ثُـلا، یا ثِلا، شهرستان، شهر و قلعه‌ای کهن در یمن:
شهرستان ثلا: این شهرستان در استان (محافظه) عمران کشور یمن (اکوع، 100) واقع است و از شمال و شرق به ناحیۀ عمران، از جنوب به همدان و کوکبان، و از غرب به استان حجه منتهی می‌گردد. کوههای مصانع، حضور شیخ و السود مهم‌ترین ارتفاعات این شهرستان به شمار می‌آیند. از مهم‌ترین محصولات کشاورزی ثلا می‌توان به دانۀ قهوه، گندم و حبوبات و نیز محصولات باغی اشاره کرد. حبابه، ثلا و حمده مهم‌ترین شهرهای این شهرستان است (ثور، 402). مرکز این شهرستان شهر تاریخی ثلا ست (اکوع، همانجا).
شهر ثلا: این شهر در°15 و ´36 عرض شمالی و °43 و ´53 طول شرقی (EI2)، در ارتفاع 400،2 متری از سطح دریا، در 45 کیلومتری شمال غربی شهر صنعا (ثور، همانجا؛ مقحفی، معجم‌البلدان...، 1/258) و در دامنۀ تپه‌هایی سرخ رنگ ــ که از کـوههای کوکبان منشعب می‌شونـد ــ واقع است (EI1). آب و هوای ثلا معتدل، و خاکش حاصلخیز است (ﻧﻜ : زباره، نشر...، 1/159).
درگذشته این شهر توسط بارویی بلند و استوار به طول 162‘1 متر احاطه می‌شد که 6 دروازه به نامهای باب‌المیاح، باب المَحامیت، باب الفَرضه، باب الهادی (یا ساعد)، باب المِشراق و باب‌السلام داشته است. در سالهای اخیر به سبب ساخت و سازها، شهر به بیرون از باروی قدیمی گسترش یافته است (مقحفی، همانجا).
ناحیه‌ای که شهر ثلا در آن قرار دارد، در سدۀ 12ق/18م تحت سلطۀ زیدیان قرار داشت (ﻧﻜ : نیبور، 218-220). گلاسر در سدۀ 13ق/19م ثلا را بعد از صنعا بزرگ‌ترین و زیباترین شهر یمن ذکر کرده است (EI1)؛ اما امروزه این شهر اعتبار و رونق گذشتۀ خود را از دست داده است و با 343‘3 تن جمعیت (1364ش/1985م) از شهرهای کوچک یمن به شمار می‌آید (نک‌ : مقحفی، معجم المدن...، 74).
شهر و قلعۀ ثلا در مرکز مناطق زیدی‌نشین یمن قرار دارد و در گذشته جایگاه دعوت شماری از امامان زیدی‌مذهب بوده (ﻧﻜ :
سالم، 122؛ ابن خلدون، 4/223؛ زباره، ائمة...، 1/153، 235؛ ابن قاسم، 2/515، 606)، و از مراکز مهم مذهبی یمن شمرده می‌شده است؛ از این‌رو طالبان علوم دینی برای کسب علم به آنجا مهاجرت می‌کردند (سیاغی، 72). حمیریها و همدانیها بیشترین جمعیت ثلا را شکل می‌دهند (مقحفی، همانجا). این شهر به ثلا بن لباخة بن ذی اقیان بن حمیر الاصغر منسوب است (زباره، نشر، همانجا).
ثلا در سدۀ 3 ق روستای کوچکی بود که به تیرۀ مرانیها تعلق داشت (همدانی، 212). شهر ثلا به سبب برخورداری از قلعۀ ثلا، موقعیتی سوق‌الجیشی داشت؛ از این رو صحنۀ تاخت و تازهای بسیاری بوده، و در دوره‌هایی از سده‌های 3، 4، 6، 7 و 9ق، به بنی‌حارث، همدان، بنی ضریوه و بنی‌رسی تعلق داشته است (نک‌ : همانجا؛ عباسی، 355؛ ابن قاسم، 1/345، 392؛ ابن خلدون، همانجا)، تا اینکه در 917ق/1511م، عامر بن عبدالوهاب در ادامۀ مبارزه با ائمۀ زیدی یمن ، ضمن تصرف صنعا شهر و قلعۀ ثلا را نیز اشغال کرد (ابن دیبع، 61؛ ابن قاسم، 2/638).
در 923ق/1517م چرکسها ــ که برای دستیابی به پایگاهی در دریای سـرخ به یمن حمله کـرده بودند ــ با قتل عامر بن عبدالوهاب بر صنعا مسلط شدند. تسلیم شدن لیث الدوحی حاکم طاهری ثلا به امام شرف‌الدین از یک سو، و استمداد مردم صنعا در مقابل ظلم و ستم چرکسها از سوی دیگر، سبب حرکت امام از حجه به ثلا گردید (نهروالی، 29-30؛ جرافی، 203؛ عرشی، 58-59؛ سالم، همانجا؛ ابن قاسم، 2/653-654؛ عبداللطیف، 106؛ واسعی، 49). چرکسها بعد از عدم توفیق در اتحاد با امام، وی را در ثلا محاصره نمودند که تا رسیدن خبر سقوط دولت چرکسها در مصر به دست عثمانیان ادامه داشت. امام شرف‌الدین با بهره‌گیری از سردرگمی چرکسها توانست با شکست دادن آنان بر سراسر یمن به‌جز زبید دست یابد (عرشی، 59؛ جرافی، 203-204؛ سالم، 94). خلف وعدۀ امام در همکاری با اشراف جوف در دفع سلطۀ چرکسها، سبب هجوم مشترک اشراف جوف و عمران به رهبری حسن بن مؤید، امام صعده در 924ق به ثلا گردید که نتیجه‌ای در بر نداشت (همو، 117؛ ابن قاسم، 2/659-660؛ زباره، ائمة، 1/392-393).
عثمانیها پس از فتح مصر در 945ق/1538م، با شکست دادن بقایای چرکسها و قتل عامر بن داوود طاهری، عدن را تصرف کردند (نهروالی، 80-81؛ عرشی، 60؛ ابن قاسم، 2/684-685؛ زباره، همان، 1/416-417؛ عبداللطیف، همانجا). از این زمان به‌بعد ثلا به عنوان نمادی از مقاومت در برابر عثمانیها ظهور کرد (نک‌ : ادامۀ مقاله). عثمانیها در 946ق، در ادامۀ فتح یمن با امام شرف‌الدین ــ که تنها نیروی سیاسی یمن بود ــ برخورد کردند (سالم، 116). اختلاف مطهر با پدرش امام شرف‌الدین پیروزی اولیۀ عثمانیها را در پی داشت. در نتیجۀ این اختلاف، مطهر در 952ق/1545م، در قلعۀ ثلا تحصن کرد و اویس پاشا والی ترک یمن را به جنگ با پدرش تحریک نمود (نهروالی، 95-96؛ عرشی، همانجا؛ ابن قاسم، 2/690، 693)؛ اما دیری نپایید که با پذیرش خواسته‌های مطهر از جانب پدرش، پیمان صلحی بین آنان منعقد شد و با استفاده از ضعف عثمانیها در 954ق، توانستند بر تمام یمن به‌جز زبید دست یابند (ابن قاسم، 2/695-696؛ عرشی، همانجا؛ سالم، 170).
در 954ق ازدمر پاشا (فاتح اول یمن) به یمن آمده، به‌جز ثلا و مناطق زیدی‌نشین شمال، سراسر یمن را تصرف کرد. وی با نیروی کمکی مصطفى نشار بر ثلا حمله برد و با وجود تصرف شهر، در نتیجۀ اختلاف بین دو امیر و مقاومت سر سختانۀ مطهر، حمایت قبایل یمن از وی و همچنین موقعیت غیر قابل نفوذ و ارتباط ساکنان قلعه با خارج، محاصرۀ 7 ماهۀ قلعۀ ثلا ره به جایی نبرد. بنابراین در 959ق پیمان صلحی مبنی بر باقی ماندن مطهر در متصرفات خود و گردن نهادن وی به حاکمیت عثمانیها، بین ازدمر پاشا و مطهر منعقد شد (نهروالی، 106، 117؛ ابن‌قاسم، 2/698-704؛ سالم، 181-182، 187، 189). رضوان پاشا دیگر والی ترک یمن، این پیمان صلح را در 973ق/1565م، نقض نمود. مطهر در نتیجۀ جنگهایی با رضوان پاشا تمام یمن به‌جز زبید را تصرف کرد (نهروالی، 165-168؛ ابن قاسم، 2/723؛ عرشی، 63-64؛ عبداللطیف، 107)؛ اما در 976ق سنان پاشا (فاتح دوم یمن) پس از فتح قسمت عمدۀ یمن، مطهر را در ثلا محاصره کرد. وی پس از ناکامیهای بسیار در تصرف ثلا، پیمان صلحی مشابه پیمان قبلی با مطهر منعقد نمود. بعد از مطهر ثلا به فرزندش علی بن یحیى مطهر رسید (ابن قاسم، 2/745، نیز حوادث سالهای976-977ق؛ عرشی، 64؛ عبداللطیف، 107-108؛ سالم، 247؛ نهروالی، 427-432، حوادث سال 976ق).
احمد بن عبدالقادر ثلایی، خطیب؛ یوسف عبدالقادر ثلایی، علامه؛ عبدالقادر البدری ثلایی، مجتهد؛ مقبل طیار ثلایی، فقیه؛ و احمد یحیى ثلایی رهبر جنبش 1955م، از بزرگان و سرشناسان ثلا هستند (زباره، نشر، 1/158-159، 2/70، 753، 934).
قلعۀ ثلا: از آثار تاریخی شهر، قلعۀ تسخیرناپذیر آن است که به گفتۀ ابن مجاور در 3 فرسخی صنعا و از زیباترین قلعه‌های یمن بوده است. این قلعه با 4 دروازه بر صخرۀ شنی هزار متری بر کنار شهر ثلا ساخته شده است. آثار حمیری یافت شده، قدمت قلعه را تأیید می کند. در داخل آن مسجدی زیبا، برجی بلند، خانه‌ای بزرگ و حفره‌ای عمیق به سمت پایین کوه ساخته شده است. آب قلعه به وسیلۀ 5 برکه یا مخزن عمیق تأمین می‌گردید و در داخل آن 15 تا 20 قبر با معماری خاص خود
قرار دارد. بر بدنۀ صخرۀ شنی، حفره‌هایی در داخل کوه تراشیده شده است.
از دیگر آثار تاریخی ثلا می‌توان به جامع بزرگ ثلا، مسجد سعید کینعی، ضریح محمد بن هادی و مدرسۀ امام شرف‌الدین اشاره کرد («مدیریة ثلا»، بش‌ ؛ یاقوت، 1/931؛ سیاغی، 73؛ مقحفی، معجم‌المدن، 75؛ نهروالی، 106؛ ابن مجاور، 193؛ EI1).

مآخذ: ابن خلدون، العبر، بیروت، 1391ق/1971م؛ ابن دیبع، عبدالرحمان، الفضل المزید على بغیة المستفید فی اخبار زبید، به کوشش محمد عیسى صالحیه، کویت، 1402ق/1982م؛ ابن قاسم، یحیى، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، 1968م؛ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، به کوشش ا. لوفگرن، لیدن، 1951-1954م؛ اکوع، محمد، حاشیه بر صفة جزیر‌ة العرب (نک‌ : هم‌ ، همدانی)؛ ثور، عبدالله احمد محمد، هذه هی الیمن، بیروت، 1985م؛ جرافی یمنی، عبدالله، المقتطف من تاریخ الیمن، به کوشش زید بن علی وزیر، بیروت، 1987م؛ زباره، محمد، ائمة الیمن، تعز، 1952م؛ همو، نشر العرف لنبلاء الیمن، صنعا، مطبعة السعاده؛ سالم، مصطفى، الفتح العثمانی الاول للیمن، قاهره، 1969م؛ سیاغی، حسین احمد، معالم الآثار الیمنیة، صنعا، 1980م؛ عباسی علوی، علی، سیرة الهادی الی الحق یحیی بن الحسین، به‌ کوشش سهیل زکار، بیروت، 1972م؛ عبداللطیف، یاسین، «ثورة الیمن الاولی»، الاکلیل، صنعا، 1400ق/1980م، س 1، شم‌ 1؛ عرشی، حسین، بلوغ المرام فی شرح مسک الختام، به کوشش انستاس ماری کرملی، بیروت، 1358ق/1939م؛ «مدیریة ثلا»، المرکز الوطنی للمعلومات1 (نک‌ : مل‌ ‌)؛ مقحفی، ابراهیم احمد، معجم البلدان و القبائل الیمینة، صنعا، دارالحکمه؛ همو، معجم المدن و القبائل الیمنیة، صنعا، 1985م؛ نهروالی، محمد، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، به کوشش حمد جاسر، ریاض، 1387ق/1967م؛ واسعی، عبدالواسع، تاریخ الیمن، قاهره، 1346ق؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد اکوع، بیروت، 1983م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
EI1; EI2; National Information Center, www. yemen-nic.net; Niebuhr, C., Description de l’arabie, Amsterdam, 1774.
احمد آرین‌نیا