تونِس، کشوری در شمال افریقا واقع در کرانه‌های جنوبی دریای مدیترانه و نام پایتخت آن کشور.
جغرافیای انسانی و طبیعی: کشور جمهوری تونس در شمال افریقا واقع است و بخشی از مغرب عربی محسوب می‌شود. طول جغرافیایی آن تقریباً بین °7 تا °11 شرقی و عرض جغرافیایی آن بین °30 تا °37 شمالی است (غروی، 155). این کشور از غرب به الجزایر، از جنوب و جنوب شرقی به لیبی و از شمال و شمال شرقی به دریای مدیترانه محدود است. طول سـاحـل آن 148 کمـ‌ است ( انکارتا1. npn). تونس با لیبی 480 کمـ‌ و با الجزایر 950 کمـ‌ مرز مشترک دارد (امیرشاهی، 5). جمعیت تونس (2008م/ 1387ش) بالغ بر 500‘326‘10 تن است («فرهنگ جهانی2»، npn.). پایتخت آن شهر تونس است که 772‘991 تن جمعیت دارد. قابس، قفصه، قیروان، الکاف، بنزرت (بزرته) و صفاقس از شهرهای مهم و پرجمعیت این کشور هستند (همانجا).
زبان و خط رسمی کشور تونس عربی است. زبان فرانسه نیز در این کشور رایج است. دین رسمی کشور اسلام است و 98٪ مردم، مسلمان و پیرو مذهب حنفی هستند ( انکارتا، npn.). مذهب فقهی مالکی نیز در تونس پیروانی دارد. شمار اندکی مسیحی و یهودی نیز در تونس زندگی می‌کنند. مردم تونس از نژاد عرب و بربر هستند. واحد پول تونس دینار تونس معادل 331‘1 دلار آمریکا (در 2006م) است «تونس3»،npn.).
سرزمین تونس با وجود وسعت کم، دارای آب و هوای متنوع است. آب و هوای تونس در شمال، معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب، صحرایی است. رشته‌کوه اطلس تلّی، مرز بین این دو اقلیم است. ارتفاع منطقۀ کوهستانی از سطح دریا بین 610 تا 520‘1متر است. میانگین درجۀ حرارت در این منطقه °9 (در زمستان) و °26 (در تابستان)، و میانگین بارندگی در حدود 400 تا 600 میلیمتر است. پوشش گیاهی این منطقه به پوشش گیاهی جنوب اروپا شبیه است. بارندگی کافی و حاصلخیزی خاک موجب پدید آمدن جنگلهای انبوه کاج، بلوط ، صنوبر و سندیان شده است. رود پرآب مجرده که پس از خروج از کوهستان به خلیج تونس سرازیر می‌شود، در مسیر خود جلگۀ حاصلخیزی در شمال شرقی تونس پدید آورده که محل کشت انواع غلات و مخصوصاً گندم است. علاوه بر زراعت غلات، کشت درختان میوه و زیتون نیز رواج دارد. بزر‌گ‌ترین بندر شمالی تونس، بنزرت، در این قسمت واقع است. در تونس مرکزی، دره‌ها و فلاتهای کم‌ارتفاع و استپهای کوهستانی با علفهای خاردار پوشیده است. پیشۀ ساکنان این منطقه دامداری است. معادن سرشار فسفات و سنگ آهن در ارتفاعات غربی قرار دارد. در طول سواحل شرقی جلگه‌ای حاصلخیز به طول بیش از هزار و عرض 30 تا 40 کمـ قرار دارد که بزرگ‌ترین منطقۀ کشت زیتون در تونس است. استپهای شرق و جنوب پوشیده از گیاهان استپی نظیر اسپرتو و بوته‌ها و علفهای بلند و درختچه‌های وحشی است. اشتغال عمدۀ مردم این نواحی دامداری است.
در صحرای جنوب تونس زمین خشک و فاقد پوشش گیاهی است، و میانگین درجۀ حرارت سالیانه از °20 تجاوز می‌کند و به هنگام وزش بادهای موسمی «خمسین» (سیراکو) درجۀ حرارت در تابستان از °50 بالاتر می‌رود. باران نامنظم است و از 200 میلیمتر در سال فراتر نمی‌رود. در این منطقه تنها در واحه‌های پراکنده و دارای چشمه‌های آب، نخلستانهای بزرگی وجود دارد. تونس یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان خرما در افریقا ست (نک‌ : غروی، 155-168؛ امیرشاهی، 3-6؛ پرکینز، 2-4؛ انکارتا، npn.).
حیات وحش تونس نیز همچون پوشش گیاهی تونس متنوع است. کفتار، شغال، گراز، غزال، خرگوش صحرایی، و انواع مار سمّی از جمله کبرا و افعی از حیوانات وحشی بومی تونس هستند (همانجا).
ذخایر و معادن: مهم‌ترین ذخایرکانی و زیرزمینی تونس عبارت است از: فسفات، سنگ آهن، روی، سرب، نفت و گازطبیعی («تونس»، npn.؛ امیرشاهی، 45-46). معادن سرشار از فسفات، سرب و سنگ آهن در غرب منطقۀ کوهستانی تونس قرار دارد (غروی، 164؛ پرکینز، 4). ذخیرۀ نفت تونس در حدود 8/3 میلیارد بشکه ارزیابی شده است؛ تولید نفت خام (در 2008م) در تونس 81 هزار بشکه در روز است («تونس، دفتر...1»، npn.). میدانهای نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارد و نفت توسط خط لوله به بندر السخیره (تنها بندر نفتی تونس) منتقل می‌گردد (پرکینز، همانجا).
وضعیت اقتصادی و صادرات و واردات: اقتصاد تونس بر 4 بخش کشاورزی، صنایع سبک و معادن، گردشگری و خدمات استوار است. گندم و جو، زیتون، خرما، انگور، مرکبات و سبزیجات عمده‌ترین اقلام تولیدی و صادراتی بخش کشاورزی تونس هستند (نک‌ : امیرشاهی، 44-53؛ انکارتا،npn.؛ «تونس»، npn.). تونس دومین تولیدکنندۀ روغن زیتون در جهان است. در مجموع محصولات کشاورزی 10٪ از کل تولید تونس را تشکیل می‌دهد (همانجا).
تونس یکی از تولیدکنندگان اصلی فسفات در جهان است و این ماده بخشی از صادرات تونس را تشکیل می‌دهد (نک‌ : امیرشاهی، 45؛ «تونس»، npn.). صنایع تونس در زمینه‌های غذایی (آرد، کنسرو میوه و ماهی، شراب‌سازی، روغن‌زیتون و قند و شکر)، ریسندگی و بافندگی، شیمیایی و معدنی (فراوری فسفات، شیشه، کاغذ، تصفیۀ نفت، کودشیمیایی، فلزکاری و آهن و فولاد) متمرکز است (امیرشاهی، 44؛ انکارتا، npn.). پوشاک و منسوجات نیز از اقلام مهم صادراتی تونس است («تونس»، npn.؛ امیرشاهی، 44-45).
صنعت گردشگری در سالهای اخیر در تونس توسعه یافته، و گردشگری به یکی از منابع عمدۀ درآمد تونس تبدیل شده است؛ سواحل زیبا و آفتابی مدیترانه و آثار باستانی دورۀ رومی (بقایای شهر باستانی کارتاژ) و اسلامی از جاذبه‌های اصلی گردشگری تونس هستند (نک‌ : امیرشاهی، 47-49؛ انکارتا، npn.). در 2002م/1381ش بیش از 5 میلیون نفر گردشگر خارجی از تونس بازدید کردند (همانجا).
مهم‌ترین شریک تجاری تونس فرانسه است و پس از آن کشورهای ایتالیا، آلمان، ایالات متحدۀ آمریکا، بلژیک، لوکزامبورگ، اسپانیا، هلند و الجزایر از خریداران اصلی کالاهای تونسی‌اند. فرانسه، آلمان و ایتالیا از صادرکنندگان عمدۀ کالا به تونس هستند (همانجا؛ نیز نک‌ : امیرشاهی، 51؛ «تونس»، npn.). از 1995م تونس به عنوان عضو وابستۀ اتحادیۀ اروپا پذیرفته شده است ( انکارتا، npn.).
بر اساس آمارها در 2006م/1385ش، تولید ناخالص داخلی تونس 498‘25 میلیارد دلار، و نرخ رشد اقتصادی آن 2/5٪ گزارش شده بود. در این سال سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی 12٪، صنعت 33٪ و خدمات 55٪ بوده است («تونس، دفتر»،npn.). 4/7٪ مردم تونس زیر خط فقر قرار دارند («تونس»، npn.). صادرات تونس در 2006م در مجموع 61/11 میلیارد دلار، و واردات آن 89/13 میلیارد دلار بوده است (همانجا).
ساختار سیاسی، اداری، قضایی و نیروهای مسلح: شکل حکومت تونس جمهوری است، و بر طبق قانون اساسی رئیس‌جمهور از طریق انتخابات مستقیم انتخاب می‌شود. مدت ریاست جمهوری 5 سال است و بیش از 3 دورۀ متوالی نمی‌توان عهده‌دار این مقام شد. هیچ‌یک از دو رئیس‌جمهور اخیر (2008م) تونس مطابق قانون به این مقام نرسیده‌اند. رئیس‌جمهور تونس اختیارات فراوانی دارد، از جمله: ریاست قوۀ مجریه، حق‌ ردّ مصوبات مجلس، فرماندهی کل قوا، عزل و نصب تمام مقامات کشوری و لشکری، و پاسخگویی وزرا در برابر وی (امیرشاهی، 64، 68).
تونس دارای دو مجلس قانون‌گذاری است: مجلس النواب با 182 نماینده که انتخابات آن هم‌زمان با انتخابات ریاست جمهوری برگذار می‌شود و اعضای آن مستقیماً از سوی مردم انتخاب می‌شوند؛ و یک مجلس مشورتی با 126 عضو که 85 عضو آن از سوی انجمنهای شهری و نهادهای تخصصی و اقتصادی، و 41 تن نیز از سوی رئیس‌جمهور برای 7 سال برگزیده می‌شوند («تونس»، npn.). عالی‌ترین نهاد قضایی، دیوان عالی تمیز است (همانجا). دیوان عالی کشور تونس از قسمتهای حقوقی و جزایی تشکیل گردیده است. 3 دادگاه تجدیدنظر در شهرهای تونس، سوسه و صفاقس، و 13 دادگاه بدوی و 51 دادگاه محلی به محاکمات و مرافعات رسیدگی می‌کنند ( انکارتا، npn.؛ امیرشاهی، 73). قوانین مدنی و جزایی برگرفته از شریعت اسلامی و نظام حقوقی فرانسه است («تونس»، npn.). قضات با پیشنهاد دیوان عالی و به فرمان رئیس جمهور تعیین می‌شوند (امیرشاهی، همانجا). برای رسیدگی به خیانتهای بزرگ اعضای دولت یک دادگاه عالی تشکیل می‌شود (همانجا).
از نظر تقسیمات کشوری تونس به 24 فرمانداری تقسیم شده است («تونس»، npn.). فرمانداران به طور مستقیم از سوی رئیس‌جمهور منصوب می‌شوند ( انکارتا، npn.).
ارتش تونس از 3 نیروی زمینی، هوایی و دریایی تشکیل شده است. شمار نفرات نیروهای مسلح تونس در 2008م، در مجموع حدود 35 هزار نفر بوده است که 27 هزار تن در نیروی زمینی، 500‘ 3 تن در نیروی هوایی و 500‘4 تن در نیروی دریایی خدمت می‌کرده‌اند (همانجا؛ نیز نک‌ : امیرشاهی، 86). همچنین تونس دارای نیروهای شبه‌نظامی است که در دو واحد سازماندهی شده‌اند: تیپ بسیج ملی (زیرنظر وزارت کشور) که دارای 500‘3 عضو آموزش دیده، و مجهز به نفربرهای زرهی است، و گارد ملی که دارای 10 ‌هزار نفر نیروی آموزش دیده و 13 قایق سبک گشتی بوده است (نک‌ : همو، 87-89). خدمت وظیفه در تونس داوطلبانه و مدت آن 12 ماه است (همو، 86-87).
فرهنگ و آموزش عالی: سرزمین تونس در سده‌های گذشته از کانونهای مهم سیاست، فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است (نک‌ : ه‌ د، افریقیه). دانشگاه معروف زیتونه (جامعة الزیتونه) در تونس بیش از 13 سده سابقه دارد (نک‌ : ه‌ د، زیتونه). نخستین حرکتها برای اخذ و اقتباس علوم جدید در زمان احمد بای اول (ه‌ م) با تأسیس مدرسۀ نظام ــ که مدرسۀ مهندسی نیز خوانده می‌شد ــ آغاز گشت و استادانی از فرانسه وایتالیا برای تدریس علوم نظامی، ریاضیات و زبانهای اروپایی در این مدرسه دعوت به کار شدند (ساحلی، 69). اولین دبیرستان به سبک جدید در 1292ق/1875م در زمان وزارت خیرالدین پاشا به نام مدرسۀ صادقیه تأسیس شد. در این مدرسه ریاضیات، فیزیک، شیمی و دیگر علوم جدید به همراه زبانهای خارجی تدریس می‌شد (همو، 82). پس از تحمیل قرارداد تحت‌الحمایگی، فرانسویان بر کلیۀ امور تونس از جمله آموزش و پرورش مسلط شدند. سیاست آموزشی فرانسه در تونس ترویج و تحمیل فرهنگ و زبان فرانسوی بود (نک‌ : همو، 138).
پس از استقلال، برنامۀ عربی‌سازی فرهنگ و آموزش و پرورش در دستور کار دولت مستقل تونس قرار گرفت. نخستین دانشگاه (الجامعة التونسیه = دانشگاه تونس) در 1958م/1337ش، در شهر تونس تأسیس شد، و پس از آن آموزش عالی به تدریج توسعه یافت، به گونه‌ای که در 2006م/1385ش، در سراسرتونس 13دانشگاه ‌و 178مؤسسۀ آموزش عالی وجود داشته، و 365 هزار دانشجو در آنها به تحصیل مشغول بوده‌اند. همچنین یک دانشگاه مجازی (آموزش از راه دور) در تونس وجود دارد. آموزش در تونس رایگان و در دورۀ ابتدایی اجباری است ( انکارتا،npn.). کتابخانۀ ملی تونس دارای 700هزار جلد کتاب است. علاوه بر آن، دو کتابخانۀ اصلی و مهم دیگر نیز در تونس وجود دارد. در موزۀ ملی باردو (تأسیس: 1305ق/1888م) آثاری از دوره‌های کارتاژی، رومی، یونانی و اسلامی نگهداری می‌شود. تئاتر شهر تونس و مرکز فرهنگی بین‌المللی حمامه دو مرکز اصلی هنرهای نمایشی در تونس هستند. یک جشنوارۀ هنری بین‌المللی (جشنوارۀ کارتاژ) نیز همه ساله در تونس برگذار می‌شود (همانجا).
ارتباطات و رسانه‌ها: مطبوعات تونس شامل 8 روزنامه، با شمارگان روزانه در حدود 220 هزار، و شماری نشریه و مجله است (همانجا). الصحافة و الصباح مهم‌ترین روزنامه‌های تونس هستند و با حمایت و نظارت دولت منتشر می‌شوند. این دو روزنامه به زبان فرانسوی نیز ترجمه، و به ترتیب با نامهای لاپرس و لوتام انتشار می‌یابند. روزنامۀ الحریة نیز ارگان رسمی حزب حاکم (التجمع الدستوری) است (امیرشاهی، 33-34). چند شبکۀ رادیویی و تلویزیونی که تمام آنها زیرنظر دولت قرار دارند ( انکارتا، npn.)، به زبانهای عربی و فرانسه برنامه پخش می‌کنند.
روابط خارجی: بنا بر اصل دوم قانون اساسی تونس، این کشور باید در راه وحدت مغرب بزرگ عربی و مصالح مشترک آن عمل نماید. از همین رو روابط تونس با همسایگانش خوب و تقریباً خالی از تشنج بوده است. تونس از مبارزات استقلا‌ل‌طلبانۀ مردم الجزایر به رهبری جبهۀ آزادی‌بخش ملی الجزایر پشتیبانی کرد. در 1974م/1353ش به ابتکار قذافی رهبر لیبی، تونس و لیبی اتحادیه‌ای تشکیل دادند، اما دیری نپایید که این اتحادیه از هم گسست. در اوایل دهۀ 1980م روابط دو کشور رو به تیرگی گذاشت، و تونس لیبی را متهم به دخالت در امور داخلی خود و حمایت از مخالفان بورقیبه کرد (پرکینز، 157-160). پس از سقوط بورقیبه روابط دو کشور رو به بهبود گذاشت. در قضیۀ صحرای غربی و ادعای مراکش بر آن، تونس از مواضع الجزایر و موریتانی در این باب (حمایت از پولیساریو) پیروی کرد (همو، 160). با این‌حال روابط تونس و مراکش، به‌طور‌کلی خوب و خالی از تشنج بوده است. تونس در 1983م/1362ش با الجزایر و موریتانی پیمان دوستی و مودت 3جانبه منعقد کرد. همچنین این کشور یکی از اعضای فعال اتحادیۀ مغرب عربی (تأسیس: 1988م/1367ش) بوده است (امیرشاهی، 96-97).
در قضیۀ فلسطین، تونس به عنوان یک کشور عربی همواره در مجامع بین‌المللی از آرمان فلسطین دفاع کرده است. با این‌حال وقتی در 1965م/1344ش بورقیبه به رهبران عرب پیشنهاد کرد به عنوان گام اول در پیشبرد آرمان فلسطین قطعنامۀ تقسیم پذیرفته شود، این پیشنهاد وی از سوی کشورهای عربی درگیر با اسرائیل و رهبران فلسطینی به شدت رد شد (پرکینز، 161). پس از تجاوز اسرائیل به کشورهای عربی در ژوئن 1967، تونس به عنوان همبستگی عربی، یک واحد کوچک نظامی به کمک کشورهای درگیر جنگ با اسرائیل گسیل کرد (همانجا). برای پایان دادن به نبرد میان نیروهای فلسطینی و ارتش اردن در 1970م، تونس نقش میانجیگرانۀ مؤثری ایفا کرد (همو، 162). در جنگ اکتبر 1973 نیز تونس به‌طور کامل از مصر و سوریه در برابر اسرائیل پشتیبانی کرد.
پس از امضای معاهدۀ صلح میان مصر و اسرائیل (1979م/1358ش)، در مخالفت با این اقدام مصر، کشورهای عضو اتحادیۀ عرب به اتفاق‌آرا مقر این اتحادیه را از مصر به تونس منتقل کردند؛ این مقر تا 2001م/1380ش در تونس بود و پس از آن دوباره به مصر منتقل شد. در پی تجاوز اسرائیل به لبنان و خروج نیروهای فلسطینی از آن کشور در تابستان 1982م/1361ش، دولت تونس اجازه داد نیروهای مسلح فلسطینی و تشکیلات سازمان آزادی‌بخش فلسطین به تونس منتقل شوند. در 1985م جنگنده‌های اسرائیلی تشکیلات فلسطینی را در خاک تونس بمباران کردند (نک‌ : پرکینز، 162-163؛ «تونس، دفتر»، npn.). سیاست فعلی تونس دربارۀ مسئلۀ فلسطین، طرف‌داری از یک اجلاس بین‌المللی برای رسیدن به یک راه حل بر اساس مقررات سازمان ملل است (امیرشاهی، 96).
روابط تونس و دنیای غرب همواره محکم و پابرجا بوده است. در دوران جنگ سرد، تونس در بلوک غرب قرار داشت. در این میان فرانسه به دلیل پیوندهای دیرینه با تونس، نقش درجه اولی در حمایتهای مالی، فنی، اقتصادی و سیاسی از تونس داشته است، و در واقع شریک درجه اول اقتصادی و سیاسی تونس بوده است. نظر به اهمیت جایگاه راهبردی تونس در مدیترانه از دهۀ 1970م، روابط تونس و آمریکا رو به گسترش نهاد. در 1984م/1363ش بیش از 100 میلیون دلار اسلحه و تجهیزات نظامی پیشرفتۀ آمریکایی به تونس فروخته شد (پرکینز، 166؛ امیرشاهی، 94-95).
جمهوری تونس در سازمان ملل متحد، سازمان وحدت افریقا، سازمان کنفرانس اسلامی و اتحادیۀ عرب عضویت دارد (همو، 96).
روابط با ایران: با ورود سپاهیان اسلام به افریقیه، گروهی از ایرانیان خراسانی در زمرۀ این سپاه وارد تونس شدند، و در تحولات سیاسی و نظامی آن منطقه نقش مهمی ایفا کردند (نک‌ : ه‌ د، افریقیه). گفته می‌شود نام شهر قیروان (اولین پایتخت مسلمانان در افریقیه) برگرفته از کلمۀ فارسی «کاروان» است (شابی، «العلاقات...»، 8). شماری از دانشمندان تونسی همچون عبدالله بن فروخ فارسی، خالد بن یزید فارسی، اسد بن فرات، عباس بن ولید فارسی و احمدبن احمد بن زیاد فارسی ایرانی‌تبار بوده‌اند (همان، 8-9). تا قبل از دوران تحت‌الحمایگی، زبان فارسی در جامع زیتونه و مدرسۀ صادقیه تدریس می‌شد (همان، 11). تا اواخر سدۀ 19م مردم تونس نوروز ایرانی را جشن می‌گرفتند (نک‌ : همو، «مقدمه»، 6-7). هم‌اکنون نیز چند خیابان مهم شهر تونس به نام بزرگان علمی و فرهنگی ایران همچون خیام، ابن‌سینا، رازی، فارابی، حافظ و مولوی نام‌گذاری شده است (همو، «العلاقات»، 12). کهن‌ترین سندی که از روابط تونس و ایران در دوران جدید در دست است، مربوط می‌شود به اعطای نشان شیر و خورشید از سوی ناصرالدین شاه قاجار به محمد عزیز بوعتور، وزیر مالیۀ وقت تونس (نک‌ : همو و دیگران، 14). با این‌حال چون ایران تونس را بخشی از امپراتوری عثمانی می‌شناخت، دو کشور روابط سیاسی مستقل نداشتند.
پس از استقلال تونس، روابط سیاسی دو کشور در 1335ش/ 1956م آغاز شد. در 15 آبان 1336 سفارت ایران در تونس افتتاح گشت. در 1343ش/1964م حبیب بورقیبه رئیس جمهور وقت تونس از ایران دیدار کرد. در آوریل 1969 شاه ایران نیز از تونس دیدار کرد. تونس تا 1351ش/1973م دارای سفیر آکردیته (مقیم آنکارا) در تهران بود. در این سال سفارت تونس در تهران افتتاح شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تونس روابط خود را با ایران به سطح کاردار کاهش داد. در طول جنگ ایران و عراق، تونس از عراق جانب‌داری می‌کرد، و در مجامع بین‌المللی بر ضد جمهوری اسلامی ایران رأی می‌داد. در اول فروردین 1366ش/21 مارس 1987م تونس روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران به کلی قطع کرد. پس از سقوط حبیب بورقیبه، روابط سیاسی دو کشور در 2 اردیبهشت 1369ش/21 آوریل 1990م دوباره برقرار شد (نک‌ : امیرشاهی، 101-103).
تاریخ: سرزمین تونس تا پیش از ضمیمه‌شدن به قلمرو دولت عثمانی، بخش اصلی افریقیه را تشکیل می‌داد و خاندان حفصی (بنی‌حفصی) بر این سرزمین حکومت می‌کرد. از این رو، تاریخ تونس، پیش از دورۀ عثمانی، همان تاریخ افریقیه است (برای اطلاع بیشتر از تاریخ تونس پیش از دورۀ عثمانی، نک‌ : ه‌ د، افریقیه).
در زمان سلطان سلیمان قانونی (سل‌ 926-974ق/1520-1567م)، خیرالدین بارباروس (ه‌ م) با سپاهی از ترکان عثمانی به قلمرو دولت حفصی حمله کرد (935ق/1529م)، و از امیرحفصی حسن بن ابی‌عبدالله برای سلطان عثمانی بیعت گرفت و به نام سلطان خطبه خواند (ابن‌ابی دینار، 163؛ بن‌عامر، 198؛ عبدالوهاب، 126). در این دوران موقعیت عثمانی در تونس هنوز مستحکم نشده بود؛ از این‌رو، امیرحسن حفصی در 942ق/ 1535م از شارل پنجم (شارل کن)، پادشاه اسپانیا، برای بازپس‌ گرفتن تاج و تخت خود کمک خواست. شارل خود با ناوگانی مجهز به تونس حمله کرد و نیروهای عثمانی را شکست داد و حسن حفصی را از جانب خود به امارت منصوب نمود. در این لشکرکشی بسیاری از مردم تونس کشته و اسیر شدند (ابن‌ابی‌دینار، 163-164)، و به کتابخانۀ غنی عبدلیه در جامع زیتونه آسیب شدیدی وارد آمد (عبدالوهاب، همانجا؛ بن عامر، 199). شارل قراردادی نیز با حسن به امضا رساند (6 صفر 942ق/6 اوت 1535م) که به موجب آن امیرحفصی می‌بایست خراج سالانه‌ای برابر با 200‘1 دوکا به اسپانیا بپردازد. افزون بر آن، اسپانیاییها اجازه داشتند با آزادی کامل در اجرای آداب و رسوم دینی خود، در سراسر خاک تونس سکنا گزینند (عبدالوهاب، 127؛ بن‌عامر، همانجا).
در دوران امارت ابوالعباس دوم حفصی، علی‌پاشا، سردار عثمانی و والی الجزایر، به تونس حمله کرد (977ق/1570م) و از ابوالعباس برای سلطان سلیم دوم بیعت گرفت (عبدالوهاب، 128؛ بن‌عامر، 200). این امیر حفصی نیز، پس از بازگشت علی پاشا، از دولت اسپانیا کمک خواست، و دولت اسپانیا نیز ناوگان جنگی خود را به کمک او فرستاد. اما ابوالعباس در مذاکره با فرمانده نیروهای اسپانیایی شرایط تحت‌الحمایگی را نپذیرفت (همانجاها) و به صقلیه (سیسیل) رفت و در آنجا بود تا درگذشت (980ق/1572م). جانشین او محمدبن حسن حفصی شرایط اسپانیا را پذیرفت (عبدالوهاب، 129؛ بن عامر، همانجا). به دنبال این تحولات، دولت عثمانی (اول ربیع‌الاول 981) ناوگان جنگی مجهزی به فرماندهی سنان پاشا، از استانبول روانۀ تونس کرد. با ورود پیروزمندانۀ سپاهیان عثمانی به تونس و اسارت محمدبن حسن حفصی (25 جمادی‌الاول 981)، عمر دولت حفصیان در افریقیه به پایان رسید (ابن‌ابی الضیاف، 2/23- 25؛ عبدالوهاب، 131؛ بیرم، 1/132) و این سرزمین که از آن زمان نام تونس بر آن اطلاق ‌شد، یکی از ایالات عثمانی گردید (بن عامر، 227).
تونس در دورۀ عثمانی: تاریخ تونس در دورۀ عثمانی را می‌توان به 3 دوره تقسیم کرد: دورۀ دایها، دورۀ بایهای مرادی، و دورۀ بایهای حسینی:
الف ـ دورۀ دایها: در سالهای اولیۀ تسلط عثمانی بر تونس، قدرت اصلی در دست فرماندهان ینی‌چری بود که در تونس «دای» خوانده می‌شدند. در کنار دایها، گروهی از مأموران، وظایف مالی و اداری و جمع‌آوری مالیات را برعهده داشتند که آنها را «بای» (بیک) می‌نامیدند (ابن‌ابی‌الضیاف، 2/31؛ بن عامر، 228، 232). در نتیجه قدرت متمرکزی برای ادارۀ تونس وجود نداشت. در 999ق/1591م عده‌ای از سربازان ینی‌چری بر فرماندهان خود شوریدند و شماری از آنان را کشتند. در پی این حادثه رهبران ینی‌چری و اداره‌کنندگان امور تونس، برای ایجاد تمرکز و به سامان آوردن امور، یکی از دایها را به نام ابراهیم رودسلی به ریاست برگزیدند. ابراهیم دای 3 سال امور تونس را با مشورت دیگر فرماندهان اداره کرد و سپس برای سفر حج از تونس خارج شد (ابن ابی الضیاف، 2/32؛ ابن‌ابی‌دینار، 201). پس از او موسى دای به ریاست انتخاب شد و او نیز پس از یک سال از تونس بیرون رفت (همانجا). پس از وی عثمان‌دای و صفردای برای ریاست به رقابت پرداختند (1007ق/1598م)؛ عثمان‌دای توانست رقیب خود را کنار زند و امور تونس را در دست گیرد (همو، 201-202).
عثمان دای امور تونس را در ضبط آورد. در زمان او شمار زیادی از مسلمانان اندلس در پی حملات اسپانیاییها به تونس و دیگر مناطق شمال افریقا کوچ کردند. عثمان‌دای بسیاری از آنان را در شهر تونس و دیگر شهرها جای داد. این عده در شکوفایی صنعتی، کشاورزی و فرهنگی تونس در آن دوران نقش بارزی ایفا کردند (‌ابن‌ابی‌الضیاف، 2/35؛ عبدالوهاب، 135).
پس از درگذشت عثمان‌دای (1019ق/1610م)، یوسف دای جانشین او شد. او نیز مردی با کفایت بود و به عمران و آبادانی توجه داشت (ابن‌ابی‌الضیاف، 2/36-37)؛ ناوگان دریایی تونس نیز در زمان او گسترش یافت (همو، 2/39). جنگ میان تونس و الجزایر (1037ق/1628م) ــ که هر دو از ولایات عثمانی بودند ــ از حوادث مهم دوران او ست (ابن‌ابی‌دینار، 208). با درگذشت یوسف دای (1047ق/1637م) یکی از فرماندهان دریایی تونس به نام اصطامراد جای او را گرفت. دوران ریاست اصطامراد که دریازنی مشهور بود و بیشتر ایام خود را در دریا می‌گذراند، کوتاه بود و در 1050ق درگذشت (همو، 209، 210). پس از او کار دایها در تونس رو به افول گذاشت و دورۀ ریاست و نفوذ بایهای مرادی آغاز شد.
ب- دورۀ بایهای مرادی: در دورۀ دایها، اگر چه ریاست و ولایت امر با آنان بود و شخص اول حکومت محسوب می‌شدند، اما نظر به اینکه همگی نظامی و دریانورد بودند، امور کشوری و مالی به دست بایها اداره می‌شد. در عهد یوسف دای، یکی از بایها به نام مرادبای، با حُسن تدبیرْ بسیاری از امور حکومت را در دست گرفته بود و به مثابۀ وزیر و معاون یوسف‌دای عمل می‌کرد (نک‌ : عبدالوهاب، 138). دولت عثمانی در 1041ق /1631م برای او فرمان پاشایی صادر کرد (ابن ابی‌الضیاف، 2/41).
مرادبای پیش از درگذشتش (1041ق) مقام و منصب و وظایف خود را به پسرش حموده بای منتقل کرد (عبدالوهاب، 139؛ ابن‌ابی الضیاف، همانجا). حموده‌بای نیز با قدرت ادارۀ امور را به دست گرفت و دوران ریاستش پس از درگذشت یوسف‌دای و روی کار آمدن اصطا مراد (1047ق/1637م) همچنان ادامه داشت. اصطامراد در 1050ق درگذشت و او فرمانروایی تونس را یک‌جا در دست گرفت و حکومت را در خاندان خود موروثی ساخت (همو، 2/42-48).
بایهای مرادی 64 سال (از 1050-1114ق) بر تونس حکومت کردند. اختلافات داخلی میان افراد خاندان حاکم (نک‌ : عبدالوهاب، 142-146) و دخالتهای نظامی والیان الجزایر در امور تونس (نک‌ : ابن‌ابی‌الضیاف، 2/74، 79، 93) موجب ضعف و پریشانی دولت مرادیان گردید. آخرین بای‌ مرادی، محمد بوباله ــ که مردی خونریز و بی‌تدبیر بود (نک‌ : همو، 2/92) ــ به دست یکی از افسران ینی‌چری به نام ابراهیم شریف کشته شد (محرم 1114/مۀ 1702)، و با قتل او دولت مرادیان به پایان خود رسید (برای اطلاع بیشتر از تاریخ تونس در دورۀ مرادی، نک‌ : ه‌ د، مرادی، خاندان).
ابراهیم شریف پس از به دست گرفتن قدرت، به طرابلس، دیگر ایالت افریقایی عثمانی، لشکر کشید و طرابلس را محاصره کرد. اما طاعون در لشکرش افتاد و مجبور به بازگشت شد (رمضان 1116/ ژانویۀ 1705). طاعون به مردم تونس نیز سرایت کرد و بسیاری از مردم تونس تلف شدند (ابن‌ابی‌الضیاف، 2/100). سال بعد والی‌ الجزایر به تونس حمله کرد و ابراهیم‌شریف در نزدیکی قلعۀ الکاف از وی شکست خورد و دستگیر شد. به دنبال این حوادث، بزرگان سپاه، علما و اعیان تونس با دای متنفذ، حسین بن علی که در حکم وزیر ابراهیم‌شریف بود، بیعت کردند و او حکومت تونس را در دست گرفت (همو، 2/103) و دورۀ حکومت خاندان حسینی بر تونس آغاز گردید.
ج ـ دورۀ بایهای حسینی: حسین‌بای در ابتدای حکومتش به دفع مهاجمان الجزایری همت گماشت و امور تونس را نظم و ترتیب داد. او مدتی طولانی (36 سال) بر تونس حکومت کرد، ولی در اواخر عهد خود با شورش برادرزاده‌اش، علی پاشا، مواجه شد (همو، 2/132-134) و به دست طرف‌داران اوبه قتل رسید. پس از وی علی پاشا به حکومت تونس رسید (ربیع‌الآخر 1148/ سپتامبر 1735) (همو، 2/142، 145)، او نیز در دوران حکومت خود گرفتار شورشهای فرزندان حسین‌بن‌علی بود و سرانجام نیز در نبرد با محمدبن حسین بن علـی ــ که از سوی الجزایر حمایت می‌شد ــ شکست خورد و کشته شد (ذیحجۀ 1169/ سپتامبر 1756) و حکومت به محمدبن حسین رسید (همو، 2/177-180). از این پس حکومت تونس در خانوادۀ حسین‌بای و اعقاب آنها برقرار ماند (نک‌ : ابن‌خوجه، 57-59).
در دورۀ امارت علی بای دوم (حک‌ 1172-1196ق/1759-1782م)، بر سر حاکمیت بر جزیرۀ کُرس، میان فرانسه و تونس جنگی رخ داد که در جریان آن ناوگان فرانسه بنادر حلق‌الوادی، بنزرت، سوسه و منسیتر را به شدت گلوله باران کرد و ماجرا با شکست تونس و امضای معاهدۀ صلح باردو (1184ق/1770م) میان طرفین فیصله یافت (عبدالوهاب، 155). به موجب این معاهده تونس از ادعای خود دربارۀ جزیرۀ کرس دست برداشت. سال بعد به دنبال وقوع جنگ میان روسیه و عثمانی، تونس 5 کشتی جنگی همراه با مهمات و ذخایر و شماری سپاهی به کمک دولت عثمانی فرستاد (همانجا). در 1204ق/1790م نبردی دریایی میان جمهوری ونیز و تونس رخ داد (همو، 156-157). اختلاف بر سر حاکمیت جزیرۀ جربه در 1209ق منجر به زد و خورد میان تونس و ایالت طرابلس شد (همو، 157). در 1222ق/1808م، دو ایالت الجزایر و تونس بر سر اختلافات مرزی با هم وارد جنگ شدند و کار با پیروزی تونس به پایان رسید. در 1226ق، شورش سربازان ینی‌چری به شدت سرکوب شد (همو، 158).
در دوران حموده پاشا حسینی (حک‌ 1196-1229ق/1782-1814م)، پس از روی کار آمدن ناپلئون در فرانسه، روابط حسنه میان تونس و فرانسه برقرار شد. همچنین میان تونس و دانمارک، اسپانیا، هلند و ایالات متحدۀ آمریکا معاهدات تجاری و دریایی منعقد گردید (همو، 159). در 1231ق/1816م شورش مجدد ینی‌چریان به شدت سرکوب، و به نقش آنها در حیات سیاسی تونس پایان داده شد ( گاه‌شمار....، 1/254). در 1819م، پس از تشکیل کنفرانس دولتهای غربی در اکس‌لاشاپل برای جلوگیری از دریازنی و تجارت برده (محرم 1233/ نوامبر 1818) کشتیهای انگلیسی و فرانسوی در سواحل تونس لنگر انداختند و فرانسه و انگلستان متفقاً خواستار اجرای مقررات کنفرانس اکس لاشاپل شدند (همان، 1/255). اختلافات مرزی میان تونس و الجزایر نیز در 1236ق/1821م، با وساطت نمایندۀ دولت عثمانی حل شد (همانجا). در 1243ق/1827م ناوگان جنگی‌ تونس به دستور حسین بای دوم برای کمک به دولت عثمانی در نبرد با جدایی‌طلبان یونان گسیل شد و بخش اعظم این ناوگان در نبرد مشهور ناوارینو از بین رفت (همان، 1/79).
پس از تصرف الجزایر به دست قوای فرانسه (12 ذیحجۀ 1245ق/4 ژوئن 1830م)، در جنگهای میان مبارزان الجزایری و اشغالگران فرانسوی، حسین بای بی‌طرفی در پیش گرفت (عبدالوهاب، 163-164) و حتى از پیاده شدن نیروهای دریایی عثمانـی ــ کـه بـرای دفـاع از الجـزایر گسیل شده بودنـد ــ در سواحل تونس ممانعت کرد ( گاه‌شمار، 1/255). با این حال، این همراهیها مانع از سیاستهای توسعه‌طلبانۀ فرانسه در تونس نشد و دولت فرانسه در 17 صفر 1246ق/ 8 اوت 1830م با تحمیل قراردادی بر تونس به نظارتهای دریایی و بازرگانی تونس پایان داد و کاپیتولاسیون را در تونس برقرار کرد (همان، 1/255-256).
با تشدید ضعف دولت عثمانی و گسترش نفوذ فرانسه در شمال افریقا، روند جدایی تونس از باب‌عالی نیز آغاز شد. در 1246ق/1830م به دستور حسین بای، زبان عربی جایگزین زبان ترکی در مکاتبات رسمی شد (همانجا). این روند در دوران احمدبای (حک‌ 1253-1271ق/1837- 1855م) شتاب و شدت بیشتری گرفت و موجب نگرانی دولت عثمانی شد. در 1256ق/1840م دولت عثمانی برای نشان دادن حاکمیت خود بر تونس با اعزام فرستاده‌ای از احمدبای خواست تا مفاد خط شریف گلخانه را در تونس، به عنوان یکی از ایالات عثمانی، مجرى دارد (همان، 1/257). هم در این سال عبدالمجید اول، سلطان عثمانی با ارسال خلعت و نشان، و صدور فرمان پاشایی و اعطای لقب مشیر به احمدبای (همانجا) تلاش کرد تا وی را در حوزۀ نفوذ و اطاعت خود نگه دارد (نک‌ : ه‌ د، احمدبای اول). در این میان دولت فرانسه سعی می‌کرد روند جدایی را تشدید کند؛ در جریان دیدار احمدبای از فرانسه (16 ذیقعدۀ 1262ق/5 نوامبر 1846م) لوئی فیلیپ، پادشاه فرانسه، از وی همچون رئیس یک کشور مستقل، استقبال کرد (همانجا؛ نیز نک‌ : بن عامر، 295). در مخالفت و رقابت با این سیاست فرانسه، دولت انگلستان دیدار احمدبای از آن کشور را به حضور سفیر عثمانی در مراسم استقبال منوط کرد (بن‌عامر، نیز گاه‌شمار، همانجاها). احمدبای نیز از مسافرت به انگلستان صرف‌نظر نمود. روند جدایی تونس از عثمانی تا تحت‌الحمایگی تونس ادامه داشت، و با‌یهای تونس در دوران پیش از تحت‌الحمایگی، قلمرو حکومت خود را «پادشاهی تونس» (المملکة التونسیه)، و خود را نیز پادشاه (صاحب المملکة التونسیه) می‌نامیدند (نک‌ : ابن خوجه، 62-64). با این حال تونس، هیچ‌گاه رسماً از امپراتوری عثمانی جدا نشد. از این نظر وضعیت تونس و بایهای خاندان حسینی به وضعیت مصر و خدیوان خاندان محمدعلی شباهت داشت (نک‌ : ه‌ د، حسینی، خاندان).
دورۀ حکومت احمدبای، دورۀ اصلاح و نوسازی تونس بود، و روندی که از مدتها پیش در عثمانی و مصر آغاز شده بود، به تونس هم کشیده شد. در تونس نیز همچون عثمانی و مصر، نوسازی با تجدید سازمان ارتش آغاز شد، و سپس به حوزه‌های دیگر رسید. در 1256ق/1840م، مدرسۀ حربیۀ باردو، به منظور تعلیم و تنظیم سپاه به شیوۀ جدید اروپایی تأسیس شد و افسران فرانسوی در این مدرسه به کار پرداختند (مورسی، 184). همچنین احمدبای اقداماتی را برای توسعه و تجهیز نیروی دریایی تونس در پیش‌گرفت و یک سال بعد اولین کشتی بخار از فرانسه خریداری شد. در سالهای پایانی نیمۀ اول سدۀ 19م نیروی دریایی تونس با کمک افسران دریایی فرانسه توسعه یافت و شمار کشتی‌های بخار ناوگان دریایی تونس به 6 فروند رسید. در جنگ معروف کریمه میان روسیه و عثمانی (1270ق/1854م) تونس، نیروی دریایی خود را به کمک عثمانی فرستاد (همو، نیز گاه‌شمار، همانجاها). در 1843م در برنامه‌های آموزشی جامع زیتونه اصلاحاتی انجام شد (همانجا). در 1262ق/1846م احمدبای با صدور فرمانی تجارت برده را در تونس ممنوع، و آزادی همۀ بردگان را در آن سرزمین اعلام کرد (مورسی، 185). در همین سال اولین خط تلگراف در تونس برقرار شد (بن‌عامر، 312)، و در 1847م نخستین بانک در تونس تأسیس یافت ( گاه‌شمار، 1/258).
روندنوسازی و اصلاحات در دوران محمدبای دوم (حک‌ 1271-1275ق/1855-1859م) و محمد صادق بای (حک‌ 1275-1305ق/1859-1882م) ادامه یافت. مهم‌ترین اقدام اصلاحی این دوران صدور فرمان عهدالامان بود (10 سپتامبر 1857) که به موجب آن کلیۀ شهروندان تونسی صرف‌نظر از مذهبشان برابر شناخته می‌شدند (مورسی، 186؛ بن عامر، 295؛ عبدالوهاب، 172). بر اساس این فرمان که 11 بند داشت، برای نخستین‌بار یک شورای شهر (مجلس البلدی) در تونس تشکیل شد (محرم 1275/ اوت1858). 3 سال بعد، فرمان عهدالامان تکمیل شد و به صورت قانون اساسی تونس درآمد. در این قانون اصل تفکیک قوا، و وجوه قوۀ مقننه در نظر گرفته شده بود (مورسی، همانجا؛ ثامر، 57). تونس نخستین کشور در جهان اسلام است که از قانون اساسی برخوردار شده است (همانجا).
نخستین خط آهن نیز در دوران محمد بای به وسیلۀ یک شرکت ایتالیایی میان تونس و حلق الوادی کشیده شد (بن‌عامر، 296) و در دوران جانشین او محمدصادق بای، امتیاز‌های متعددی برای توسعۀ شبکۀ تلگراف و خطوط آهن میان مناطق مختلف تونس به فرانسه داده شد (همانجا). در همین اوان، شرکتهای دریایی اروپایی، خطوط منظم کشتیرانی میان تونس و بنادر اروپایی نظیر مارسی، جنوا، پالرمو و دیگر جاها برقرار کردند (مورسی، 189). اولین چاپخانه با حروف عربی نیز در این دوران وارد تونس شد. پیش از آن، و در عهد احمدبای چاپخانۀ سنگی وارد تونس شده بود (ابن‌خوجه، 166). نخستین روزنامه در تونس، به نام الرائد التونسی در ژوئیۀ 1860 منتشر شد (مورسی، 186). در 1861م، نخستین مجلس قانون‌گذاری تونس به نام مجلس اکبر تشکیل شد (ثامر، همانجا). در همان سال خیرالدین پاشا، وزیر بحریه و دولتمرد اصلاح‌طلب تونسی، در رأس این مجلس قرار گرفت (بن‌عامر، 302). هزینۀ نوسازی، به‌ویژه در زمینۀ تجدید سازمان ارتش و ناوگان دریایی، از طریق وضع مالیاتهای سنگین و فشار اقتصادی بر تودۀ مردم تأمین می‌شد که این امر منجر به ناخشنودی مردم و در عین حال کاهش درآمد عمومی شد (عبدالوهاب، 171). در نتیجه حکومت به گرفتن وامهایی با بهره‌های کمرشکن از دولتها و بانکهای اروپایی روی آورد (همو، 174؛ مورسی، 190-192)، و برای بازپرداخت اصل و فرع این وامها دوباره مالیاتها را افزایش داد (همانجاها). قیام مسلحانۀ قبایل و روستانشینان تونسی در 1281ق/1864م، به رهبری علی بن غذا نتیجۀ همین افزایش مالیات‌ها بود (عبدالوهاب، 174-175).
ناکارآمدی اصلاحات، ناتوانی در بازپرداخت دیون خارجی و فساد مالی در طبقۀ حاکم، مداخلۀ روزافزون دولتهای رقیب اروپایی به ویژه فرانسه و انگلستان را در پی داشت (نک‌ : مورسی، 188-189). حضور چشمگیر مهاجران اروپایی (مالتی، فرانسوی و ایتالیایی) و نیز اقلیت نیرومند یهودیان بومی تونس، عامل دیگری برای مداخلۀ کنسولهای انگلستان و فرانسه به بهانۀ دفاع از حقوق آنان بود (ثامر، 60؛ مورسی، 188). شمار مهاجران اروپایی از دو هزارتن در 1215ق/1800م، به 12 هزار تن در 1272ق/1856م رسید (همو، 185). برخی از این مهاجران با جذب شدن در جامعۀ تونس و راه یافتن به دربار بایها، به مقامات بالایی در حاکمیت دست یافتند؛ از جمله جوزپّه رافّو1 و پسرش فلیچه2 رافو که یکی بعد از دیگری به وزارت خارجۀ تونس رسیدند (همانجا).
در 1286ق/1869م، برای تعیین تکلیف بدهیهای خارجی تونس و نحوۀ حل و فصل آن، یک کمیسیون چند ملیتی با شرکت نمایندگانی از فرانسه، انگلستان و ایتالیا به ریاست خیرالدین پاشا، دولتمرد معروف و اصلاح‌طلب تونسی، تشکیل شد. در این زمان بدهی خارجی تونس بالغ بر 125میلیون فرانک طلا بود (مورسی، 182؛ ثامر، 61).

با وخیم‌تر شدن اوضاع مالی، محمدصادق بای، مصطفى خزانه‌دار، نخست وزیر (وزیر اکبر) ناموفق و مختلس را وادار به استعفا کرد (1290ق/1873م). خزانه‌دار پس از برکناری محکوم به پرداخت 30 میلیون فرانک به خزانۀ تونس شد (بن‌عامر، 272؛ مورسی، 193). جانشین او خیرالدین پاشای اصلاح‌طلب و نوگرا بود (بن‌عامر، 273). خیرالدین به اصلاح امور اقتصادی، سیاسی، قضایی، بازرگانی و کشاورزی پرداخت؛ نهادهای خدمات شهری، بهداشتی و قضایی جدیدی را تأسیس کرد (همو، 273-274؛ عبدالوهاب، 176-177)؛ برای تقویت و توسعۀ کشاورزی بخشی از زمینهای دولتی را میان کشاورزان تقسیم نمود (ثامر، 83؛ عبدالوهاب، 176)؛ از دخالت کنسولهای اروپایی (انگلستان و فرانسه) در امور تونس جلوگیری، و دست وابستگان با آنان را از امور کوتاه کرد (مورسی، 194). مهم‌ترین اقدام خیرالدین در زمینۀ فرهنگی و آموزشی تأسیس مدرسۀ صادقیه (نخستین دانشگاه تونس) در ذیحجۀ 1291/ ژانویۀ 1875 بود که استادانی از عثمانی، فرانسه و ایتالیا در رشته‌های مختلف علوم جدید برای تدریس در آن دعوت شده بودند (ابن‌خوجه، 311؛ عبدالوهاب، 177).
مشکلات داخلی، مخالفت درباریان سنتی و کارشکنیهای نمایندگان دولتهای اروپایی، به ویژه فرانسه، سرانجام منجر به استعفای خیرالدین پاشا در ژوئیۀ 1877، و رفتن او به عثمانی گردید (نک‌ : ه‌ د، خیرالدین پاشا تونسی). پس از او مصطفی بن اسماعیل به وزارت کبرى رسید. یک سال بعد مصطفى خزانه‌دار، مخالف دیرین خیرالدین و از طرف‌داران فرانسه، نخست‌وزیر تونس شد (مورسی، 197؛ عبدالوهاب، همانجا).
از آن پس فرانسه مترصد فرصتی بود تا کار تونس را یکسره کند. دولتهای اروپایی نیز در کنفرانس برلین (1295ق/ 1878م) که برای بررسی «مسئلۀ شرق» تشکیل شده بود، دربارۀ باز گذاشتن دست فرانسه در اشغال تونس توافق کرده بودند (نک‌ : مورسی، 199؛ ثامر، 59-60؛ زیاده، 109-113). در جمادی‌الاول 1298/آوریل 1881، دولت فرانسه به بهانۀ ناتوانی دولت تونس در برقراری نظم در مرزهای تونس و الجزایر، 30‌هزار تن از نیروهای فرانسوی را از راه زمین و دریا وارد تونس کرد. نیروهای فرانسوی به فرماندهی ژنرال برِئار1، بای را در قصر باردو محاصره کردند. چند ساعت بعد، محمدصادق بای مجبور به امضای معاهده‌ای شد (زیاده، 134) که به موجب آن تونس تحت‌الحمایۀ فرانسه قرار گرفت (11 رجب 1298م/12 مۀ 1881م). مفاد این معاهده که به معاهدۀ باردو معروف شد، از پیش با هماهنگی و صلاحدید وزیر اکبر تونس، مصطفى خزانه‌دار، تنظیم شده بود. این معاهده، دو سال بعد با امضای معاهدۀ مرسی (معاهدۀ تحت‌الحمایگی) در 8 ژوئن 1882 میان علی بای، جانشین محمدصادق و پل‌کامبون، نمایندۀ دولت فرانسه تثبیت و تقویت شد (برای اطلاع از نص هر دو معاهده، نک‌ : زیاده، 228-241؛ مورسی، 200).

تونس در دوران تحت‌الحمایگی: پس از محمدصادق بای، 8 بای دیگر از خاندان حسینی بر تونس پادشاهی کردند. در تمام دورۀ تحت‌الحمایگی (1881-1957م/1260-1336ش)، بایهای تونسی جز مقامی تشریفاتی نبودند. بر مبنای معاهده‌های باردو و مرسی همۀ امور تونس، اعم از داخلی و خارجی، زیرنظر «نمایندۀ مقیم» فرانسه اداره می‌شد. وزرای تونسی دولت تحت‌الحمایه نیز با موافقت نمایندۀ مقیم انتخاب می‌شدند و اوامرشان بدون موافقت مستشاران فرانسوی نفاذ نداشت (نک‌ :
بن‌عامر، 314-316).
در طول سالهای تحت‌الحمایگی، سیاست «فرانسوی کردن» تونس‌اصلی‌ترین رویکرد فرانسه‌درتونس‌بود. نظام تحت‌الحمایگی با اتخاذ سیاستهای مدنی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی و نیز تشویق فرانسویان به مهاجرت و اقامت در تونس و برتری‌دادن به آنها در حیات اجتماعی و اقتصادی تونس، تلاش داشت تا سرزمین و مردم تونس را هر چه بیشتر «فرانسوی» کند (نک‌ : ثامر، 133-136). دولت تحت‌الحمایه، ادارات و نهادهای مدرن اقتصادی، انتظامی، اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی ایجاد نمود، اما در تمام این ادارات کارمندان عالی‌رتبه و دارندگان مناصب مهم از میان فرانسویان مقیم تونس و یهودیان تونسی که تابعیت فرانسه را پذیرفته بودند، انتخاب می‌شدند (بن‌عامر، 324-326).
در 1314ق/1896م نظام تحت‌الحمایگی مجلسی به نام «مجلس شورا» تأسیس کرد. اعضای این مجلس همگی از فرانسویان مقیم تونس بودند و مستقیماً از سوی « نمایندۀ مقیم» انتخاب می‌شدند (ثامر، 70-71). در 1325ق/1907م، تغییراتی در مجلس شورا داده شد و مقرر گردید که مجلس شورا با 52 عضو متشکل از 32 فرانسوی منتخب از سوی فرانسویان مقیم تونس و 16 تونسی منصوب از جانب «نمایندۀ مقیم» تشکیل شود (همانجا).
در دورۀ تحت‌الحمایگی، بر شمار روزنامه‌ها و نشریات افزوده شد؛ شبکۀ برق‌رسانی توسعه یافت و با گسترش مدارس، ازدیاد شمار فرانسویان مقیم، پیدایش سینما و تئاتر، حیات اجتماعی مردم تونس نیز متحول شد، و سطح زندگی جمعیت بومی‌ تونس در این دوره بالاتر رفت (بن‌عامر، 325).
جنبش استقلال و حزب آزادی‌خواه دستور: هم‌زمان با گسترش جنبش استقلال‌خواهی در تونس، عبدالعزیز ثعالبی و یارانش حزب آزاد دستور (الحزب الحر الدستور) را تأسیس کردند. حزب مدتی به شکل مخفیانه فعالیت می‌کرد، اما سرانجام در 17 رمضان 1338ق/3 ژوئن 1920م رسماً اعلان موجودیت کرد (همو، 372؛ پرکینز، 98). در 2شوال 1338ق/18ژوئن 1920م، 40 تن از شخصیتهای ملی و استقلال‌خواه تونس با محمدناصربای دیدار کردند و بای در این دیدار از اقدامات آنان پشتیبانی کرد (بن‌عامر، 374). مقامات فرانسوی در 28 ژوئیۀ همان سال ثعالبی را به اتهام توطئه بر ضد امنیت دستگیر و زندانی کردند (ساحلی، 287). چندماه بعد ثعالبی آزاد شد. در 11 جمادی الاول 1339ق/21ژانویۀ 1921م، گروه دیگری از شخصیتهای تونسی با لوسین‌سان، نمایندۀ مقیم فرانسه در تونس، دیدارکردند و خواهان برقراری دولتی قانونی و مسئول در برابر نمایندگان منتخب شدند (بن‌عامر، 375)، اما لوسین‌سان این درخواستها را رد کرد. در ژوئیۀ 1923م پس از آنکه مقامات فرانسوی شماری از روزنامه‌ها را بستند و عده‌ای از فعالان حزب دستور را دستگیر کردند، ثعالبی پنهانی تونس را ترک کرد (پرکینز، 99-100؛ ساحلی، 289).
در دسامبر 1924، سندیکای سراسری کارگران تونس (جامعة عموم‌العمالة التونسیة) پایه‌گذاری شد. رهبران سندیکا تلاش کردند با حزب دستور و سایر گروهها و جناحهای تونسی جبهۀ واحدی را تشکیل دهند؛ اما در نوامبر سال بعد دولت فرانسه رهبران سندیکا را به ایتالیا تبعید کرد (بن‌عامر، 380-383).
در نوامبر 1924 نصب مجسمۀ کاردینال لاویژری، از رهبران متعصب میسیونهای تبشیری فرانسوی در شمال افریقا، در مدخل بخش قدیمی و سنتی تونس، خشم مردم را برانگیخت. بسیاری از مردم دست به تظاهرات زدند و مقامات فرانسوی عده‌ای را زندانی و چند تن را تبعید کردند (همو، 384؛ ساحلی، 323). در 1929م/1308ش شماری از جوانان تحصیل‌کردۀ تونسی نشریۀ «صدای تونس» (صوت التونسی) را پایه‌گذاری کردند. این نشریه به زودی به روزنامه‌ای مهم و تأثیرگذار تبدیل شد. حبیب بورقیبه، نخستین رئیس‌جمهور تونس، از اعضای مهم صوت‌التونسی بود (بن‌عامر، 385-387).
برگذاری کنگرۀ مذهبی مسیحی به نام «مؤتمر افخاریستی» در 1930م (ساحلی، همانجا)، و تصمیم دولت فرانسه به برگذاری جشن 50 سالگی اشغال تونس موجب تحریک احساسات مردم تونس و برانگیخته شدن خشم شدید حزب دستور و گروه «صدای تونس» شد (نک‌ : پرکینز، 103)، به طوری که دولت فرانسه برنامۀ دیدار رئیس جمهور فرانسه از تونس را لغو کرد (بن‌عامر، 388). در سالهای 1932 و 1933م در تونس و بنزرت و سیت بر اثر مخالفت مردم با دفن چند تونسی که تابعیت فرانسه را پذیرفته بودند، در قبرستان مسلمانان، اعتصابها و ناآرامیهای چندی رخ داد (همو، 390-391).
در 12مۀ 1933، حزب دستور کنگره‌ای تشکیل داد، و در این کنگره اعضای هیئت اجرایی حزب تعیین شدند، و در بیانیۀ پایانی، حزب ضمن اعلام ناکارآمدی سیاست تفاهم و گفت‌وگو با فرانسه، خواهان مجلس نمایندگان منتخب، دولت مسئول در برابر این مجلس، تفکیک قوا، استقلال قوۀ قضاییه و آزادیهای مدنی شد (نک‌ : بن عامر، 392-393). در پاسخ به این تحرکات دولت سرپرستی حزب را منحل، و نشریات وابسته به آن را تعطیل کرد. اما در ژوئیۀ همان سال نمایندۀ جدید مقیم فرانسه فعالیت حزب و مطبوعات آن‌را آزاد اعلام کرد (همانجا). در مارس 1934 / اسفند 1312 به پیشنهاد حبیب بورقیبه دفتر سیاسی حزب دستور تأسیس شد. این دفتر به زودی نام حزب دستور جدید را به خود گرفت و عملاً حزب تازه‌ای شکل گرفت (همو، 394؛ پرکینز، 104). این حزب به زودی فعال شد و دفاتر خود را در شهرهای مختلف گشود و نشریۀ العمل را ارگان خود قرار داد. در سپتامبر 1934 مقامات سرپرستی، حزب تازه را منحل کردند (بن‌عامر، 394-396) و رهبران آن و نیز برخی از رهبران حزب دستور قدیم را زندانی کردند. این عمل مقامات سرپرستی موجب بروز برخوردهای مسلحانه‌ای شد که تا بهار 1936م طول کشید و سرانجام پس از مذاکرات نمایندۀ مقیم فرانسه با رهبران حزب، آنان از زندان آزاد شدند و فعالیت حزب از سرگرفته شد (همو، 396؛ پرکینز، همانجا).
شیخ عبدالعزیز ثعالبی، رهبر حزب دستور قدیم، در ژوئیۀ 1937 به تونس بازگشت و تلاش کرد وحدت حزب را بدان بازگرداند؛ اما اختلاف میان آنان چنان بود که این کار ممکن نشد (بن‌عامر، 397؛ پرکینز، 107؛ ساحلی، 290). در تابستان 1936م جنبش سندیکایی دوباره در تونس نضج گرفت و
به زودی سندیکاهای مختلفی تشکیل شد. موافقت مقامات سرپرستی با تساوی حقوق و مزایای معلمان تونسی و فرانسوی از نتایج تلاشهای سندیکای معلمان تونسی بود (بن‌عامر، 398؛ پرکینز، همانجا). در آوریل 1938 تظاهرات خونینی در پایتخت و برخی از شهرهای تونس به وقوع پیوست که در آن شماری از مردم کشته و مجروح شدند. تظاهر‌کنندگان خواهان انتخابات و گشایش پارلمان در تونس بودند (همانجاها؛ ساحلی، 159-162). به دنبال این تظاهرات عدۀ زیادی که شمار آنان بیش از دو هزار تن گفته شده است، از تظاهرکنندگان و رهبران تونسی ازجمله علی پهلوان، استاد دانشگاه صادقیه و حبیب بورقیبه به اتهام اقدام برضد امنیت کشور دستگیر، و به زندانی در مارسی منتقل شدند و تا آوریل 1943/ فروردین 1322 در زندان بودند (بن‌عامر، 399-400؛ پرکینز، همانجا).
با آغاز جنگ جهانی دوم (1939م/1318ش) دولت فرانسه شمار زیادی از مردم تونس را به سربازی گرفت. در 1940م با شکست فرانسه و اشغال آن از سوی قوای آلمان و روی کار آمدن دولت ویشی به ریاست مارشال پتن، استقلال‌طلبان تونسی تحرک جدیدی آغاز کردند (بن‌عامر، 401). در 20 ژوئن 1941 هیئتی به ریاست ثامر با احمدبای دوم دیدار کرد و خواهان اعلان پایان تحت‌الحمایگی و آزادی رهبران استقلال شد. در 1942م محمد منصف بای که به تازگی بر تخت نشسته بود، در همراهی با استقلال‌طلبان با ارسال یادداشتی به دولت ویشی خواهان لغو معاهدۀ مرسی و احترام به استقلال و حاکمیت تونس شد (همو، 401-402). در 9 نوامبر همان سال نیروهای آلمان و ایتالیا همراه با قوای دولت ویشی وارد تونس شدند و نیروهای فرانسوی از تونس بیرون رفتند و در الجزایر به دولت موقت فرانسه به رهبری ژنرال دوگل پیوستند. تونس تا 1943م که قوای محور آنجا را ترک کردند، میدان جنگی خشن و ویرانگر میان طرفین بود (همو، 402-403).
در اوایل سال 1943م محمد منصف بای اولین گام را در راه حاکمیت ملی تونس برداشت و به اختیار خود و بدون هماهنگی با نمایندۀ دولت ویشی محمد شنیق را مأمور تشکیل دولت کرد. کابینۀ‌شنیق با 4 وزیر آغاز به کار کرد (ساحلی، 172-173؛ مور، 567)؛ با تلاش دولت شنیق رهبران استقلال تونس و در رأس آنان حبیب بورقیبه از زندان آزاد شدند و به میهن بازگشتند (آوریل 1943). تأسیس جمعیت هلال احمر نیز از اقدامات دولت تازه بود (بن‌عامر، 403-404). دولت شنیق، عمری کوتاه داشت و با ورود قوای متفقین به تونس (مۀ ‌1943) این سرزمین در اختیار دولت موقت فرانسه قرار گرفت و دولت تازه منحل شد. در 14 مه فرانسویان بای تونس را به بهانۀ همکاری با قوای محور برکنار، و به خارج تبعید کردند (همو، 406؛ ساحلی، 173-174). او تا پایان عمر خود (1948م/1327ش) در شهر پو در فرانسه به سر برد (همو، 174). جانشین او محمدالامین بای بود. فرانسویان شماری از مردم تونس را به اتهام همکاری با آلمان نازی اعدام کردند (بن‌عامر، 406-407).
در 1945م حبیب‌بورقیبه پنهانی از تونس به مصر رفت و تا 1949م در آنجا بود. بورقیبه در مصر دفتر نمایندگی حزب آزاد دستور را باز کرد و همراه با شماری از استقلال‌طلبان شمال افریقا، مکتب‌المغرب العربی را تأسیس کرد. در داخل تونس نیز تشکلها و تجمعهای ملی کارآمد و مؤثری نظیر اتحادیۀ سراسری کار (الاتحاد العام التونسی للشغل) به رهبری فرحات حشاد در 1945م، اتحادیۀ سراسری صنعت و تجارت، و اتحادیۀ سراسری کشاورزان تونسی تشکیل شد. هر یک از این تشکلها در تقویت مبارزات استقلا‌ل‌طلبانه نقش داشتند (همو، 407-410).
در سپتامبر 1949/شهریور 1328 بورقیبه به تونس بازگشت و رهبری حزب را دوباره در دست گرفت. در آوریل 1950 بورقیبه به منظور جلب حمایت سیاسی با شماری از شخصیتها و رهبران احزاب فرانسه در پاریس دیدار، و برنامه‌ای پیشنهاد کرد که با در نظرگرفتن منافع و مصالح فرانسه تا حدودی تونس را به خودمختاری داخلی نزدیک می‌کرد (همو، 413).
در ژوئن 1950 وزیر خارجۀ فرانسه تصریح کرد که فرانسه قصد دارد در چارچوب حفظ منافع فرانسه به تونس استقلال داخلی دهد. دو ماه بعد به دنبال آن یک دولت انتقالی به ریاست محمد شنیق تشکیل شد که صالح بن یوسف دبیرکل حزب دستور جدید در این دولت، وزارت دادگستری را داشت (همو، 414-415). در اکتبر سال بعد محمد شنیق و دو تن از وزیرانش به پاریس رفتند و در یادداشتی رسمی از دولت فرانسه خواستند که استقلال داخلی تونس را اعلام نماید. این درخواست از سوی دولت فرانسه رد شد (همو، 416). به دنبال رد این درخواست، اعتصابی 3 روزه سراسر تونس را فرا گرفت (همو، 417). در 14 ژانویۀ 1952م/25 دی 1330ش دولت انتقالی با تقدیم شکوائیه به شورای امنیت سازمان ملل، خواستار رسیدگی به خواسته‌های دولت و ملت تونس شد. در 18 ژانویۀ همان سال مقامات فرانسوی از تشکیل کنگرۀ حزب دستور جدید جلوگیری، و چند تن از سران حزب، از جمله حبیب بورقیبه را دستگیر کردند (همو، 417-418؛ ساحلی، 180).
با این‌حال کنگرۀ فوق‌العادۀ حزب به ریاست هادی شاکر تشکیل شد و در قطعنامۀ پایانی حزب خواستار الغای تحت‌الحمایگی و اعلان استقلال تونس شد (همانجا؛ بن‌عامر، 418). به دنبال آن اعتصابی سراسری در تونس اعلام شد و در همه جا آشوب و تظاهرات برپا گردید. روزنامه‌های طرف‌دار استقلالْ توقیف، و بسیاری از تظاهرکنندگان یا محرکان آنها دستگیر شدند (همو، 419؛ ساحلی، 181). در بیشتر مناطق پایتخت و شهرهای بزرگ نیروهای مسلح استقرار یافتند. در 22 ژانویۀ همان سال در شهر سوسه یک سرهنگ فرانسوی در اثر حملۀ استقلال‌طلبان کشته شد. در برخی از مناطق استقلا‌ل‌طلبان مسلحانه به پاسگاههای پلیس و ژاندارمری حمله کردند. ظرف چند روز در حملات نیروهای فرانسه به مناطق شورشی در جنوب تونس، بسیاری از مردم کشته شدند (بن‌عامر، همانجا).
در 27 مارس همان سال مقامات فرانسوی محمد شنیق، نخست‌وزیر، و 3 تن از اعضای دولت او را دستگیر کردند (همو، 420) و دولت جدیدی به ریاست صلاح‌الدین البکوش تشکیل شد. دولت جدید که طریق همکاری با فرانسویان را در پیش گرفته بود، با مخالفت بای تونس و مردم مواجه گردید (همو، 422-423؛ ساحلی، 182). بای در اعتراض به تشکیل این دولت از شرکت در مراسم رسمی خودداری کرد (بن‌عامر، همانجا)، و ولیعهد او (عزالدین بای) که در مراسم رسمی شرکت می‌جست، در 2 ژوئیه به دست مبارزان ترور شد (همو، 424).
حوادث تونس انعکاسی جهانی یافت و 14 دولت عربی و آسیایی از دولت فرانسه خواستند که به وضع جاری پایان دهد، دستگیر شدگان را آزاد کند و مذاکرات را از سرگیرد؛ وزیر خارجۀ آمریکا سیاست سرکوب را که فرانسه در تونس پیش گرفته بود، محکوم کرد؛ در ایران آیت‌الله کاشانی حمایت خود را از مبارزات استقلال‌طلبی تونس اعلام نمود؛ دبیرکل سازمان ملل نیز از ضرورت شناسایی حقوق مردم تونس سخن گفت؛ و نهرو، نخست‌وزیر وقت هند، از موضع دولتهای بزرگ در برابر مسئلۀ تونس ابراز ناخشنودی کرد (همو، 426).
در 16 اکتبر 1952 مسئلۀ تونس به شکل رسمی در دستور کار سازمان ملل قرار گرفت (همو، 428). در مارس 1954/ اسفند 1332 دولت تازه‌ای به ریاست محمد مزالی تشکیل شد (همو، 432؛ ساحلی، همانجا). اما با ادامۀ مبارزات و مخالفتهای عناصر استقلال‌خواه این دولت نیز کاری از پیش نبرد و در 10 ژوئن همان سال از ادامۀ کار باز ماند (بن‌عامر، 435) و سرانجام مندس فرانس نخست‌وزیر فرانسه با سفر به تونس (ژوئیۀ 1954) درمجمعی‌با حضور‌محمدالامیـن ــ بای‌تونس ــ وشماری از شخصیتهای تونسی و فرانسوی استقلال داخلی تونس را اعلام کرد (همو، 436-437؛ ساحلی، همانجا). به دنبال اعلام استقلال داخلی تونس، دولتی انتقالی به ریاست طاهر بن عمار و با مشارکت شماری از اعضای حزب دستور جدید و دیگر جناحهای استقلال‌خواه تونسی تشکیل شد (ذیحجۀ 1373/اوت 1954). ادارات معارف، مالیه، برق و تلگراف و تلفن همچنان زیرنظر مدیران فرانسوی باقی ماند (بن عامر، 465-467).
دولت انتقالی برای عملی کردن استقلال داخلی، مذاکرات با فرانسه را آغاز کرد. مرحلۀ نهایی این مذاکرات از سوی حبیب بورقیبه و ادگار فور نخست‌وزیر فرانسه در پاریس انجام شد، و دو طرف در مۀ 1955/ اردیبهشت 1334 بر سر سند نهایی استقلال داخلی توافق کردند (همو، 469-470). بورقیبه اول ژوئن همان سال به تونس بازگشت و مورد استقبال گرم مردم تونس قرار گرفت (همو، 470؛ مور، 577). این روز در تقویم رسمی تونس روز پیروزی (عیدالنصر) نام دارد و تعطیل رسمی است (همو، 472). دو روز پس از بازگشت بورقیبه سند نهایی استقلال داخلی تونس از دولتهای تونس و فرانسه رسماً امضا و اعلان شد. حبیب‌بورقیبه و رهبران‌حزب‌دستوراستقلال‌داخلی را گامی‌به سوی استقلال کامل تلقی می‌کردند (بن‌عامر، همانجا)؛ اما برخی دیگر از اعضای حزب به رهبری صالح بن یوسف امضای معاهدۀ استقلال داخلی را حرکتی سازش‌کارانه دانستند و از حزب انشعاب کردند و تشکیلات جدیدی به نام «الامانة العامة للحزب الدستوری» برپا نمودند؛ شماری از تندروان نیز حامی این حرکت جدید بودند (همو، 473). در واکنش به این تحرکات دولت تونس «الامانة العامه» را منحل، و شماری از طرف‌داران آن را دستگیر نمود. گروههای مسلح نیز تحت تعقیب قرار گرفتند (همو،474).
پس از امضای معاهدۀ استقلال داخلی تونس، دولت جدیدی در سپتامبر 1955/شهریور 1334 به ریاست طاهربن عمار تشکیل شد. از آنجا که تونس هنوز به استقلال کامل نرسیده بود، کابینۀ جدید نیز از دو وزیرخارجه و دفاع خالی بود. در 30 سپتامبر حزب دستور قدیم به رهبری صالح فرحات نیز با صدور بیانیه‌ای معاهدۀ استقلال داخلی تونس را مورد انتقاد شدید قرار داد و تأکید کرد که خواستۀ ملت تونس تنها استقلال کامل و بدون قیدوشرط است (همو، 474-477). اما حبیب‌ بورقیبه که اینک نقش اصلی را در تحولات تونس بازی می‌کرد، و حزب دستور جدید، معاهدۀ استقلال داخلی را گامی اساسی به سوی استقلال کامل می‌دانستند و اعلام کردند که هدف اصلی همان استقلال کامل است (همو، 477).
دولت تونس برای کوتاه کردن مدت استقلال داخلی و رسیدن هر چه زودتر به استقلال کامل مذاکرات با دولت فرانسه را آغاز کرد (همو، 478). در این مذاکرات حبیب بورقیبه‌، بی‌آنکه سمتی رسمی داشته باشد، شرکت داشت (همانجا). سرانجام سند استقلال تونس در مارس1956/ اسفند 1334 از سوی طاهربن عمار و کریستیان پینو، رؤسای هیئتهای تونس و فرانسه امضا شد و تونس به استقلال کامل رسید (برای آگاهی از متن کامل سند استقلال تونس، نک‌ : همو، 479-481).
نخستین مجلس تونس در دوران استقلال کامل، در آوریل 1956/ فروردین 1335 به دنبال انتخاباتی که در آن ائتلاف حزب دستور جدید و دیگر گروههای ملی تونس برنده شدند، تشکیل شد و حبیب بورقیبه به ریاست این مجلس انتخاب گردید (همو، 481-483). این مجلس وظیفۀ تدوین و تصویب قانون اساسی پادشاهی تونس (دستور المملکة التونسیه) را نیز بر عهده داشت (همو، 481). در اولین جلسۀ مجلس برخی از فصول قانون اساسی تونس به تصویب رسید و تونس «کشوری آزاد و مستقل» و زبان عربی و دین اسلام زبان و دین رسمی آن اعلام شد (همو، 483).
تونس در دوران استقلال: نخستین دولت تونس در زمان استقلال کامل نیز در آوریل 1956 به ریاست حبیب بورقیبه تشکیل شد. در این دولت اولین بار وزارتخانه‌های دفاع ملی و خارجه نیز تشکیل شد و حبیب‌بورقیبه خود هر دو وزارت را برعهده داشت (همو، 484؛ مور، 577). یک سال بعد مجلس مؤسسان نظام پادشاهی را لغو، و تونس را کشوری جمهوری اعلام کرد و حبیب بورقیبه را به ریاست جمهوری تونس منصوب نمود (نک‌ : بن‌عامر، 526؛ مور، 583-584).
خروج کامل ارتش فرانسه، تشکیل ارتش تونس، عضویت در سازمان ملل متحد و برقراری روابط سیاسی با شماری از کشورهای غربی و عربی از مهم‌ترین وقایع تاریخ تونس در اولین سال استقلال بود (نک‌ : بن‌عامر، 539-541). قانون اساسی جمهوری تونس نیز در ژوئن 1959/خرداد 1338 به تصویب نهایی مجلس مؤسسان رسید و اعلان شد (همو، 556). اولین انتخابات ریاست جمهوری و پارلمان تونس (مجلس الامه) نیز هم‌زمان در 8 نوامبر 1959 برگذار شد (همو، 561) و حبیب ‌بورقیبه به ریاست جمهوری برگزیده شد. حزب دستور و مؤتلفان این حزب نیز برندۀ انتخابات مجلس شدند (همانجا). بورقیبه مدتی طولانی بر تونس حکومت کرد. در دورۀ او حزب دستور جدید (حزب حاکم) تنها حزب قانونی بود (نک‌ : ناپ، 148-150).
بورقیبه به‌شیوۀ مصطفى‌کمال در ترکیه، سیاست‌جدایی دین از دولت را باشدت تمام به مورد اجراگذاشت (نک‌ : همو، 151-155) و برنامه‌هایی را برای برانداختن حجاب زنان طراحی نمود (مور، 595) و حتى تلاش کرد روزۀ ماه رمضان را به بهانۀ پایین آمدن سطح تولید ممنوع سازد. این تلاش او به دلیل مخالفت همه‌جانبۀ مردم، با ناکامی روبه‌رو شد (همانجا؛ ناپ، 153). بورقیبه در 1974م/1353ش خود را رئیس‌جمهور مادام‌العمر تونس اعلام کرد (پرکینز، 150).
در طول دهۀ 60 سدۀ 20م، بورقیبه رویکردی سوسیالیستی به اقتصاد و مسائل اجتماعی داشت (نک‌ : همو، 132-135). اما این سیاست، به‌ویژه در اقتصاد، کارآمد نبود، و سرانجام به برکناری و زندانی شدن احمدبن صلاح، وزیر برنامه‌ریزی تونس و مجری طرح سوسیالیستی کردن اقتصاد تونس انجامید (1969م/ 1338ش). در 1970م هادی نویره، رئیس بانک مرکزی تونس، نخست وزیر و دبیرکل حزب حاکم شد؛ و سیاست اقتصاد آزاد را در پیش‌گرفت. با این حال، او نیز نتوانست اوضاع اقتصادی تونس را بهبود بخشد (همو، 136-140).
در اواخر دسامبر 1983/دی 1362 به دنبال افزایش قیمت نان شورشی همگانی در تونس برخاست که به «انتفاضۀ نان» مشهور شد. در نوامبر 1987/آبان 1366 ژنرال زین‌العابدین بن علی، نخست‌وزیر و فرمانده ارتش، بورقیبه را در جریان‌کودتایی بدون خون‌ریزی برکنارکرد و خود به‌جای اونشست «دائرة‌المعارف...1»، 573). بن علی دست به اصلاحاتی در زمینۀ سیاست، اقتصاد و حقوق بشر زد: فعالیت احزاب دیگر را آزاد اعلام نمود، به روزنامه‌ها تا حدودی آزادی بیان داد، و سیاست اقتصاد آزاد مبتنی بر رقابت را در پیش گرفت (همانجا). نخستین انتخابات چندحزبی در 1989م/1368ش برگذار گردید و حزب وابسته به بن علی (تجمع دموکراتیک قانون اساسی) در این انتخابات برنده شد (همانجا)؛ نیروهای مخالف دولت نیز در 1994م/1373ش توانستند برای نخستین بار به پارلمان راه یابند. مخالفان در انتخابات بعدی (اکتبر 1999) 20٪ کرسیهای پارلمان را تصاحب کردند (همانجا). با این‌حال قدرت همچنان در دست زین‌العابدین بن علی قرار داشت (همانجا).
مآخذ: ابن‌ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمدشمام، تونس، 1387ق/ 1967م؛ ابن‌ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، تونس، 1396ق/1976م؛ ابن‌خوجه، محمد، صفحات من تاریخ تونس، به کوشش حمادی‌ ساحلی و جیلانی ابن حاج یحیى، بیـروت، 1986م؛ امیرشاهی، ذوالفقار، تونس، تهران، 1373ش؛ بن‌عامر، احمد، تونس عبرالتاریخ، تونس، 1960م؛ بیرم الخامس‌التونسی، محمد، صفوة الاعتبار، بیروت، دارصادر؛ ثامر، حبیب، هذه تونس، به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی، بیروت، 1408ق/1988م؛ زیاده، نقولا، تونس فی عهد الحمایة من 1881-1934م، معهدالدراسات العربیة العالیه، 1963م؛ ساحلی، حمادی، فصول فی التاریخ و الحضارة، بیروت، 1992م؛ شابی، علی، «العلاقات الثقافیة بین تونس و ایران»، «مقدمه»، تونس و ایران، تونس، 1971م؛ همو و دیگران، تونس و ایران، تونس، 1971م؛ عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، تونس، 1373ق؛ غروی، محمد، جغرافیای افریقا، کلیات طبیعی و انسانی، تهران، 1356ش؛ گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه، تهران، 1369ش؛ نیز:
Encarta Reference Library, 2004; Encyclopedia of Twentieth- Century African History, ed. P. T. Zeleza, New York, 2003; Knapp, W., Tunisia, London , 1970 ; Moore, C. H., »The Maghrib«, The Cambridge History of Africa, ed. M. Crowder, Cambridge, 1984, vol. VIII; Morsy, M., North Africa 1800-1900, London, 1984; Perkins, K. J., Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986; »Tunisia«, The World Fact Book, www. cia. gov/cia/publications / factbook/geos/ts.html/; »Tunisia, Bureau of Near Eastern Affairs«, www. State. gov /r /pa /ei /bgn /5439. htm; The World Gazetteer, www. the world- gazetteer. com/wg/php.
علی اکبر رنجبر کرمانی

شهر تونس: این شهر پایتخت جمهوری تونس است و در شمال شرقی این کشور قرار دارد. نام آن را به صورت تونِس، تونَس و تونُس خوانده‌اند (یاقوت، 1/897). نام تونس در عهد باستان تَرشیش بود (ابن حوقل، 1/73؛ ادریسی، 1/285) که گفته می‌شود واژه‌ای فینیقی ـ کارتاژی، و به معنی بندر است (طویلی، 7). لاتینیها آن را تونیوتوم می‌نامیدند (لئون افریقی، 2/70). این شهر به دست مسلمانان بنیاد نهاده شد (ابن عبدالمنعم، 143) و پیش از فتح اسلامی روستایی کم‌اهمیت با حدود 300 نفر جمعیت بود (عبدالوهاب، ورقات، 1/290).
از این‌رو، جغرافی‌نویسان مسلمان، تونس را نامی دانسته‌اند که مسلمانان به آن داده‌اند. مسلمانان پس از آنکه آنجا را از دست رومیها خارج ساختند، باغها و بناهایی در آن ایجاد کردند و در آنجا اقامت گزیدند (ابن‌حوقل، ادریسی، همانجاها؛ قس: الاستبصار...، 121). برخی نیز تونس را صورت عربی‌شدۀ نام ترشیش (ترسوس/ ترسیس) در دوران اسلامی دانسته‌اند (نک‌ : دمشقی، 214؛ لئون افریقی، همانجا). با وجود این، حسن حُسنی عبدالوهاب (ورقات، همانجا) تونس را اصلاً نامی فینیقی دانسته که در میان اسامی قرایی که در عصر کارتاژیها و سپس رومیها و بیزانسیها موجود بوده، ذکر شده است (قس: EI2: واژه‌ای بربری به معنی توقف، اردوی موقت یا خیمه‌گاه).
جغرافیانویسان مسلمان سده‌های 3ق/9م به بعد، وصف نسبتاً کاملی از تونس به دست داده‌اند: بر پایۀ این گزارشها تونس شهری بزرگ با محیط 24 هزار ذراع بود که گرداگرد آن خندقی کشیده شده بود. شهر بارویی از خشت و گل با 5 دروازه داشت. این بارو در نزدیکی دریا از سنگ ساخته شده بود (یعقوبی، 348-349؛ ابوعبید، 2/693؛ قس: ادریسی، 1/285؛ برای وضعیت باروی شهر و شمار دروازه‌های آن در دوره‌های مختلف، نک‌ : ابن‌خوجه، «تاریخ ابواب...»، 92-106).
تونس در غرب دریاچه‌ای بزرگ (بحیرة تونس) با محیط 24 میل جای داشت که توسط ترعه‌ای دست‌ساز به دریای مدیترانه مربوط می‌شد و بندرگاه و دارالصناعه‌ای برای ساختن کشتی در کرانۀ آن دریاچه قرار داشت (ابوعبید، 2/695-696). این شهر بازارهای بسیار و تجارت بارونق داشت و در آنجا، 15 حمام و مهمان‌سراهای فراوان دایر بود (همانجا).
از نوشتۀ لئون افریقی (د ح 957ق) بر می‌آید که سبک معماری خانه‌های شهر قابل توجه بوده است؛ بیشتر خانه‌ها یک طبقه و دارای نمایی زیبا و با سنگ صاف ساخته شده بودند. سقفها را با کاشی و گچ‌بری زیبا آراسته، و با لاجورد و دیگر الوان رنگ‌آمیزی می‌کردند، زیرا چوب برای استفاده در بنا، کمیاب بود (نک‌ : 2/77).
در شهر تونس چشمه و نهر و چاه وجود نداشت و از منبعهایی که آب باران در آنها ذخیره می‌شد، برای آشامیدن استفاده می‌کردند. در بیرون شهر چاههای آب شیرینی بود که برخی را نیکوکاران برای استفادۀ عموم حفر کرده بودند و برخی نیز از آنِ شاه و درباریان بود (ادریسی، همانجا؛ لئون افریقی، 2/76).
با این‌همه، تونس از لحاظ کشاورزی و اقتصادی شهری درخور توجه بود. در این شهر آباد، مزارع بسیار بود (اصطخری، 38) و از کشتزارهای وسیع غلات و پنبه و کنف و کاجیره و محصولاتی مانند عسل، روغن، حبوبات، روغن زیتون و چهارپایان اهلی، سود سرشار به دست می‌آمد. شهر تونس به خرمی، پاکی هوا و میوۀ فراوان و خوب معروف بود (ابن حوقل، 1/73-74).
در تونس سفالی سفیدرنگ و مرغوب به نام ریحیه ساخته می‌شد که ظریف و بی‌مانند بود (همو، 1/73؛ ابوعبید، 2/698). به نوشتۀ لئون افریقی در سدۀ 10ق/16م در بازارهای تونس، تجار و اصناف و صنعتگران بسیاری به کار اشتغال داشتند. در آن میان، شمار بسیاری تاجر پارچه بودند که ثروتمندترین ساکنان شهر به شمار می‌رفتند. گروههای مردم هریک لباسی متمایز می‌پوشیدند و عمامه و قَلَنْسُوه (نوعی کلاه) به سر می‌گذاشتند. با این‌همه، شمار توانگران شهر تونس کم بود (2/75) و فقر در میان اقشار مختلف مردم به چشم می‌خورد (همو، 2/77-78). عمدۀ معاملات اهالی تونس با عربهای مجاور شهر بود که از دور و نزدیک بدانجا می‌آمدند (ادریسی، 1/285). برخی از محصولات تونس به قیروان در 100 میلی آنجا (نک‌ : ابوعبید، 2/693) صادر می‌شد (ابن‌حوقل، 1/74). مازاد روغن زیتون تولید شده در تونس را نیز به مصر می‌بردند (لئون
افریقی، 2/77).
شهر کهن قَرطاجَنه (کارتاژ) در نزدیکی تونس ــ که برخی از مؤلفان آن را با تونس یکی دانسته‌اند (نک‌ : ابن خردادبه، 87؛ مسعـودی، 2/388) ــ در زمان ادریسی (د ح 560ق) ویران و بی‌سکنه بود (نک‌ : ادریسی، همانجا). لنگرگاه تونس «رادس» نام داشت (ابوعبید، همانجا). تونس نخستین نقطه‌ای در ساحل افریقا بود که از آن به سوی اندلس می‌رفتند (یعقوبی، 349؛ اصطخری، همانجا).
تاریخچۀ شهر تونس: در زمان عبدالملک بن مروان خلیفۀ اموی، زهیربن قیس بلوی، والی افریقیه (67-69 ق) شهر تونس را فتح کرد و به مقر خود برقه بازگشت (بلاذری، 229). پس از قتل زهیر در جنگ با رومیان (76ق) اوضاع افریقیه آشفته شد و عبدالملک، حسّان بن نعمان ازدی را به حکومت افریقیه گمارد (حک‌ 69-78ق). وی در دشت افریقیه با رومیان جنگید. آنان با قبول پرداخت خراج و هزینۀ لشکریان حسان، مانع ورود وی به تونس شدند؛ سپس با خانواده و اموال خود شبانه با کشتی گریخته، تونس را وا گذاردند. حسان شهر را تصرف کرد و در آنجا مسجدی (جامع زیتونه) ساخت و گروهی از مسلمانان را در قالب دو لشکر در آنجا مستقر نمود (برای توضیح، نک‌ : ابوعبید، 2/693-694).
ابن شماع تاریخ احداث تونس را به منزلۀ شهری اسلامی، در 80 ق/699 م دانسته است (ص 36). چون اردوگاه مسلمانان در تونس مورد حملۀ رومیان قرار گرفت، عبدالعزیز بن مروان، والی مصر به دستور خلیفه عبدالملک هزار تن از قبطیان را به یاری مسلمانان به تونس فرستاد. حسان نیز به دستور خلیفه، در تونس دارالصناعه‌ای برای ساختن کشتی تأسیس کرد و از بربرها برای تهیه و بردن چوب به آنجا کمک گرفت. بدین ترتیب، تونس را پایگاهی برای حمله به شهرهای ساحلی رومیان قرار داد تا دیگر فکر حمله بـه قیـروان را ــ کـه در آن هنگام پـایتخت افـریقیـۀ اسلامی محسوب می‌شد ــ نکنند.
او همچنین ترعه‌ای از لنگرگاه رادس تا دارالصناعۀ تونس حفر، و آب دریای مدیترانه را در آن جاری کرد (ابوعبید، 2/694-695). حسان در بنای سادۀ جامع زیتونه از مصالح شهر کهن کارتاژ استفاده کرد (طویلی، 7). صنعتگران و کشاورزان کارتاژ نیز که پاره‌ای از آنها مسلمان شدند، به تونس رفتند (همو، 9) و به این‌گونه کارتاژ رو به ویرانی نهاد. تونس از لحاظ اداری جزئی از افریقیه بود که حسان بن نعمان آن را سازمان داد. در آنجا امیر و عاملی برای خراج، از سوی والی افریقیه ــ که در قیروان مستقر بود ــ تعیین می‌شد و قاضی شهر با اختیار کامل انجام وظیفه می‌کرد (همانجا؛ عبدالوهاب،
خلاصة...، 53).
در 116ق/734م عبیدالله بن حَبحاب از سوی خلیفه هشام بن عبدالملک به حکومت افریقیه منصوب شد. او نیز مُستنیر بن حارث حُرَیثی را به امارت تونس گمارد (ابن‌عبدالحکم، 363). عبیدالله بن حبحاب در زمان حکومتش بر افریقیه مسجد جامع و دارالصناعۀ شهر تونس را از نو ساخت (نک‌ : ابوعبید، 2/693، با این ملاحظه که تاریخ این اقدام را 114ق نوشته است؛ عبدالوهاب، همان، 54). تونس در 124ق/742م به تصرف عبدالواحد بن یزید هَوّاری، از خوارج صُفری که ادعای خلافت نمود، درآمد؛ اما وی در همین سال کشته شد (ابن عبدالحکم، 370).
در جمادی‌الاول 126/مارس 744 عبدالرحمان بن حبیب فِهری بر تونس و سپس بر قیروان استیلا یافت. پس از سقوط امویان، عبدالرحمان به نام خلفای عباسی خطبه خواند، اما بعدها از اطاعت منصور دوانیقی بیرون آمد. در ذیحجۀ137/ مۀ 755، برادرش الیاس وی را کشت و تونس و قیروان را گرفت و اطاعت خود را از منصور اعلام نمود (ابن اثیر، 5/311-314). در جمادی‌الآخر 148/اوت 765 اغلب بن سالم تمیمی، نیای اغلبیان که از یاران ابومسلم خراسانی بود، به حکومت افریقیه منصوب شد و تونس تحت فرمان وی درآمد (همو، 5/586-587؛ عبدالوهاب، همان، 56). از این‌رو، در زمان خلفای نخست عباسی برخی سرداران و سپاهیان خراسانی در تونس مستقر شدند (نک‌ : ابن اثیر، 6/135-136).
از محرم 184/ فوریۀ 800، با انتصاب ابراهیم بن اغلب تمیمی به حکومت افریقیه از سوی هارون‌الرشید، تونس جزو قلمرو دولت اغلبیان درآمد که پایتختشان قیروان بود (همو، 6/155-156). در سالهای بعد شورشهای متعددی در تونس بر ضد اغلبیان به وقوع پیوست (نک‌ : همو، 6/156، 235-236، 330-332، 440، 7/44). در 208ق/823م چون زیادة الله اغلبی بر شورشیان به رهبری منصور طُنبُذی غلبه یافت، شماری از ایشان را کشت و باروی تونس را تخریب کرد (یعقوبی، همانجا؛ ابن‌اثیر، 6/330-332). به گفتۀ ابوعبید بکری (2/698) تونس نزدیک 20 بار بر ضد امرا و والیان شورید. اغلبیان توجه ویژه‌ای به توسعۀ شهری تونس داشتند. آنان در بالای شهر ــ که اکنون ناحیۀ قصبـه خـوانده می‌شود ــ قصـری معروف به دارالاماره برای سکونت خود ساختند و بارویی استوار پیرامون شهر کشیدند و کاخهای دیگری نیز برای تفریح در میانۀ بوستانهای گل و باغهای میوه برپا کردند. این بناها بیرون دروازۀ قرطاجنه در جایی که در قدیم به «سوانی المرج» معروف بود، قرار داشت (عبدالوهاب، ورقات، 1/292). ایجاد بازارها و بناهای عمومی به‌ویژه آب انبارها و کارگاههای تولیدی به دست امرای اغلبی نیز در آبادانی و شکوفایی تونس مؤثر بود (مونس، 1(1)/289). امیر ابوابراهیم احمدبن محمد اغلبی (حک‌ 242-249ق) جامع زیتونه را با قبه‌های چندضلعی و ستونهای سنگی بر آورد و با آرایه‌ها و نقشها و نوشته‌های کوفی تزیین کرد و آن را به سبک بدیعی که امروزه دیده می‌شود، درآورد (عبدالوهاب، خلاصة، 68-69، ورقات، همانجا).
ابراهیم دوم، دیگر امیر اغلبی (حک‌ 261-290ق) نیز پس از 267ق/881م در تونس مستقر شد و کاخهای متعددی در آنجا بنا کرد که از آن جمله، قصبه بود که در بخش بالای شهر قرار داشت. پسر و جانشین وی، عبدالله (حک‌ 290ق) نیز تونس را مقر خود قرار داد (عبدالوهاب، خلاصة، 71-72).
چون عبیدالله مهدی نخستین خلیفۀ فاطمی، دولت خود را در افریقیه تأسیس کرد (297ق/910م)، تونس را نیز به استیلای خود درآورد. وی در 303ق/916م از این شهر بازدید کرد (ابن‌اثیر، 8/94) و در دوران حکومتش باروی تونس را از نو ساخت و جاهایی را نیز بازسازی کرد (ابن خلکان، 3/118). در 333ق/945م در زمان پسر و جانشین وی، القائم (حک‌ 322-334ق) ابویزید مَخْلَدبن کیداد از سران خوارج بر تونس مستولی شد و رحمون نامی را به حکومت آنجا گمارد. در ماه صفر 334 نیز لشکریان ابویزید در تونس دست به قتل و غارت گشودند (ابن اثیر، 8/423-424، 431-432).
پس از آنکه معز خلیفۀ فاطمی در 362ق/973م پایتخت خود را به مصر (قاهره) انتقال داد، بلکین بن زیری صنهاجی را به حکومت افریقیه گمارد (ابن اثیر، 8/620-621) و شهر تونس جزو قلمرو او ــ کـه مقـرش در مهدیه بود ــ قـرارگرفت. بعدها چون نواده‌اش معز بن بادیس زیری رسماً در 439ق/1047م از اطاعت فاطمیان سرپیچید و فرمان عباسیان را گردن نهاد، عرب بنی هلال به تحریک فاطمیان، همچون سیل در 440ق/1048م افریقیه را درنوردیـدند و تخریب و غارت کردند (عبدالوهاب، همان، 90-91).
به دنبال ضعف دولت بنی‌زیری در افریقیه، بنوخراسان دولتی محلی در شهر تونس تشکیل دادند که نزدیک 70 سال دوام یافت (طویلی، 27). نخستین فرد این خاندان که ابن خلدون (6/163) او را از قبیلۀ بربر صنهاجه دانسته است، عبدالحق بن عبدالعزیز بن خراسان بود که در 450ق/1058م در تونس حکومت را به دست گرفت و تا 488ق/1095م حکومت کرد (ابن عذاری، 1/315؛ زرکلی، 3/281). عبدالحق یک چند بر ضد تمیم بن معز زیری شورید که تمیم در 458ق/1066م با ارسال لشکری او را به اطاعت باز آورد (ابن اثیر، 10/50-51، با این ملاحظه که نام او را احمدبن خراسان نوشته است).
پس از وی، پسرش عبدالعزیز بن عبدالحق تا500 ق حکومت کرد. آنگاه احمدبن عبدالعزیزبن عبدالحق زمام قدرت را به دست گرفت. وی قصر بنی خراسان را در تونس ساخت و شهر را با احداث باروهای آن، استحکام بخشید. سرانجام در 522 ق/1128م یحیی بن عزیز از حاکمان بنی حمّاد با فرستادن لشکری او را به تسلیم وا داشتند و به بجایه بردند (ابن‌عذاری، همانجا؛ ابن‌خلدون، 6/164؛ قس: مونس،1 (1)/653-654). در سالهای 491 و510 ق بنی‌زیری با ارسال لشکریانی بنی خراسان را در تونس به اطاعت وا داشتند (ابن اثیر، 10/279، 521).
از 522 ق به بعد، افرادی از خاندان بنی‌حماد بر تونس حکم راندند (نک‌ : ابن عذاری، 1/316). در 543 ق/1148م مردم تونس بر ضد معدبن منصور ابن حماد شوریده و او را بیرون راندند و ابوبکربن اسماعیل بن عبدالحق از بنی خراسان را به امارت برداشتند. اما پس از 7 ماه، پسر برادرش عبدالله بن عبدالعزیز ابن خراسان او را از میان برداشت و خود نزدیک 10 سال حکومت کرد (ابن عذاری، همانجا).
سرانجام در 552 ق/1157م، عبدالله پسر عبدالمؤمن بن علی خلیفۀ موحدی تونس را محاصره کرد. ابن خراسان به یاری عربها تونس را از محاصره رهانید، هرچند در این اثنا درگذشت و علی‌بن احمدبن عبدالعزیز 5 ماه حکومت کرد و سپس در پی حملۀ عبدالمؤمن به تونس در 24 جمادی‌الآخر 554 شهر امان یافت و ]علی بن[ احمد ابن خراسان تسلیم، و روانۀ مراکش شد، اما در میانۀ راه درگذشت (ابن‌اثیر، 11/242؛ ابن‌خلدون، 6/164-165).
از آثار بازمانده از دورۀ بنی‌خراسان در تونس، جامع بزرگ قصر است که احمد ابن خراسان آن را در محوطۀ کاخ خود ساخت. در محلۀ بنی‌خراسان تونس آرامگاه این خاندان و بناهای باشکوه آنان قرار دارد که زیبایی و سبک جالب نمای خانه‌ها و راهها و کوچه‌های آن قابل توجه است. در زمان موحدون، مهاجرانی از اندلس در نزدیکی این محله سکنا گزیدند و خانه‌هایی بلند و زیبا ساختند که آمیزه‌ای از سبک هنری اصیل تونسی و اندلسی بود. این محلـه از باب مناره ــ که موحدان آن را پـدید آوردند ‌ــ تـا جـامع زیتونـه گستـرده بـود. بـاب سوق العطارین از درهای جامع زیتونه، یادگاری از روزگار بنی خراسان است (طویلی، 28-29). سنگ‌نوشته‌ای به تاریخ رمضان 474/ فوریۀ 1082 بر این سردر نصب شده که نام عبدالحق بن عبدالعزیز ابن خراسان در آن نقش شده است (زرکلی، همانجا؛ طویلی، 29). بنوخراسان همچنین تونس را با ساختن باروها استحکام بخشیدند و قصرها و مسجدهایی در این شهر بنا کردند (همانجا).
عبدالمؤمن پس از استیلا بر تونس، یهودیان و نصارای شهر را به قبول اسلام وا داشت (ابن اثیر، همانجا). در 581 ق/1185م که علی بن اسحاق ابن غانیه از بقایای مرابطون، سراسر افریقیه را تصرف، و به نام خلیفه الناصر عباسی خطبه کرد، موحدون به دشواری توانستند تونس را نگه دارند. در 583 ق/1187م یعقوب المنصور بن یوسف بن عبدالمؤمن افریقیه را بازگرفت و یکی از سرداران خود را به حکومت تونس گمارد (همو، 11/519-522، 12/146). در زمان المنصور، یحیی‌بن اسحاق
ابن غانیه برادر علی و از دیگر امرای مرابطون که بر بخشهای وسیعی از افریقیه چیره شده بود، تونس را گرفت و در آنجا به نام خلیفۀ عباسی بغداد خطبه خواند. المنصور با لشکری بسیار از مقر خود در مراکش بدان سوی رفت و در اول ذیقعدۀ 585 ق/ 11 دسامبر 1189م وارد تونس شد. ابن غانیه به صحرا گریخت و آرامش به تونس بازگشت (ابن‌ابی‌زرع، 287-288؛ قس: عبدالوهاب، خلاصة، 102).
پس از مرگ المنصور، ابن غانیه در 599 ق/1202م تونس را پس از 4 ماه محاصره به جنگ گشود. از این‌رو، محمد الناصر، پسر و جانشین المنصور در سال بعد برای فرو نشاندن شورش دوبارۀ ابن غانیه به افریقیه لشکر کشید و تونس را آزاد کرد و سپس در 603ق/1207م وزیر خود عبدالواحدبن ابی‌حفص
(د 618ق) نیای امرای حفصی را به حکومت تونس منصوب کرد (سلاوی، 3/183-184؛ عبدالوهاب، همان، 102-103؛ طویلی، 31). از این زمان شهر تونس به جای قیروان و مهدیه، مرکز حکومتی ولایت افریقیه (اکنون کشور تونس) گردید (نک‌ : ابن‌سعید، 143؛ ابوالفدا، 142؛ دمشقی، 214) که تا به امروز این مرکزیت را حفظ کرده است (عبدالوهاب، همان، 103).
عبدالواحد سیاستی نیکو پیشه کرد و تونس در عهد او سامان یافت و آسیبهایی که به دست عربها بر شهر وارد آمده بود، اصلاح شد (ابن شماع، 50؛ زرکشی، 18؛ لئون افریقی، 2/74). پس از وی دو تن از پسرانش همچنان به نیابت از موحدان بر تونس حکومت کردند (نک‌ : ابن قنفذ، 106-107؛ عبدالوهاب، همان، 105).
اوج درخشش تونس در همۀ زمینه‌های علمی، فرهنگی، اقتصادی، هنر و معماری، با تأسیس دولت حفصیان به وقوع پیوست (ابن شماع، 36؛ طویلی، 60-61) و شهر تونس چنان شهرت و اعتباری یافت که مغرب و مراکش را تحت‌الشعاع قرار داد (ابن‌عبدالمنعم، 144). با آغاز ضعف موحدون و ظهور و اقتدار مرینیان در مغرب اقصى، امیر ابوزکریا یحیی بن عبدالواحد حفصی (د 647 ق) در626 ق/1229م با اعلام استقلال از موحدون، دولت حفصیان را در شهر تونس بنیان گذارد و با پیروزی بر ابن‌غانیه و قتل او در 631 ق/1234م تونس را به مرکز قدرتی در میان دولتهای مجاور بدل کرد (نک‌ : ابن قنفذ، 107-109؛ عبدالوهاب، همان، 107-108؛ طویلی، 38).
تونس در زمان امیر ابوزکریا به آبادانی، ارزانی قیمتها، آرامش عمومی، امنیت راهها و ذخیرۀ مالی و تسلیحاتی نامور بود (ابن قنفذ، 112؛ زرکشی، 25) و بناها و بوستانها و باغهایی به سبک اندلسی و به دست صنعتگرانی از اندلس در تونس پدید آمد (مقری، 3/153). مسجد جامع قصبه و منارۀ زیبای آن (ساخت: رمضان 630/ ژوئن 1233)، مدرسۀ شماعین، و دیگر مساجد و مدارس، سوق‌العطارین نزدیک جامع زیتونه و کتابخانۀ سلطنتی با 36 هزار جلد کتاب از آثار دورۀ او در تونس است (زرکشی، 26؛ عبدالوهاب، طویلی، همانجاها؛ قس: لئون افریقی، 2/73).
از این میان، مسجد جامع قصبه که به جامع موحدون و جامع حفصی نیز شهرت دارد، به لحاظ ویژگیهای هنری و معماری حائز اهمیت است. سبک بنای این مسجد ترکیبی از ویژگیهای اندلسی و تونسی است. جلوه‌های هنری که به خصوص در ساخت منارۀ آن دیده می‌شود، گویای شکوفایی تمدن تونس در اوایل روزگار حفصیان است (طویلی، 52). از دیگر بناهای این دوره، جامع الهواء یا جامع التوفیق و مدرسۀ مجاور آن (مدرسۀ توفیقیه، که امروزه در مقابل زاویۀ سیدی قاسم زلیجی قرار دارد) است که آن را عَطْف، همسر ابوزکریا در 650 ق/1252م ساخت (همو، 39-40، 53).
از اوایل عهد حفصیان، به‌ویژه بعد از ابوزکریا یحیى تا روزگار وزان فاسی (لئون افریقی)، در نتیجۀ مهاجرت از اندلس و مغرب به تونس، جمعیت تونس به گونه‌ای پیوسته رو به افزایش نهاد و محدودۀ این شهر وسعت یافت و سرآمد شهرهای افریقا شد (لئون افریقی، 2/73-74؛ طویلی، 53، 63).
ولایت افریقیه و پایتخت آن، تونس، در عهد حکومت مقتدرانۀ المستنصر بالله حفصی پسر ابوزکریا (647-675 ق) از لحاظ تمدن و رفاه عمومی که جلوه‌های آن در خوراک و پوشاک و ظروف و خانه‌ها پدیدار بود، شکوفا گشت (عبدالوهاب، همان، 108)، و بناها و باغها و تأسیسات عمرانی در آنجا ساخته شد. از آثار شایان ذکر او، ترمیم آبراه رومی برای آبرسانی از چشمه‌های زغوان به تونس، در 665 ق/1267م بود (ابن قنفذ، 117، 127؛ ابن شماع، 66، 68؛ نیز نک‌ : طویلی، 40-41). یک شاخه از این آبراه به قصر سلطان، و شاخه‌ای نیز به جامع زیتونه کشیده شده بود (عبدری، 110؛ ابن قنفذ، 117). در زمان المستنصر 4 حومه (ربض) پیرامون شهر تونس شکل گرفت که هریک مشتمل بر دکانها و اصناف صنعتگران، صیادان و عطاران بود. در یکی از این حومه‌ها، تاجران ونیزی و جنوایی و کاتالونیایی اقامت داشتند (لئون افریقی، 2/74).
مشهورترین حادثۀ تونس در زمان المستنصر، حملۀ صلیبی هشتم به فرماندهی لوئی نهم پادشاه فرانسه به این شهر در آخر
ذیقعدۀ 668 ق/21 ژوئیه 1270م است. صلیبیان با ناوگانی متشکل از 40 هزار جنگجو در بقایای شهر قرطاجنه پیاده شدند. پس از حدود 6 ماه جنگ میان آنان و مسلمانان، شیوع وبا در تونس به ارتش فرانسویها نیز سرایت کرد و جمع بسیاری از آنان، از جمله لوئی نهم، در 10 محرم 669 ق/29 اوت 1270م مردند. بدین‌گونه این جنگ صلیبی با ناکامی صلیبیان و صلح میان طرفین پایان یافت و باقی‌ماندۀ ارتش فرانسـه تونس را ترک کردند (عبدالوهاب، همان، 108-109؛ نیز نک‌ : کنانی، 187-250؛ قس:یونینی، 1/549-550؛ ابن ابی زرع، 533-534؛ ذهبی، 51، 60، 89- 90؛ ابن کثیر، 13/301؛ ابن قنفذ، 131-132؛ ابن شماع، 69-70، 72).
عَبْدَری که سفر خود را در 25 ذیقعدۀ 688 ق/10 دسامبر 1289م در زمان المستنصر بالله دوم ابوحفص عمربن ابی زکریا حفصی آغاز کرده، ضمن دیدار از تونس، آن را پایگاه مسافرانی از غرب و شرق و محل تلاقی کاروانها و کشتیهایی از هر سوی دانسته، و آن را به سبب آبادانی، رونق علمی، زیبایی و استواری بناها و وسعت محدودۀ شهری ستوده است. به گفتۀ وی در کنار هریک از چند دروازۀ شهر، حومه‌ای است که خود به اندازۀ شهری است (ص 40، 108-114).
در زمان ابویحیى ابوبکر دوم ملقب به متوکل (حک‌ 718-747ق) تونس به سبب شورش برخی از مخالفان و مدعیانی از خاندان حفصی آسیب دید (نک‌ : ابن قنفذ، 160-162). در 729ق/1329م نیز ابوتاشفین حاکم تلمسان به قلمرو حفصیان حمله کرد و لشکریان او وارد شهر تونس شدند. ابوبکر از سلطان ابوسعید مرینی حاکم مغرب استمداد کرد و در سال بعد توانست به پایتخت خود بازگردد (سلاوی، 4/115-116) وی پس از تسلط بر امور، وضع کشاورزی و صنعت و علوم را بهبود بخشید (نک‌ : عبدالوهاب، همان، 114-115)، به طوری که به گفتۀ ابن شماع در این شهر بیش از 700 دکان عطاری و بیش از 120 آسیا بود (ص 91).
در زمان وی بودکه ابن بطوطه (د 779ق) از تونس دیدن کرد (نک‌ : ابن بطوطه، 36). در پی ضعف و اختلاف خاندان حفصیان، سلطان ابوالحسن مرینی (حک‌ 732-749ق) حاکم مغرب در 748ق/1347م به تونس لشکر کشید و پس از قتل ابوحفص عمر دوم حفصی (حک‌ 747ق) بر این شهر استیلا یافت (نک‌ : همو، 668؛ ابن قنفذ، 169-170؛ زرکشی، 81-83). اما تسلط او بر تونس فقط دو سال‌ونیم به درازا کشید، زیرا عربها که در دولت حفصیان نفوذ و جایگاهی بزرگ داشتند، بر ضد فشارها و ستمهای او شوریدند و او پس از جنگی شدید ناگزیر به مراکش هزیمت یافت. تونس در سالهای بعد نیز دچار آشوب و نزاع امرای بنی حفص بر سر قدرت بود (حجی، 2644؛ نیز نک‌ : عبدالوهاب، همان، 117-118).
در زمان سلطان ابوفارس عبدالعزیز بن احمد حفصی
(حک‌ 796-837 ق) بار دیگر امنیت بر تونس حکمفرما شد (نک‌ : ابن‌قنفذ، 189-190؛ زرکشی، 114-115)، به گونه‌ای که درآمد گمرکی و مالیاتی این شهر افزایش قابل ملاحظه‌ای یافت. بنای زاویه‌ها، کتابخانه‌ای در شمال جامع زیتونه، و همچنین آب‌انبارها و سقاخانه‌ها و بیمارستان تونس از اقدامات ابوفارس بود (نک‌ : همو، 115-117). تأسیس مدرسۀ منتصریه نیز از آثار نوۀ وی، محمدالمنتصر است (عبدالوهاب، همان، 123).
با مرگ ابوفارس عبدالعزیز، دولت حفصیان در اثر سوء تدبیر
جانشینانش، به انحطاط گرایید. شیوع وبا و طاعون در سالهای 873 و 899ق، در تونس، از حوادث دوران افول دولت حفصیان است (همانجا). با وجود این، شهر تونس رونق خود را نگاه داشت. به گفتۀ لئون افریقی در این شهر زیبا و پرجمعیت، هر صنفی محلی خاص داشتند. نساجان بیشترین شمار صنعتگران را شکل می‌دادند و پارچه‌های گران قیمتی که می‌بافتند، در همۀ افریقا به فروش می‌رسید (همانجا). تونس با دولتهای متعدد اروپایی ساحل شمالی دریای مدیترانه نیز روابط بازرگانی داشت و گذرگاه تجارتی کالاهای مشرق و افریقا و بالعکس بود (طویلی، 63).
در935ق/1528م در پی آشفتگی حکومت حفصیان، خیرالدین بارباروس، دریاسالار ترک احتمالاً به دستور سلیمان قانونی سلطان عثمانی، شهر تونس را تصرف کرد. حسن بن ابی عبدالله حفصی (آغاز حک‌ 932ق) که با یاری عربها به جنگ بازگشت، باز هزیمت یافت و از شارل1 پنجم (شارل کن) پادشاه اسپانیا کمک خواست. شارل در رأس سپاهی به سوی تونس پیش راند و در 942ق/1535م آنجا را گرفت و سپاهیانش شهر را غارت کردند. گفته شده است از 180 هزار تن جمعیت شهر تونس، کشته و اسیر شدند و باقی جان سالم به‌در بردند. اسپانیاییها در حمله به جامع زیتونه کتابهای نفیس کتابخانۀ عبدلیه را نابود ساختند. به دنبال آن، شارل، حسن حفصی را بر تخت نشاند و یکی از امرای سپاه خود را در نظارت با او شریک کرد؛ اما اهالی تونس زیر بار شرایط ظالمانۀ مالی اسپانیاییها نرفتند و در 942ق/1535م به یاری ابوالعباس احمد، معروف به حمیده پسر حسن حفصی، بر شهر مسلط شدند (نک‌ : ابن‌ابی‌دینار، 161-167؛ سراج اندلسی، 2/204-207؛ عبدالوهاب، همان، 126-127؛ حجی، همانجا).
1. Charles
چندی بعد، علی پاشا که پس از مرگ خیرالدین جانشین او در حکومت الجزایر شده بود، در 977ق/1569م به تونس لشکر کشید و پس از هزیمت دادن ابوالعباس احمد، این شهر را به نام سلطان سلیم دوم عثمانی فتح کرد. بار دیگر اسپانیاییها برای
یاری امیر حفصی در برابر ترکان، با ناوگانی به تونس آمدند. چون احمد حفصی شرایط آنان را نپذیرفت، برادرش محمد در 980ق/1573م با حمایت اسپانیاییها قدرت را به دست گرفت و اسپانیاییها استحکاماتی در این شهر پدید آوردند. سرانجام نیروهای ترک مستقر در قیروان و طرابلس برای آزادسازی تونس روانۀ این شهر شدند. صدراعظم عثمانی، سنان پاشا نیز به عنوان فرمانده کل عملیات، با ناوگانی عظیم (حدود 000‘1 کشتی) از سوی باب عالی به آنان پیوست و پس از چند روز جنگ شدید، در 25 جمادی‌الاول 981ق/22 سپتامبر 1573م نیروهای عثمانی با فتح قلاع اسپانیاییها و به اسارت گرفتن آنان، شهر تونس را تصرف کرد و با دستگیری محمد بن حسن حفصی و فرستادن او به استانبول، دولت حفصیان در تونس انقراض یافت (ابن قنفذ، 172-179؛ عبدالوهاب، همان، 128-129).
پس از فتح عثمانی، دیوانی در شهر تونس برای رسیدگی به مسائل سپاهیان (موسوم به یِنی‌چری) و ادارۀ امور ولایت تأسیس شد. به سبب جور و تعدی رؤسای دیوان، از 1007ق/1598م افرادی با عنوان دای مأمور رسیدگی به امور سپاهیان و حفظ نظم در شهر تونس شدند. در 1017-1018ق (و به قولی 1016ق) در زمان عثمان‌دای (حک‌ 1007-1019ق) شمار قابل توجهی از مسلمانان اندلس که از وطن خود رانده شده بودند، در تونس سکنا گزیدند و برخی از صنایع مانند کلاه‌بافی (شاشیّه)، ابریشم بافی‌، سنگ‌تراشی تزیینی، گچ‌بری، کاشی‌کاری، صحافی وپاره‌ای روشهای زراعت را در آنجا رایج ساختند (ابن‌ابی‌دینار، 204؛ ابن‌ابی‌الضیاف، 2/35؛ عبدالوهاب، همان، 134؛ طویلی، 91-96). این مهاجران در شهر تونس «حومة الاندلس» را ساختند و مسجد جامعی معروف به سبحان‌الله بنا کردند که در بیرون باب سویقه قرار داشت. آنان مدرسه‌ای نیز معروف به مدرسۀ سیدی العجمی یا مدرسة الفتح نزدیک مقبرۀ سیدی یونس ساختند که بنای آن در 1034ق/1625م به پایان رسید (ابن‌ابی‌الضیاف، همانجا؛ سراج اندلسی، 2/344؛ طویلی، 95-96؛ نیز نک‌ : ابن خوجه، تاریخ معالم...، 141-143).
شهر تونس در زمان یوسف دای (حک‌ 1019-1047ق) به شکوه خود ادامه داد و در آنجا مسجد جامعی زیبا (تأسیس: 1021ق) و مدرسه‌ای موسوم به یوسفیه(تأسیس: 1021ق) و چندین بازار ساخته شد و آبراه دورۀ حفصیان اصلاح گردید (عبدالوهاب، همان، 136؛ طویلی، 98؛ نیز نک‌ : ابن خوجه، همان، 177-181).
یکی از پیشکاران یوسف‌دای، به نام مرادبای که در 1041ق/1632م از سوی باب عالی لقب پاشا گرفت، دولت مستقل مرادیان را پایه‌گذاری کرد. از این زمان شهر تونس تحت حاکمیت این خاندان قرارگرفت (نک‌ : ابن خوجه، صفحات...،
48 بب‌ ؛ عبدالوهاب، همان، 135-136، 138-139). در دوران حمّوده پاشا و پسرش مرادبای دوم از امرای این خاندان که با اقتدار بر اوضاع مسلط بودند، شهر تونس از آرامش برخوردار بود، اما پس از آن نزاع پسران مرادبای دوم بر سر قدرت، دستگاه حکومت و پایتخت (شهر تونس) را دستخوش آشفتگی کرد. در زمان حکومت ظالمانۀ مرادبـای سـوم ــ کـه بـا قتل او (محـرم 1114ق/1702م) دولت مرادیـان منقـرض شـد ــ تـونس روزگاری تیره را پشت سرگذاشت (نک‌ : ابن‌ابی‌الضیاف، 3/41 بب‌ ؛

عبدالوهاب، همان، 140-141).
پاره‌ای از آثار ساخته شده در تونس در دوران مرادیان از این قرار است: مسجد جامع با شکوه حَمّوده پاشا مقابل مقبرۀ احمد بن عروس و بیمارستان حومة العزّافین (ساختۀ حموده پاشا)، مدرسۀ مرادیه (منسوب به مرادبای دوم، تأسیس: 1084ق)، مسجد جامع بسیار زیبای محمدبای مرادی معروف به مسجد سیدی محرز (اتمام بنا: 1108ق/1697م) که در آن از سبک معماری مسجد جامع احمد ثالث در استانبول تقلید شده، و مشتمل بر کتابخانه‌ای مهم بوده است. کلیسایی نزدیک دروازۀ قرطاجنۀ شهر تونس. این کلیسا را ــ که نخستین عبادتگاه مسیحی شهـر تونس در دورۀ اسلامـی به شمار می‌رفت ــ رمضان بای برای مادرش که بر آیین مسیحیت درگذشت، ساخت (ابن خوجه، تاریخ معالم، 181-188؛ عبدالوهاب، همانجا، طویلی، 97-99).
در 1116ق/1704م، به علت شیوع طاعون در شهر تونس شماری از اهالی این شهر درگذشتند (عبدالوهاب، همان، 146). در 20 ربیع‌الاول 1117ق/1 ژوئیۀ 1705م مردم شهر تونس حسین‌بای پسر علی ترکی را به امارت برگزیدند. از آن زمان تونس تحت حاکمیت افرادی از دودمان حسینیان بود (همان، 146-147؛ ابن‌ابی‌الضیاف، 2/107)، تا آنکه با الغای نظام پادشاهی و اعلان جمهوری در 27 ذیحجۀ 1376ق/25 ژوئیۀ 1957م، این دولت برچیده شد (نک‌ : بخش تونس، کشور، در همین مقاله).
حسین‌بای (حک‌ 1117-1148ق) باروی شهر تونس را ترمیم کرد و قلاع آن را استوار ساخت (عبدالوهاب، همان، 147) و سقاخانه‌ها، چاهها و آب انبارهای دوران حفصیان و مساجد و آرامگاههای اولیا را ترمیم و کاروان‌سراها و بازارهای جدیدی در این شهر احداث کرد (خوجه، 157-160؛ طویلی، 105) و مدارس حسینیه (نزدیک جامع زیتونه) و نَخله (تأسیس: 1126ق) را در این شهر بنا کرد (خوجه، 160؛ عبدالوهاب، همان، 151؛ طویلی، 104-105). همچنین در 1139ق/1727م در نزدیک مدرسۀ حسینیه، مسجد جامعی زیبا و با شکوه ساخت که اکنون در سوق الصباغین قرار دارد (همو، 105). جانشینان وی، علی پاشا (حک‌ 1148-1170ق) و علی‌بای دوم (حک‌ 1172-1196ق) نیز چندین مدرسه در تونس تأسیس کردند که از لحاظ هنری و معماری قابل توجه هستند (نک‌ : بن‌عبدالعزیز، 299؛ طویلی، 107، 111؛ عبدالوهاب، همان، 151، 154).
در زمان محمودبای (حک‌ 1230-1239ق) شهر تونس از لحاظ عمرانی توسعه یافت، به گونه‌ای که در این دوره 17 مسجد جامع، 300 مسجد، 20 مدرسه، 115 مکتب ابتدایی و شماری خانقاه و سقاخانه و تکیه و بیمارستان و سربازخانه در آنجا وجود داشت (همان، 161).
در 1298ق/1881م ارتش فرانسه کشور تونس را اشغال کرد. از آن پس، تا 1943م/1322ش شهر تونس نیز به منزلۀ جزئی از این کشور، تحت‌الحمایۀ فرانسه بود. در این دوران مؤسسات و نهادهای تمدنی جدید به تدریج در این شهر شکل گرفت (نک‌ : همان، 178-179). در پی آن شهر تونس در دوران حکومت محمد منصف‌بای (حک‌ 1320-1324ق) در اثر جنگ جهانی دوم آسیبهای سنگین دید (همان، 186-187؛ نیز نک‌ : زمرلی، 59 بب‌ ‌).
تونس امروزه از دو بخش متمایز و متصل به هم تشکیل می‌شود: بخش کهن آن با موقعیتی نامناسب در تپه ماهورهای طولانی و کم‌عرض مستطیل‌شکل، و میان نمکزار سیجومی و دریاچۀ تونس قرار دارد و از جنوب و جنوب شرقی به سوی شمال شرقی ممتد است. این شهر به سبب حاصلخیزی و نزدیکی به دریای مدیترانه و سواحل اروپایی، موقعیت اقتصادی و استراتژیک خوبی دارد و از خلیج تونس در جهت عمران شهری بهره گرفته است. عمران تونس مساحتی حـدود 30 کمـ از شمال تا جنوب و 25 کمـ‌ از شرق تا غرب را دربر می‌گیرد. تونس بزرگ‌ترین شهر صنعتی در کشور به شمار می‌رود و شبکه‌ای گسترده از جاده‌ها و راه‌آهن آن را با همۀ نقاط کشور مرتبط کرده است و نقش نخست را در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. شهر تونس بیش از 30٪ آموزشگاههای متوسطه و 75٪ دانشجویان آموزش عالی را در خود جای داده است و 40٪ بیمارستانها در آنجا قرار دارد؛ سرمایه‌گذاریها نیز در این شهر متمرکز است. این سیطره به سبب نقش تاریخی، سیاسی و اقتصادی شهر تونس است که در طول بیش از نیم قرن گروههای بسیاری از مهاجران و روستاییان نقاط مختلف کشور را به سوی خود جذب کرده است ( الموسوعة...، 7/353). جمعیت شهر تونس (بدون احتساب حومه) در 2008م/1387ش، 436،739 تن برآورد شده است («فرهنگ جهانی1»، npn.).
بخش خدمات در پایتخت ــ که شامل وزارتخانه‌ها و شرکتها و مؤسسات ملی و بانک مرکزی است ــ در رتبۀ نخست قرار دارد. بخش صنعت در این شهر از 1970م به بعد رو به توسعه نهاده، در حالی که بخش کشاورزی عقب‌گرد داشته است. در زمان استعمار فرانسه در شهر تونس صنایعی مانند فسفات، ذوب سرب، مصالح ساختمانی مانند سیمان، و صنایع غذایی به وجود آمد. اکنون صنایع فلزی و شیمیایی نیز در تونس دائر است و صنایع نساجی و پوست در ردیف اول تمام صنایع این شهر قرار دارد. بندر تونس بیش‌ترین فعالیتهای دریایی در زمینۀ واردات در کشور را به خود اختصاص داده است ( الموسوعة، 7/354).در بخش کهن تونس، بازارهای سنتی و قدیمی و آثار دینی و تاریخی مانند جامع زیتونه و مدرسۀ خلدونیه برپا ست و برخی از دوائر دولتی و وزارتخانه‌ها در آنجا قرار دارد (همانجا).
در بخش جدید شهر، محلۀ استعماری پیشین که از شهر کهن تا دریاچۀ تونس امتداد دارد، واقع است. طرح تونس البُحیره با هدف توسعۀ مرکز شهر جدید متناسب با کارکردهای خدماتی، تجارتی و مسکونی در حال انجام است. افزون بر این در شمال و غرب شهر کهن و محلۀ استعماری، پاره‌ای محله‌های جدید در حال گسترش است. در منطقۀ جدید شرقیه که در شمال پایتخت، نزدیک فرودگاه قرار داد و در منطقۀ غربیه پاره‌ای صنایع تبدیلی، مواد غذایی و منسوجات شکل گرفته است (همان، 7/355). تونس به سبب وجود منطقۀ ساحلی و آثار متعدد برجای مانده از دوره‌های گذشتۀ تاریخی، گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب کرده است (نک‌ : جِیکبز، 69ff.؛ هام 65ff.؛ کَفری، 46ff.).
تونس از دیرباز به دارالعلم شهرت داشته است و از این شهر علما و فقهای بسیاری برخاسته، یا در آنجا به تعلیم و تعلم اشتغال جسته‌اند (ابوعبید، 2/697؛ نیز نک‌ : سمعانی، 1/493-494). این شهر در عهد ولات، اغلبیان، فاطمیان، بنی‌زیری، بنی‌خراسان و حفصیان مرکز تعلیم قراءات، فقه، نحو، ادب، حدیث، تاریخ و فلسفه بود و استادانی در همۀ علوم و فنون در آنجا شهرت یافتند (طویلی، 9).
از مسجد جامع زیتونه به منزلۀ نخستین پایگاه علمی و فرهنگی شهر تونـس در دورۀ اسلامی باید یاد کرد. این مسجد از اواخر سدۀ 1ق/7م با استادان خود مرکز تعلیم ادب عربی و علوم دینی بود. اوج درخشش علمی جامع زیتونه در عهد حفصیان بود که از همۀ شهرها طالبان علم برای اقامت در آن و دیدار علمایش بدانجا می‌رفتند (همو، 9، 14، 56). ابن‌بطوطه از جـامع زیتونه بـه عنوان مرکـز تعلیم و صدور فتـاوای شرعی یاد کرده است (ص 36؛ برای جایگاه علمی جامع زیتونه و نظام آموزشی آن در عصر حفصیان، نک‌ : معموری، 75 بب‌ ؛ حسین، 16 بب‌ ‌).
پس از آن، مسجد جامع قصر (ساختۀ احمد ابن خراسان) شایان ذکر است. در این مرکز علمی فعال، طالبان علم گرد می‌آمدند (طویلی، 28). جامع قصبه (ساختۀ ابوزکریا حفصی) و جامع توفیق (ساختۀ همسر ابوزکریا) از دیگر مراکز علم و ادب
بود و جلسات درس و شعر و ادب در آنجا برپا می‌شد؛ چنان‌که در دیگر مساجد جامع و مدارس تونس دورۀ حفصیان نیز، تعلیم و تعلم رونق داشت (نک‌ : همو، 55 بب‌ ؛ برای مدارس دورۀ حفصیان در سده‌های 7-9ق/13-15م، نک‌ : معموری، 117 بب‌ ‌). در عهد امرای حفصی عالمان و ادیبان وشاعران بسیاری در تونس می‌زیستند و کتابها و آثاری پدید آوردند. برخی از امرای حفصی نیز خود اهل شعر و ادب بودند. از این‌رو، در عهد آنان، تونس محور حیات علمی و فرهنگی شد (طویلی، 61-62). در دوره‌های پس از حفصیان نیز سنت تعلیم و تعلم در مساجد و مدارس شهر تونس با قوّت استمرار یافت (نک‌ : همو، 91 بب‌ ‌؛ برای پاره‌ای از مدارس تونس در دورۀ حکمرانی ترکان، نک‌ : معموری، 130-135).
برخی از مشاهیر علما، ادبا و دانشمندان شهر تونس عبارت‌اند از: علی ابن زیاد (د 183ق)، فقیه مالکی (نک‌ : ابوالعرب، 220-223)؛ علی بن محمد اِیادی (د ح 365ق)، شاعر (نیفر، 1/114-117)؛ محرز بن خَلَف (د 413ق)، فقیه و زاهد و شاعر (ابن شماع، 38؛ نیز نک‌ : نیفر، 1/130-137؛ طویلی، 22-26)؛ عبدالله بن احمد بن محمد تجانی (د پس از 717ق)، ادیب و سفرنامه‌نویس، و دیگر افراد خاندان تجانی، نیز شماری از فقها و مؤلفان مالکی همچون محمد بن عبدالله ابن راشد (د 736ق)،‌ محمد ابن عبدالسلام (د 749ق)، محمد‌بن هارون کِنانی (د 750ق)، و محمد ابن عرفـه (د 803 ق) و دو مـورخ مشهور: ابن‌خلدون (د 808 ق) و ابن‌ابی الضیاف (د 1291ق) (عبدالوهاب، خلاصة، 115-116، 170).

مآخذ: ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، 1387ق/ 1967م؛ ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، 1420ق/1999م؛ ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، تونس، 1990م؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، 1407ق/1987م؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1937م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1967م؛ ابن خلدون، العبر، بیروت، 1391ق/1971م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن خوجه، محمد، «تاریخ ابواب تونس»، دائرة المعارف التونسیة، تونس، 1995م؛ همو، تاریخ معالم التوحید، به کوشش جیلانی بن حاج یحیى و حمادی ساحلی، بیروت، 1985م؛ همو، صفحات من تاریخ تونس، به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی بن حاج یحیى، بیروت، 1386ق/1986م؛ ابن سعید مغربی، علی، الجغرافیا، به کوشش اسماعیل عربی، بیروت، 1390ق/1970م؛ ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، تونس/طرابلس، 1984م؛ ابن عبدالحکم، عبدالرحمان، فتوح مصر و اخبارها، به کوشش محمد حجیری، بیروت، 1416ق/1996م؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1984م؛ ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، 1400ق/1980م؛ ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، تونس، 1968م؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا. فره، تونس، 1992م؛ ابوالعرب، محمد، طبقات علماء افریقیة و تـونس، به کـوشش علی شابـی و نعیم حسن یافـی، تونس، 1985م؛ ابوالفـدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق/1989م؛ الاستبصار فی عجائب الامصار، به کوشش سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، 1986م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1967م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1866م؛ بن عبدالعزیز، حموده، الکتاب الباشی، به کوشش محمد ماضور، تونس، 1970م؛ حجی، محمد، «تونس و المغرب»، معلمة المغرب، رباط، 1415ق/ 1995م؛ حسیـن، محمـد خضـر، تونس و جـامع الزیتونـة، 1391ق/1971م؛ خوجـه، حسین، ذیل بشائر اهل الایمان، به کوشش طاهر معموری، تونس/طرابلس، 1395ق/1975م؛ دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش عبدالرزاق اصفر، دمشق، 1983م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات 661-670 ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1419ق/1999م؛ زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، تونس، 1966م؛ زرکلی، اعلام؛ زمرلی، صادق، تونس فی عهد المنصف بای، ترجمۀ حمادی ساحلی، بیروت، 1989م؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1984م؛ سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش احمد ناصری، دارالبیضاء، 2001م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، 2002م؛ عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، دمشق، 1419ق/1999م؛ عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، تونس، 1373ق؛ همو، ورقات، تونس، 1964م؛ کنانی، مصطفى حسن محمد، حملة لویس التاسع الصلیبیة على تونس، اسکندریه، 1406ق؛ لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، 1983م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1966م؛ معموری، طاهر، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، تهران، 1378ش؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، 1419ق/ 1999م؛ مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت، 1412ق/1992م؛ نیفر، محمد، عنوان الاریب، به کوشش علی نیفر، بیروت، 1996م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1891-1892م؛ یونینی، موسى، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباددکن، 1374ق/ 1954م؛ نیز:

Caffrey, C., Tunisia, ed. M. Gerrard, London, 2006; EI2; Ham, A. and A. Hole, Tunisia, Oakland, 2004; Jacobs, D. and P. Morris, Tunisia, London, 2005; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.
محمدرضا ناجی
 

1. Encarta...

2. The World …

 3. »Tunisia«
1. »Tunisia, Bureau … «

1. Guiseppe Raffo

2. Felice

1. Brèart

1. Encyclopedia…

1. The World…