جابِرِ بْنِ اِبْراهیمِ صابی، ابو سعید، ریاضی‌دان و منجم نیمۀ دوم سدۀ 4ق/ 10م. او یکی از نخستین کسانی است که دربارۀ قاعدۀ جبری معروف به حساب خطأین اثری تألیف کرده است. در منابع متقدم چیزی دربارۀ او یافت نمی‌شود و آثار معدود برجای مانده از او، تنها منبع دانسته‌های ما ‌ست. روزنفلد (ص 95) او را پسر ابواسحاق ابراهیم بن هلال (د ح 384ق/ 994م یا پیش از 380ق/ 990م)، و برادر محسّن بن ابراهیم مورخ و از نوادگان دختری ثابت بن قره (ه‌ م) دانسته است؛ اما زوتر او را فرزند ابراهیم بن سنان بن ثابت (ه‌ م)، ریاضی‌دان معروف، و از نوادگان پسری ثابت بن قره شمرده است («ریاضی‌دانان...1»، 69).
آثـار:
1. ایضاح البرهان على حساب الخطأین، که شرحی است بر کتاب البرهان على عمل حساب الخطأین اثر قسطا بن لوقا
(د اواخر سدۀ 3ق/ 9م)، و ظاهراً یکی از قدیم‌ترین آثار به جای مانده در این موضوع (زوتر، همانجا؛ GAS, V/254, VII/404؛ قربانی، 211؛ روزنفلد، همانجا).
از این کتاب نسخه‌هایی در دست است که غالباً با شرح ابن صلاح همدانی (ه‌ م) همراه است (GAL, I/245; GAS, V/254). جابر در این رساله قاعده‌ای برای حساب خطأین به دست می‌دهد و آن را با استفاده از یک قضیۀ هندسی ثابت می‌کند. طبق این قضیه، هر‌گاه پاره خط مفروض به 3 بخش دلخواه و نامعین و تقسیم شود، آنگاه عبارت را خواهیم داشت (زوتر، «برخی مسائل...2»، (24. به فرض آنکه مقدار اول مجهول و مقدار خطای اوّل، و مقدار دوم مجهول و مقدار خطای دوم باشد، براساس قضیـۀ فـوق مقـدار مجهـول از رابطۀ به دست می‌آید (همان، 25؛ نیز نک‌ : سعیدان، 1/91-92). چنان‌که زوتر تذکر داده است، قاعده‌ای که جابر به دست داده، برای معادلات درجۀ اول درست است، اما در مورد درجات بیشتر، تنها در یک حالت بسیار خاص می‌توان از آن استفاده کرد. این نکته از نظر شارح این کتاب، ابن صلاح، دور نمانده است، اما به اعتقاد زوتر ایراد دومی که ابن صلاح به مؤلف گرفته، بی‌پایه است (همانجا).
به نظر زوتر (همان، 26). این رساله نشان می‌دهد که ریاضی‌دانان اسلامی کوشش می‌کرده‌اند قاعدۀ خطأین را از راههای هندسی اثبات کنند و شاید اثبات صحیح بعدها یافت شده که احتمالاً راهگشای روش ابن بنّا (ه‌ م) در تلخیص فی اعمال الحساب بوده است. زوتر با استناد به این رساله و 3 اثر دیگر که ابن ندیم (ص 339-340) از آنها یاد کرده است، این نظر را که ابداع حساب خطأین تازه در سدۀ 6 ق/ 12م صورت گرفته، رد می‌کند (همان، 27).
2. قصیدة بائیة فی طلوع المنازل، دربارۀ منازل ماه، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ گوتا موجود است (زوتر، «ریاضی‌دانان»، همانجا؛ GAS, VI/240; GAL, S, I/386؛روزنفلد، همانجا).
3. مقالة فی ثلاثة افلاک عطارد و اختلاف مراکزها و مسیرها، که نسخه‌ای از آن به خط ابوسعد صابی در آکسفرد موجود است (زوتر، روزنفلد، نیز GAS، همانجاها).

مآخذ: ابن ندیم، الفهرست؛ سعیدان، احمد سلیم، تاریخ علم الجبر فی العالم العربی، کویت، 1406ق/ 1986م؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365ش؛ نیز:

GAL; GAL,S; GAS; Rosenfeld, B. A. and E. Ihsanoglu, Mathematicians, Astronomers, and Other Scholars of Islamic Civilization (7th-19th c.), Istanbul, 2003; Suter, H., »Einige geometrische Aufgaben bei arabischen Mathematikern«, Bibliotheca Mathematica, 1907-1908, vol. VIII; id, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.
محمد‌حسین احمدی

1. Die Mathematiker…

2. »Einige …«