جاجَرْم، شهرستان و شهری تاریخی در استان خراسان شمالی.
نام‌گذاری: جاجرم را معرب جاگرم و اصل آن را «جای گرم» دانسته‌اند (اعتمادالسلطنه، 4/1889؛ نوبان، 153). این شهر را «ارغیان» نیز گفته‌اند و این نام به‌ویژه دربارۀ منطقۀ جاجرم به کار می‌رفته است (لسترنج، 392).
شهرستان جاجرم: این شهرستان از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از شمال شرق به شهرستان بجنورد، از جنوب به شهرستان اسفراین و سبزوار، از جنوب غرب به استان سمنان، و از شمال غرب به استان گلستان محدود می‌گردد. جاجرم که از 1376ش به شهرستان بدل شد (نامه...)، پیش از آن بخشی از شهرستان بجنورد به شمار می‌رفت (سرشماری، پانزده).
شهرستان جاجرم بر اساس قانون تقسیمات کشوری، در 1385ش شامل 3 بخش مرکزی، جلگۀ سنخواست و جلگۀ شوقان، نیز 6 دهستان و همچنین 3 شهر به نامهای گرمه جاجرم، سنخواست و شوقان است ( نشریه...، بش‌ ). جمعیت این شهرستان در 1381ش براساس سرشماری کارگاهی 652‘59 نفر بوده است (نامه)، اما در سرشماری 1385ش به 483‘58 تن رسید («درگاه...»، بش‌ ).
جاجرم در یک منطقۀ نیمه کویری قرار گرفته، و دارای آب و هوای معتدل و مایل به گرم و خشک است (توحیدی، 102؛ جعفری، 324). تنها رود دائمی جاجرم، کال شور نام دارد که از کوههای جنوبی اسفراین سرچشمه می‌گیرد و از حدود 8
کیلومتری خاور و جنوب خاوری شهر جاجرم می‌گذرد. اساس اقتصادی جاجرم بر کشاورزی، دامداری و صنایع‌دستی استوار است. گندم، جو، زیره، پنبه، تره‌بار و میوه‌های سردرختی مهم‌ترین فراورده‌های کشاورزی آنجا ست ( فرهنگ...، 30/11-12). چنین پیدا ست که در منطقۀ جاجرم، از دیرباز، غله و میوه کشت می‌شده، چنان‌که حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق/14م از فراوانی آنها سخن گفته است (ص 150). جاجرم دارای بزرگ‌ترین معدن بوکسیت ایران است و این معدن بیش از 20 میلیون تن ذخیرۀ بوکسیت دارد. در 20 خرداد 1382 کارخانۀ آلومینا در نزدیکی معدن مذکور گشایش یافت که از بوکسیت آن در صنایع آلومینیوم‌سازی استفاده می‌شود (معادن ایران، بش‌ ).
جاجرم آثار تاریخی بسیار دارد. آرامگاه علی بن مهزیار، از یاران امام رضا(ع)، مسجد جامع که به سده‌های 4-5 ق/10-11م تعلق دارد و بر روی یکی از کاشیهای آن تاریخ 596 ق به چشم می‌خورد (توحیدی، 103، 106)، زیارتگاه معصوم‌زاده زین‌العابدین در سنخواست، آرامگاه دانیال نبی واقع در کوه
پیغمبر، آرامگاه خواجه شمس‌الدین جوینی، نیز قلعه‌های خان، پهلوان و جلال‌الدین از آن جمله‌اند (زنده‌دل، 74).
شهر گرمه جاجرم: این شهر که مرکز شهرستان جاجرم است در 1376ش از دو نقطۀ شهری جدا از هم، اما با فاصله‌ای اندک از یکدیگر تشکیل شد و به عنوان مرکز شهرستان جاجرم تعیین گردید ( فرهنگ جغرافیایی، استان خراسان شمالی، 29). گرمه جاجرم در ارتفاع 920 متری از سطح دریا قرار گرفته، و بنابر سرشماری عمومی 1385ش، 205‘25 تن جمعیت داشته است (پاپلی، 158؛ «درگاه»، بش‌ ).
پیشینۀ تاریخی: یافته‌های باستان‌شناختی در تپه‌ای مصنوعی موسوم به «تپه قلعه» واقع در مرکز شهر جاجرم، دیرینگی زیست انسان در آنجا را به اواخر هزارۀ 2ق‌م می‌رساند. با این حال، از تاریخ این شهر در پیش از اسلام آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما همین‌قدر می‌دانیم که به سبب واقع بودن بر سر راههای اصلی خراسان، در گذشته از اهمیت و اعتبار بیشتری برخوردار بوده است (نک‌ : توحیدی، 102؛ بارتولد، 141).
جاجرم یا همان ارغیان در سال 30 و یا به روایتی در 31ق به هنگام هجوم تازیان به خراسان به دست عبدالله بن عامر کریز گشوده شد (بلاذری، 568؛ ابن اثیر، 3/125).
برخی از جغرافی‌نویسان اسلامی در سدۀ 4ق/10م از جاجرم سخن گفته‌اند؛ چنان‌که در حدود العالم، جاجرم شهرکی بر راه گرگان و بارکدۀ آن نامیده شده (ص 89)، و مقدسی از مسجد زیبا و باروی آن یاد کرده، و افزوده که دارای 70 ده بوده است (ص 318)؛ هم در این روزگار، حاکم نیشابوری (د 405ق/ 1014م) از جاجرم به عنوان یک ولایت سخن گفته که از جوین آغاز و به جرجان پایان می‌یافته، و دارای روستاهای آباد و بزرگانی نامدار بوده است (ص 217). این شهر، در سدۀ 7ق/13م نیز دارای آبادیهای بسیار و شهری زیبا وصف شده است (یاقوت، 2/4).
جاجرم به هنگام حملۀ چنگیزخان به ایران، در617 ق به دست تولوی (تولی)، از پسران چنگیز گشوده شد (رشیدالدین، 1/519). در 633 ق/1236م اوگتای قاآن، ملک بهاءالدین صعلوک (از امرای خراسان) را به حکومت برخی از شهرهای خراسان، از جمله جاجرم گماشت (جوینی، 2/222-223). ظاهراً جاجرم به هنگام حملۀ مغولان برخلاف بیشتر شهرهای خراسان از ویرانی مصون مانده، و یا به کلی ویران نشده است، زیرا یک سده پس از آن، حمدالله مستوفی از خانه‌های آراسته و قلعۀ استوار آن سخن گفته است (ص 150). در زمان فرمانروایی عبدالرزاق (737-738ق/1337-1338م) و برادرش وجیه‌الدین مسعود (738-745ق/1338-1344م)، جاجرم به قلمرو سربه‌داران افزوده شد (دولتشاه، 209؛ فصیح، 3/59). از دهۀ 759-769ق/ 1358-1368م سکه‌هایی از سربه‌داران در دست است که در جاجرم ضرب شده (اسمیث، 65)، و نیز یک سکۀ نقره‌ای که به تاریخ 739ق/1339م در آن شهر ضرب گردیده، آشکار می‌کند که جاجرم در آن روزگار به حدی دارای اهمیت بوده که ضرابخانه‌ای از آن خود داشته است (ییت، 384).
کلاویخو که در 807 ق/1405م، به روزگار امیرتیمور گورکانی از جاجرم دیدار کرده، آنجا را شهری بدون بارو واقع در دشتی در پای کوههایی برهنه و با دژی خشتی بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر وصف کرده است. به گزارش او جاجرم به سبب موقعیت جغرافیایی‌اش در معرض خطر سیلابهای فصلی قرار داشته است. هنگامی که او در جاجرم به سر می‌برده، نیمی از شهر بر اثر همین سیلابها ویران شده، و به دژ شهر نیز آسیبهایی رسیده بود و سیل همۀ کشتزارهای اطراف شهر را در بر گرفته و شسته بود. به نوشتۀ همو مردم جاجرم برای تأمین آب مصرفی، نهرهایی از کوههای مشرف بر شهر کشیده بودند و آب چشمه‌سارها و برفابه‌هایِ آن کوهها را به شهر هدایت می‌کردند (ص 176).
شهرهای خراسان از جمله جاجرم پس از سقوط تیموریان تا بر سر کار آمدن صفویان، بر اثر کشمکشهای مدعیان قدرت و تاخت و تازهای ازبکان رو به ویرانی نهاده بودند (نک‌ : اسفزاری، 2/350-353).
شاهان صفوی در لشکرکشیهای خود به خراسان برای سرکوب ازبکها، از جاجرم به عنوان اردوگاه استفاده می‌کردند (قاضی احمد، 108-109؛ اسکندربیک، 1/453، 508؛ واله، 186). در 1210ق/1795م که آقامحمدخان (بنیان‌گذار سلسلۀ قاجار)، برای نظم بخشیدن به خراسان می‌رفت، جاجرم خیمه‌گاه سپاهیان وی گردید (سپهر، 1/79). همچنین در 1300ق/1883م هنگامی که ناصرالدین شاه قاجار به سفر خراسان می‌رفت، در جاجرم توقف نمود. در آن موقع این شهر جزو ابواب جمعی سهام‌الدوله به شمار می‌رفت و کریم داوودخان از سوی او، بر آن شهر حکومت می‌کرد (امین لشکر، 86-87). سیاحانی که در دورۀ قاجاریه از جاجرم دیدار کرده‌اند، آن را شهری با حدود 500 خانوار سکنه، با خانه‌هایی گلین و سقفهایی گنبدی شکل وصف کرده‌اند (نک‌ : مک گرگور، 105؛ ییت، 383-385). در آن دوره در مرکز شهر جاجرم ویرانه‌های قلعه‌ای باشکوه موسوم به نارین‌قلعه بر روی تپه‌ای دست‌ساز وجود داشته است (همانجاها). این همان قلعه‌ای است که کلاویخو (همانجا) در اوایل سدۀ 9ق/15م نیز از آن یاد کرده است.
مآخذ: ابن اثیر، الکامل؛ اسفزاری، محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1339ش؛ اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، 1350ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368ش؛ امین لشکر، قهرمان، روزنامۀ سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران، 1374ش؛ بارتولد، و. و.، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، 1377ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق/1987م؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ توحیدی، فائق، «مسجد جاجرم»، اثر، تهران، 1365ش، شم‌ 12، 13، 14؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1916م؛ حاکم نیشابوری، محمد، تاریخ نیشابور، ترجمۀ محمد بن حسین خلیفۀ نیشابوری، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1375ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ «درگاه ملی آمار» (نک‌ : مل‌ ، SCI)؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1366ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ زنده‌دل، حسن و دیگران، مجموعۀ راهنمای جامع ایرانگردی استان خراسان، تهران، 1377ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1353ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بجنورد، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی، شهرستان جاجرم، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1384ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1367ش؛ فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، 1339ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصةالتواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1359ش؛ معادن ایران (نک‌ : مل‌ 1)؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ نامۀ فرمانداری جاجرم، شم‌ 2340؛ نشریۀ اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی، وزارت کشور، تهران، 1385ش؛ نوبان، مهرالزمان، نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان، تهران، 1374ش؛ واله، محمدیوسف، خلد برین، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1372ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Clavijo, Embassy to Tamerlane, tr. G. Le Strange, London, 1928; Iran Mining, www.iranmining.com/irm/News/F_View.asp?Did=432 & cid=352; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; MacGregor, C. M., Narrative of a Journey Through the Province of Khorassan, London, 1879; SCI, www.sci.org.ir/portal/public/census 85; Smith , J. M., The History of the Sarbadār Dynasty , 1336-1381 A. D.

and its Sources, Paris, 1970; Yate, C., Khurasan and Sistan, Liechtenstein, 1977.
محسن احمدی