوقف ماند و در 569 م ناگزیر به سغد بازگشتند (همان، 47؛ کریستن سن، 364). با عقیم ماندن هجوم ترکان، ایستمی خان نخواست با سپاه منظم و کار آزمودۀ ایران درگیر شود (همو، 375). به نوشتۀ کریستن سن خسرو اول اقوام وحشی را برای انجام مقاصد نظامی خود به کار می‌گرفت و در نواحی مرزی مستقر می‌ساخت. این سپاه که مرکب از اسواران ایران و کوچندگان غیرایرانی بود، به صورت سپاه دائمی درآمد تا حملات دشمن را دفع کند (همانجا). به ایستمی خان اطلاع داده شد که رومیان به زودی حمله به میان رودان را آغاز خواهند کرد و بخشی از سپاه ایران را در غرب مشغول خواهند نمود. با این وصف خان ترک بر آن شد که موقتاً به گفت و گو دربارۀ خراج هپتالیان بسنده کند. در پیمانی که در 571 م میان دو طرف منعقد شد، خسرو انوشیروان سِند، بُست، رخج (آراخوزیا)، زابلستان، تخارستان، داردستان و کابلستان را تصرف کرد و نیز بخشی از ارثیۀ فاگونیش، امیر هپتالی را صاحب شد (گومیلف، همانجا؛ نولدکه، 155-156، حاشیۀ 1). ترکان ناگزیر به این توافق تن در دادند و به تصرف سغد بسنده کردند (گومیلف، همانجا).
انعقاد پیمان صلح با ترکان برای خسرو انوشیروان بسیار مناسب بود، زیرا مرزهای شرقی کشور را تا نواحی دور دست گسترش داد و توانست نیروهای نظامی ایران را متوجه غرب کند. ترکان که هدفشان ایمن ساختن راه بازرگانی ابریشم برای خود و متحدانشان سغدیان و رومیان بود، توانستند در سالهای 567 تا 571 م قفقاز شمالی و اراضی بلغار، بلنجر و خزر را مسخر سازند و تا بسفر پیش روند، ولی چون به دربند رسیدند، با مشاهدۀ استحکامات آنجا به اراضی دشت بازگشتند (همانجا، نیز حاشیۀ 23؛ طبری، 2/99-101؛ آرتامونف، 137-138).
موانع متعدد موجود دولت روم شرقی را واداشت که در راه دستیابی به تولید و پرورش کرم ابریشم تلاش کند تا شاید بتواند بازار خود را از وابستگی به ایران برهاند. راههای زمینی و دریایی هیچ یک به سبب موانع بسیار خواست بازرگانان رومی را برآورده نمی‌کردند. از این‌رو دولت بیزانس درصدد دست یافتن به راز تولید ابریشم برآمد. تئوفانِس بیزانسی مورخ اواخر سدۀ 6 م نوشت که یک پارسی دربازگشت از نزد«سِر1»ها در عهد یوستی‌نیانوس، امپراتور بیزانس مقداری از تخم نوغان را در جوف عصا یا چوب‌دستی خود پنهان کرد و به بیزانس آورد. تا آن زمان رومیان طریقۀ پرورش کرم ابریشم را که تئوفانس «کرمهای صدپا» نامیده بود، نمی‌دانستند. وی در آغاز بهار تخمها را بر برگهای درخت توت نهاد. کرمها زاده شدند، رشد کردند و همۀ اعمالشان را انجام دادند که حاصل آن پیلۀ ابریشم بود (مظاهری، 2/750). پیگولوسکایا چنین نوشته است که مرکز سرها ناحیه‌ای به نام سِرو2 بود که نخست در اختیار ایرانیان قرار داشت و سپس به تصرف ترکان درآمد («بیزانس»، 196).
پروکوپیوس داستان را وسیع‌تر نوشته، و چنین آورده است که دو کشیشی که از هند آمده بودند، چون از نیت
یوستی‌نیانوس برای دستیابی به ابریشم آگاهی داشتند، به او پیشنهاد کردند که به امر تولید ابریشم اقدام کند. آنها مدتی از عمر خود را در سریندیا (سریندا) گذرانده بودند و چگونگی پرورش کرم ابریشم و تولید پیله را با دقت آموخته بودند (V/297, 299). پروکوپیوس سریندا را ناحیه‌ای دانسته است که در آنجا عدۀ کثیری هندوان مسکن داشتند، ولی با کوشش پی‌گیر باستان‌شناسان معلوم شد که سریندا واحه‌ای در آسیای مرکزی بوده است (پیگولوسکایا، همان، 195). یوستی‌نیانوس به آن دو کشیش وعدۀ انعام فراوان داد. آنها بار دیگر به سریندا رفتند و با خود تخم نوغان را به روم آوردند. در آن زمان بازرگانی خاور دور و نواحی دور دست آسیای مرکزی به طور عمده در اختیار مسیحیان ایرانی و سوری بود (همان، 196). پیگولوسکایا می‌نویسد: محتمل است سریندا ناحیه‌ای از سرزمین سغد بوده است که ابتدا کوشانیان، سپس هپتالیان و سرانجام ترکان بر آن مسلط شدند (همانجا). از این نوشته چنین برمی‌آید که پیگولوسکایا گمان کرده است که تخم نوغان از سغد به روم آورده شد؛ ولی ماسون با اتکا به نوشتۀ تئوفانس مبدأ ارسال تخم نوغان را جرجانیه دانسته است (نک‌ : گومیلف، «ترکان»، 48، حاشیۀ 27).
1. Ser 2. Sero 3. Kastoria 4. Brenshtam
نقشۀ کاستوریا3 که متعلق به سدۀ 4 م است، آگاهیهای ارزشمندی از راههای ارتباط با آسیای مرکزی و هندوستان را در بر دارد. در نتیجۀ کوششهای باستان‌شناسان به ویژه س. پ. تولستوف، معلوم شده است که خوارزم یکی از مراکز ارتباطی و بازرگانی بسیار مهم بوده، و راه بزرگ کاروان‌رو از این سرزمین می‌گذشته است. در حفریات پنج‌کند به رهبری  یاکوبوفسکی معلوم شده است که سغد سرزمینی بسیار پیشرفته بوده است (نک‌ : پیگولوسکایا، همان، 198، نیز حاشیۀ 1). سغدیان نه تنها از دیدگاه بازرگانی، بلکه در زمینۀ حرفه و فن نیز کار آزموده بودند. ابریشم نیز در بازرگانی سغد یکی از مقامهای عمده را دارا بود. برنشتام4 در آثار متعدد خود راه خاور دور از ترکستان شرقی و چین را مشخص کرده است که از سغد و فرغانه می‌گذشت. در تألیفات او شواهدی از وجود ارتباط سیبری جنوبی با ایران و بیزانس به ویژه رابطۀ هفت‌رود با هندوستان مشخص شده است (نک‌ : همانجا، نیز حاشیۀ 2).
راه آسیای مرکزی به هند از سوی اهالی کوشان شناخته شده بود. در این مسیر شهرهایی چون بلخ (بلک/ باکترا)، کاپیس (بگرام / بغرام)، تِکسیلا، و در شرق آنها پیشاور پدید آمدند. از سکه‌هایی که در بگرام به دست آمده، رابطۀ این نواحی با امپراتوری روم شرقی معلوم و مشخص شده که از سده‌های 2 و 3م بوده است (همانجا، نیز حاشیۀ 3). گیرشمن طرح معبد تکسیلا را که در ساحل شرقی رود سند بنا شده بود، ایرانی می‌داند که برگرفته از طرح عهد هخامنشی است. وی قلعۀ بیشاپور و تکسیلا در هند شمال غربی را واقع در شهری می‌داند که توسط سلسلۀ دوم کوشان درسدۀ 2م بنا شده بود (ص 276, 322-323). در تکسیلا نمونه‌هایی از آبگینۀ حلب به دست آمده، و در کوشان سکه‌هایی مشابه سکه‌های آوگوست کشف شده است (پیگولوسکایا، همانجا، نیز حاشیۀ 5).
با ورود تخم نوغان، پرورش کرم ابریشم و تولید آن در کنستانتینوپولیس، بیروت، تیر وانطاکیه رایج گردید. در اواخر سدۀ 6 م ورود ابریشم به روم شرقی دیگر از اهمیت پیشین برخوردار نبود. امید ترکان به انحصار ابریشم سست شده بود. وجود رقابت، ترکان را واداشت که بهای ابریشم را کاهش دهند. این نیز موجب کاهش سود در امور بازرگانی می‌شد. گذشته از رقابت در تجارت ابریشم، ماجرای آوارها نیز موجب سردی رابطۀ روم شرقی با ترکان شد. طبق پیمان سال 568 م میان روم شرقی و ترکان، روم شرقی موظف بود با آوارها صلح نکند و اتحادی برقرار ننماید؛ غافل از آنکه سفیر آوارها با یوستینوس دوم امپراتور بیزانس ملاقات کرد و ضمن تقاضای صلح، از او اجازه خواست که استحکامات نظامی احداث کند، ولی به وی پاسخ رد داده شد. با این وصف چندی بعد در 570 م آوارها بر  دولت روم شرقی شکستهایی وارد آوردند و رومیان را به انعقاد
پیمان صلح وادار کردند (گومیلف، همان، 48).
با هجوم عربها به ایران و سقوط دولت ساسانی در نیمۀ نخست قرن 1ق/7م موانع و مقررات گمرکی بر سر راه ابریشم به سبب آشفتگی از میان رفت. عربها پس از سلطه بر فرارود (ماوراء‌النهر) کوشیدند تا نظارت بر راههای کاروانی سغد را در اختیار گیرند. نامۀ دیواشتیج (دیواستی)، امیر سغد به جراح بن عبدالله که تاریخ آن را حدود سالهای 90 تا 96ق/709-714م نوشته‌اند، شاهد این مدعا ست (کراچکوفسکی، I/184-185). اگر چه کاروانیان و بازرگانان از آزادی بیشتری برخوردار بودند، با این وصف راه ابریشم به سبب کوچ اقوام مختلف، امنیت پیشین را از دست داد. در عهد دولت مقتدر سامانی در ماوراء‌النهر نیز تغییر عمده‌ای در رفع این مشکل پدید نیامد. ابن‌فضلان در سفرنامۀ خود از وجود ترکان، غزان، پچناکها، باشگردها (باشقیر)، خزران و بلغارها در محدودۀ وسیعی از ماوراء‌النهر تا سواحل رودهـای ولگا و دُن خبر داده است (ص 69، 100-107، جم‌ ‌). مارکوپولو که در سدۀ 7ق/13م بخش بزرگی از راه ابریشم را طی کرده، از ناامنیهای بسیار در این مسیر خبر داده است («سفرنامه...1»،287-288, 339, 381-382 ff. ). هجوم مغولان و تاتارها که تا مجارستان و قلب اروپا پیش تاخته بودند، آسیای مرکزی را به سرزمینی نا امن برای حمل کالا بدل کرده بود. در آن روزگار راه دریایی کانتن ـ بندر سیراف که از سواحل چینی، سوماترا، مالابار و هند تا خلیج فارس و دریای سرخ امتداد داشت، بهترین راه حمل و نقل کالا به شمار می‌رفت. این راه دریایی به جادۀ ارومیه و راه «زیربادات» نیز شهرت داشت (مظاهری، 2/900). نقش پرتغالیان و سپس هلندیها و انگلیسیها در حمل و نقل دریایی اندک نبود. این وضع تا زمان احداث جادۀ سیبری از سوی دولت روسیه که «جادۀ چای» نامیده می‌شد، ادامه یافت (همانجا). پس از آن راه‌آهن سراسری سیبری به مسکو و اروپا جایگزین راههای کاروانی و دیگر راهها برای ایجاد رابطه میان شرق و غرب شد.

مآخذ: ابن‌حوقل، محمد، صورة‌ الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1357ق/ 1938م؛ ابن‌فضلان، احمد، رسالة، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1379ق/ 1960م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1287ق/ 1870م؛ امستد، ا. ت.، تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ محمد مقدم، تهران، 1340ش؛ پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، 1342ش؛ پیگولوسکایا، ن. و.، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده‌های چهارم ـ ششم میلادی، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1372ش؛ رضا، عنایت‌الله، «دو جادۀ بزرگ جهانی در روزگار باستان»، راه وبار، تهران، 1363ش، ج 1، دفتر 5؛ همو، «نقش ایران در جادۀ ابریشم تا پایان عهد ساسانی»، مجموعۀ مقالات دومین اجلاس بین‌المللی جادۀ ابریشم، به کوشش محمد باری و آفاق‌ حامد هاشمی، تهران، 1376ش؛ طبری، تاریخ؛ مظاهری، علی، جادۀ ابریشم، ترجمۀ ملک ناصر نوبان، تهران، 1372-1373ش؛ نیز:


Artamonov, M. I., Istoriya Khazar, Leningrad, 1962; BSE3; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides Copenhagen, 1936; Colledge, M. A. R., The Parthian, London, 1967; Ghirshman, R., Iran from the Earliest Times to the Islamic Conquest, London, 1978; Gumilev, L. N., Drevnie Tyurki, Moscow, 1962; id, Tysyacheletie Vokrug kaspiya, Moscow, 1993; Herodotus, The History, tr. G. Rawlinson, ed. M. Komroff, New York, 1947; KrachkovskiĮ, I. Yu., Izbrannye Sochineniya, Moscow / Leningrad, 1953; Nöldeke,Th., Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, 1973; Pigulevskaya, N. V., Araby u granits Vizantii i Irana v IV – VI vv., Moscow / Leningrad, 1964: id, Vizantiya na putyakh v Indiyu, Moscow / Leningrad, 1951; 1951; Procopius, History of the Wars, tr. H. B. Dewing, London, 1954; Smirnova, O. I., Ocherki iz istorii Sogda, Moscow, 1970; The Travels of Marco Polo, tr. W. Marsden, London, 1946.
عنایت‌الله رضا
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 17  صفحه : 6346
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست