تونی، عبدالله بن محمد تونی بُشروی (د ربیع‌الاول 1071/ نوامبر 1660)، فقیه اخباری اهل خراسان. او در تون خراسان (فردوس کنونی) متولد شد و در کتابهای اصول شیعه گاه از او با عنوان فاضل تونی یاد شده است (قمی، 2/127؛ نیز نک‌ : صاحب جواهر، 9/292؛ شیخ انصاری، 2/598). ظاهراً نخستین بار وحید بهبهانی (د 1205ق/1791م) که پیشتاز مبارزه با اخباریان بوده، در نوشته‌های خود وی را فاضل تونی لقب داده است (نک‌ : ص 101).
او نخست مدتی در اصفهان در مدرسه ملاعبدالله شوشتری به سر برد، سپس راهی مشهد شد و آنجا اقامت گزید (حرعاملی، 2/163؛ افندی، 3/237-238). وی در آخر عمر به قصد زیارت به همراه برادرش ملا احمد راهی عتبات شد، در میانۀ راه در کرمانشاه درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد (همو، 3/238؛ خوانساری، 4/238).
تونی مشرب اخباری داشت (تنکابنی، 269؛ خوانساری، 4/237). رسالة فی صلاة الجمعة را وی در اثبات حرمت نماز جمعه در زمان غیبت تألیف نموده (افندی، 3/237؛ نیز نک‌ : ملی، 10/439) که بیانگر مسلک اخباری او در فقه است. تونی در شمار اخباریان معتدل جای دارد که به ویژه این امر از کتاب اصولی او، الوافیة به خوبی دانسته می‌شود (برای مثال، نک‌ : ص 136-144، 159-165). وی قیاس منصوص العله و تنقیح مناط را حجت می‌دانست و قائل به اجتهاد بود (ص 237، 243). در سخن از جایگاه الوافیة باید گفت: در سدۀ 13ق که اخباریگری شدت یافته بود و اصولیان به سختی بر اخباریان می‌تاختند، چندین شرح و حاشیه بر الوافیة نگاشته شد (نک‌ : آقابزرگ، 14/166-168).
تونی در اواخر حیات شیخ بهایی و میرداماد در اصفهان می‌زیست و مدرسه‌ای نیز در آن شهر بنا کرد. وی در این زمان با دربار ارتباط داشت و بسیار مورد احترام شاه‌عباس بود (تنکابنی، 269، 270). در ادامۀ سخن از اختلاف اصولیان و عقل‌گرایان با اخباریان (برای نمونه، نک‌ : همانجا)، هر کدام برای نفوذ در دربار صفوی تلاش می‌نمودند. بر همین پایه، احترام او نزد شاه و ساخت مدرسـه نشان از نفوذ وی، و در نتیجه تفوق اخباریان دارد.
تونی در اصول فقه دارای شخصیت علمی ممتازی بود. نظرات اصولی و آراء خاص او چنان است که گاه توجه بزرگانی چون شیخ انصاری و آخوند خراسانی را به خود جلب کرده است (برای توضیحات بیشتر، نک‌ : رضوی، 20-24). برخی تفریعات و نوآوریهای او در مباحثی همچون استصحاب و تعادل و تراجیح از جمله شاخصهایی است که پیش از او اصولیان دیگر متعرض آن نشده‌اند (خوانساری، نیز‌ شیخ انصاری، همانجاها).
از جملۀ نوآوریهای وی در اصول فقه تغییراتی در تبویب آن است که مقایسۀ الوافیة با کتابهای اصولی قبل از آن به خوبی نشان‌دهندۀ تحول در روش و مبانی است. از جملۀ تغییرات او در تبویب، جدا کردن ادلۀ شرعی در یک باب جداگانه و ایجاد یک باب در ادلۀ عقلی است. در شرایط اصلی برائت دو شرط را بر آنچه اصولیان ذکر کرده بودند، افزوده است: 1. اعمال اصل برائت موجب ثبوت حکم شرعی از جهت دیگر نشود؛ 2. موجب ضرر مسلمانان نگردد. تفصیل میان احکام وضعی و تکلیفی در استصحاب نیز از ابتکارات او ست. وی استصحاب را در احکام تکلیفی مجاز نمی‌داند.
کتاب الفهرست او ابتکاری دیگر بوده که به دست ما نرسیده است. نویسنده در این کتاب فهرستی برای کتاب تهذیب شیخ طوسی تنظیم کرده که یافتن مرجحات و مخصصهایی را که در ابواب مختلف پراکنده بوده، آسان نموده است. طراحی این فهرست به گونه‌ای صورت گرفته که برخی روایات که در یک باب فقهی قرار داده شده است، ولی در ابواب دیگر نیز قابلیت بهره‌برداری دارد، مشخص شده، و به مجتهد معرفی گردیده است؛ برای نمونه، ممکن است روایتی در باب نکاح آمده باشد
که به مکاسب نیز مربوط می‌شود (تونی، 131-133).
آثـار:
1. الوافیة فی اصول الفقه، که تنها کتاب چاپ‌شدۀ تونی است. از این کتاب با عنوان رسالة فی الاصول هم نام برده شده است (نک‌ : حر عاملی، همانجا؛ قس: امین، 8/70؛ کحاله، 5/113). بر این کتاب چندین شرح و حاشیه نوشته شده است: 1. شرح الوافیة، نوشتۀ سیدمهدی بحرالعلوم (آقابزرگ، 14/167؛ آستان قدس، 2/15-16). 2-3. شرح الوافیة، شرحی است منظوم در 50 هزار بیت از سیدمحسن اعرجی کاظمی. وی خلاصه‌ای از این شرح را با نام المحصول نیز تدوین نموده است (تنکابنی، 269؛ آقابزرگ، 14/167، 25/14-15). 4. شرح الوافیة، از سید جواد عاملی صاحب مفتاح الکرامة که مبسوط، و در دو جلد تألیف شده است (همو، 14/166).
2. رسالة فی صلاة الجمعة. مؤلف این رساله را در حرمت نماز جمعه در زمان غیبت تألیف نموده، و ملامحمد جیلانی معروف به سراب ردیه‌ای بر آن نوشته است (افندی، همانجا؛ قس: ملی، 10/439-440). تونی در ضمن آن مسئلۀ اجتهاد و تقلید و همچنین چند مسئلۀ اصولی چون حجیت خبر واحد را نیز مطرح نموده، و شرح داده است (همان، 10/439). از این اثر نسخه‌هایی در برخی کتابخانه‌ها موجود است که از آن جمله می‌توان به نسخۀ کتابخانۀ ملی، دانشگاه و مجلس اشاره کرد (نک‌ : مدرسی طباطبایی، 237).
آثار یافت نشده: 1. شرح الارشاد، که شرحی بوده بر ارشاد الاذهان علامۀ حلی در فقه (حر عاملی، افندی، همانجاها). 2. فهرست تهذیب الاحکام، که خود نویسنده در کتاب الوافیة به آن اشاره کرده، و توضیحاتی داده است (تونی، 133؛ خوانساری، 4/238).
تونی به جز آثار یاد شده بر معالم الاصول و نیز بر مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام نیز حاشیه زده است (نک‌¬¬‌ : همانجا).

مآخذ: آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذریعة؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403ق/1983م؛ تنکابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، 1396ق؛ تونی، عبدالله، الوافیة فی اصول الفقه، به کوشش محمدحسین رضوی، قم، 1412ق؛ حرعاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، 1385ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1411ق/1991م؛ رضـوی، محمـدحسین، مقدمـه بر الوافیـة (نک‌ : هم‌ ، تونـی)؛ شیـخ انصاری، فرائد الاصول، به کوشش عبدالله نورانی، قم، 1419ق؛ صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، 1392ق؛ قمی، عباس، الکنى و الالقاب، تهران، 1397ق؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957م؛ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد، 1368ش؛ ملی، خطی؛ وحید بهبهانی، محمدباقر، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، قم، 1417ق. مجتبى تقدیسی