ثَمانینی، عمر بن ثابت، ادیب و نحوشناس نابینای
سدۀ 5 ق/11م. کنیۀ او ابوالقاسم و لقب وی ثمانینی، برخاسته از نام زادگاهش، شهرک
ثمانین در جزیرۀ ابنعمر (شمال عراق) است که بنا بر برخی روایات کهن، پس از طوفان
نوح بنا شد و چون 80 تنی که از طوفان جان بدر بردند و این شهر را ساختند، ثمانین
خوانده شده است (یاقوت، بلدان، 1/934، ادبا، 15/58؛ صفدی، نکت...، 220، الوافی...،
22/444؛ ابنکثیر، 11/66).
ثمانینی شاگرد زبانشناس مشهور عرب ابنجنّی (ه م) بوده، و برخی آثار او را شرح و
تفسیر کرده است (نک : آثار). وی در زمان حکومت القائم بامرالله (422-450ق) درگذشته
است و منابع، تاریخ دقیق وفاتش را به اختلاف، سالهای 442، 445 و 482ق ذکر کردهاند
(یاقوت، همانجاها؛ ابنجوزی، 8/146؛ سمعانی، 1/515؛ ذهبی، العبر، 2/281، سیر...،
17/613؛ غزی، 2/59؛ یافعی، 3/61؛ فیروزآبادی، 171؛ کحاله، 7/297).
مجلس درس ثمانینی و ابوالقاسم ابن بَرهان (ه م) که با یکدیگر در مسائل علمی اختلاف
داشتند، در محلۀ کرخ بغداد تشکیل میشد. به گزارش منابع، خواص نزد ابنبرهان، و
عوام نزد ثمانینی درس میآموختند (نک : ابنانباری، 240؛ ابنخلکان، 3/443؛ صفدی،
همان، 22/443-444؛ سیوطی، 360؛ ابنعماد، 3/269).
از شاگردان او میتوان به یحیی بن طباطبا، اسماعیل بن مُؤمَّل اسکافی، محمدبن عقیل
دَسکری و سلمان بن ابیطالب نهروانی (د 493ق) اشاره کرد (صفدی، نکت، همانجا، الوافی،
22/444؛ ابنخلکان، 3/443؛ سیوطی، ابنعماد، همانجاها).
آثـار: 1. شرح التصریف الملوکی اثر ابنجنی. نسخۀ خطی ایناثر درکتابخانههای حسینچلبی
(134‘1) و راغب(شم 2/1391) نگهداری میشود (نک : ششن، 1/401؛ GAS, IX/187). 2.
شرح اللمع اثر ابنجنی. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانههای احمد طلعت (شم 575، نحو)،
دارالکتب (شم 570‘1، نحو) در قاهره، و نجیبپاشا (شم 516) در ترکیه موجود است (سید،
225؛ GAS, IX/186 ؛ ششن، 1/402؛ نیز نک : GAL, S, I/192). 3. الفوائد و القواعد.
نسخۀ خطی این اثر درکتابخانۀ نور عثمانیه (شم 617‘4) موجود است ( نور عثمانیه...،
265؛ نیز نک : رشر، 196). 4. المقید (یا المفید) فیالنحو (نک : کحاله، همانجا؛
GAS, IX/187).
مآخذ: ابنانباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد،
1959م؛ ابنجوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1359ق؛ ابنخلکان، وفیات؛ ابنعماد،
عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابنکثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد
ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407ق/1987م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش
شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1403ق/1983م؛ همو، العبر، بیروت، 1405ق/
1985م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت،
1408ق/1988م؛ سید، فؤاد، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، مجلة معهد المخطوطات
العربیة، قاهره، 1376ق/1957م، شم 3 (2)؛ سیوطی، بغیة الوعاة، قاهره، 1326ق؛ ششن،
رمضان، نوادر المخطوطات العربیة، بیروت، 1975م؛ صفدی، خلیل، نکت الهمیان، به کوشش
احمد زکی، قاهره، 1420ق/2000م؛ همو، الوافی بالوفیات، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن،
1404ق/1983م؛ غزی، محمد، دیوان الاسلام، به کوشش سیدکسروی حسن، بیروت، 1411ق/1990م؛
فیروزآبادی، محمد، البلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، 1392ق/1972م؛ کحاله، عمر رضا،
معجم المؤلفین، بیروت، 1957م؛ نور عثمانیه کتبخانه سنده محفوظ کتب موجوده نک
دفتریدر، استانبول، 1303ق؛ یافعی، عبدالله، مرآةالجنان، بیروت، 1390ق/1970م؛ یاقوت،
ادبا؛ همو، بلدان؛ نیز: