ثَعالِبی، ابوزید عبدالرحمان بن محمد بن مخلوف (ح 786-875 ق/1384-1470م)، مفسر و فقیه مالکی الجزایر. وی در 786 یا 787ق در ناحیۀ وادی‌یسر نزدیک الجزیره به دنیا آمد (باباتنبکتی، 260؛ جیلالی، 2/272). سال وفات او نیز در برخی منابع، 876 ق ثبت شده است (ابن‌قاضی، 3/84).
پیشینیان از وی به عنوان مفسر و فقیهْ بسیار یاد کرده‌اند، اما نام بردن از او با تعبیر «الولی» در برخی از منابع متقدم، حکایت از جایگاه او در مقامات معنوی دارد (نک‌ : ابن‌غازی، 175؛ مقری، 5/425؛ بلوی، 224). عناوین آثار وی نیز نشان‌دهندۀ تنوع زمینه‌های دانش او ست.
ثعالبی در بوم خود به تحصیل آغاز کرد و سپس سالهای بسیاری را برای تحصیل سفر کرد. وی در طول این سفرها که از سالهای پایانی سدۀ 8 ق، آغاز شده بود، در شهرهای مختلف شمال افریقا، مصر، آسیای صغیر و حجاز چون بجایه، تونس، قاهره، بورسه، مکه و مدینه به استماع از شیوخ مختلف پرداخت و سرانجام در الجزیره ساکن شد (نک‌ : باباتنبکتی، 258-259؛ بلوی، 198؛ جیلالی، همانجا). در شمار استادان او می‌توان کسانی چون ابوعبدالله ابن مرزوق، ابوالقاسم عبدوسی، ابومهدی عیسی بن یحیى غبرینی، ابوالقاسم برزلی، ولی‌الدین عراقی و ابوعبدالله محمدبن خلفه اَبّی را نام برد (برای شیوخ، نک‌ : سخاوی، 3/152؛ مقری، باباتنبکتی، همانجاها؛ سراج، 1/612؛ کتانی، 2/732-733؛ جیلالی، همانجا).
ثعالبی خود نیز به مثابۀ استادی پرتلاش، شاگردان بسیاری پرورده است که از آن میان می‌توان به محمد بن یوسف سنوسی، ابوالحسن علی تالونی، ابوالعباس احمد زروق، محمدبن عبدالکریم مغیلی، احمدبن عبدالله زواوی، ابوعمرو محمد ابن‌منظور و محمدبن محمد ابن مرزوق اشاره کرد (ابن‌غازی، همانجا؛ باباتنبکتی، 260؛ بلوی، 198، 205؛ رودانی، 23، 64، جم‌ ؛ مخلوف، 265). او گرایشی به فعالیتهای سیاسی اجتماعی نداشت و زمانی که با اکراه ناچار شد متولی مسند قضا شود، به زودی از این منصب کناره‌گیری کرد. وی بیشتر به عنوان عالمی اهل زهد شناخته می‌شده است (جیلالی، 2/273).
بیشترین شهرت ثعالبی به سبب تألیف الجواهر الحسان معروف به تفسیر ثعالبی است. دست‌مایۀ این تفسیر خلاصه‌ای از تفسیر المحرر الوجیز ابن‌عطیه است که مؤلف از منابع دیگر، مطالبی بدان افزوده است. وی در تلخیص اثر ابن‌عطیه، با کاستن مستندات شعری و حذف ترجیح اقوال، جنبۀ عقلی آن را کم‌رنگ، و با افزودن احادیث و آثار، جنبۀ نقلی آن را تقویت کرده است. به گفتۀ مؤلف، وی این افزوده‌ها را از حدود 100 منبع انتخاب کرده، و به منظور مصون ماندن از خطا، مطالب انتخابی را عیناً نقل کرده، و آنها را با رموزی از یکدیگر متمایز ساخته است. وی رمز مستقلی نیز برای نظریات شخصی خود قرار داده است. او در تکمله‌های خود، منتخبی از احادیث و اقوال صحابه و تابعان در تفسیر آیات را با تکیه بر مختصر تفسیر طبری به گزینش لخمی در اثر خود نقل کرده، و در آوردن احادیث بیشتر بر صحیحین و سنن ابو‌داوود و ترمذی تکیه کرده است. در اقوال نحوی و نقل قرائات نیز افزون بر ابن‌عطیه، بر اختصار صفاقسی از تفسیر ابوحیان تکیه داشته است (ثعالبی، 1/19-20). از جمله ویژگیهای این تفسیر کم‌توجهی به اسباب نزول، وجود بحثهای اخلاقی و عرفانی (مثلاً 1/144-145، 148-149) و فحص در سند اقوال (مثلاً 3/202) است.
این تفسیر نخستین بار در 1327ق در 4 جلد در الجزیره به چاپ رسیده، و پس از آن بارها تجدید چاپ شده است.
آثار چاپی: آثار چاپی دیگر او عبارت‌اند از: 1. الرؤى و المنامات (چ الجزیره، 1317ق)، همراه تفسیر. ممکن است بخش چاپ‌شده تنها قسمتی از مناماتی باشد که به صورت خطی از وی بر جای مانده است (نک‌ : GAL, II/322; GAL, S, II/351؛ لوی دلاویدا، شم‌ 370؛ ریو، شم‌ 167)؛ 2. العلوم الفاخرة
( فی‌النظر) فی‌الامور الآخرة، چ در 2 جلد (قاهره، 1317-1318ق)؛ 3. المختار من الجوامع فی محاذاة الدرر اللوامع در قرائت نافع (چ الجزیره، 1324ق/1906م)؛ 4. معجم مختصر فی شرح ما وقع فی الجواهر الحسان من الالفاظ الغریبة، که معجمی برای تفسیر خود او ست (چ الجزیره، 1317ق، همراه تفسیر، نیز چ 1328ق)؛ 5. نبذة من الجامع الکبیر، که ملحقی بر شرح وی بر مختصر فقهی ابن‌حاجب بوده است، چ الجزیره (نک‌ : جیلالی، 2/274).
آثار خطی: 1. الانوار فی آیات و معجزات النبی المختار، نسخۀ کتابخانۀ زیتونۀ تونس؛ 2. الانوار المضیئة الجامعة بین الحقیقة و الشریعة، چند نسخه در رباط و فاس؛ 3. جامع الامهات فی احکام العبادات، نسخه در الجزایر؛ 4. الدر الفائق، در اذکار و ادعیه، نسخۀ رباط؛ 5. روضة الانوار و نزهة الاخیار، در مواعظ، نسخه در الجزایر و موزۀ بریتانیا؛ 6. ریاض الانس فی علم الرقائق و سیر اهل الحقائق، در مواعظ، نسخۀ رباط ؛ 7. ریاض الصالحین و تحفة المتقین، نسخ متعدد در کتابخانه‌های الجزیره، قاهره، اسکندریه و لندن؛ 8. مختصر جامع لفوائد من العلم ینتفع بها عند الحاجة، در مواعظ، نسخۀ رباط ؛ 9. نفائس المرجان، در قصص قرآن، نسخۀ زیتونۀ تونس (نک‌ : سید، 1/446؛ علوش،22(1)/37، 85، 172، 187، 214؛ فاسی، 1/229-230؛ فهرست...1»، شم‌ 126(5)؛ GAL، نیز GAL, S، همانجاها).
در مجموع ثعالبی بیش از 90 تألیف در موضوعات مختلف از تفسیر، فقه، اخلاق، حدیث، ادب و تاریخ داشته (جیلالی، همانجا) که حتى در زمان حیاتش مورد استقبال گسترده بوده است، به طوری که گاه قبل از اتمام، برخی از آثار او نسخه‌برداری می‌شد و ناسخان منتظر تکمیل اثر می‌ماندند (نک‌ : همانجا).
وی در حیطۀ فقه یکی از شارحان مهم متون مالکی بوده، و افزون بر شرح مختصر خلیل، شرحی دو جلدی نیز بر مختصر فقهی ابن‌حاجب نوشته بوده است (نک‌ : سخاوی، همانجا؛ جیلالی، 2/274). نوشته‌هایی در علوم قرآنی چون تحفة‌الاخوان در اعراب برخی از آیات قرآن و الذهب الابریز در موضوع غریب القرآن در کنار اثر خطی نفائس المرجان، حکایت از توجه او به این حوزه دارد. وی اثری نیز با عنوان غنیة الواجد و بغیة‌الطالب نگاشته که فهرستی از مشایخ او بوده است (برای آثار یافت نشده، نک‌ : باباتنبکتی، 259-260؛ بلوی، 255، جم‌ ؛ مخلوف، همانجا؛ سراج، 1/613-614؛ جیلالی، همانجا؛ کتانی، 2/733؛ بغدادی، 1/533).
ثعالبی نسبت به ضبط و انتقال میراث گذشتگان نیز اهتمام داشت و از جمله راوی یکی از عالی‌ترین طرق انتقال موطأ مالک بود (بلوی، 280؛ رودانی، 38). نام وی در سند روایت آثار گوناگون دینی، ادبی و تاریخی چون حدیث المسلسل بالاولیة، سنننسایی، مصباح الظلم ابوالربیع ابن‌سالم، الروض الاریج صفاقسی و المثل السائر ابن‌مرزوق جای گرفته است (نک‌ : بلوی، 224؛ رودانی، 22، 64، 256، 426). او حتى در انتقال کتابی در طبقات شافعیه ــ بـه رغم مالکی بـودن خود ــ کوشا بوده است (همو، 245).

مآخذ: ابن‌غازی، محمد، فهرس، به کوشش محمدزاهی، دارالبیضاء، 1399ق/ 1979م؛ ابن‌قاضی مکناسی، احمد، درة‌الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، تونس/قاهره، 1391ق/1971م؛ باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج، طرابلس، 1409ق/1989م؛ بغدادی، هدیه؛ بلوی، احمد، ثبت، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، 1403ق/1983م؛ ثعالبی، عبدالرحمان، الجواهر الحسان، به کوشش ابومحمد غماری، بیروت، 1416ق/1996م؛ جیلالی، عبدالرحمان، تاریخ الجزائر العام، بیروت، 1403ق/1983م؛ رودانی، محمد، صلة الخلف بموصول السلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق/1988م؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1355ق؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1984م؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات، قاهره، 1380ق/1961م؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة الحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، 1954م؛ فاسی، محمدعابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین بفاس، دارالبیضاء، 1399ق/1979م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402ق/1982م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1350ق؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1968م؛ نیز:

Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur, pars II, codices arabicos amplectens, London, 1846; GAL; GAL, S; Levi Della Vida, G., Elenco dei manoscritti arabi islamici della Biblioteca Vaticana, Vatican, 1935; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manusripts in the British Museum, London, 1894.
بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث