تَوَکُّلیْ دَده، از دراویش مولوی‌ بوسنی در سدۀ 11ق/ 17م. نام، سال تولد و مرگ او معلوم نیست. توکلی دده نیز تخلص شعری او ست (خانجی، 43). با توجه به اینکه شاگردش، دبرلی وجدی، در 1080ق/ 1669م وفات کرده است، می‌توان نتیجه گرفت که توکلی دده در نیمۀ نخست سدۀ 11ق می‌زیسته است. بوگدانویچ وفات او را 1035ق حدس زده است (نک‌ : ادبیات…، 63، «ادبیات...»، 989؛ خانجی، همانجا). آنچه از احوال او معلوم است، اینکه وی در سارایوو زاده شده، در جوانی به خدمت عتیق دده، شیخ طریقت مولویِ سرای، رسیده، و نزد او شاگردی کرده است (همانجاها). خانجی بر آن است که وی قبل از عتیق دده از دیگر علمای آن منطقه نیز دانش آموخته است (همانجا). توکلی دده پس از مرگ مرادش بر مسند ارشاد او تکیه زد و سالها مثنوی مولوی را تدریس کرد (اسرار دده، 69-70).
توکلی دده را پس از مرگ در جوار مسجد سلطان محمد فاتح (مسجد شاه) به خاک سپردند (همو، 71؛ صفارمقدم، 144). اسرار دده او را صاحب دانش بسیار در تصوف می‌داند و روایتی از وی مبنی بر اینکه زمان مرگ خود را پیش‌بینی کرده است، نقل می‌کند (ص 70-71). توکلی دده شاعری دوزبانه بود و به فارسی و ترکی سروده‌هایی عارفانه دارد (خانجی، نیز، بوگدانویچ، ادبیات، همانجا). از او دیوان شعری برجای مانده است (منزوی، 9/2022).

مآخذ: خانجی، محمد، الجوهر الاسنى فی تراجم علماء و شعراء بوسنه، قاهره، 1349ق؛ بوگدانویچ، دیان، ادبیات فارسی در یوگسلاوی، پایان نامۀ دکتری، تهران، 1345ش؛ همو، «ادبیات فارسی در یوگسلاوی»، راهنمای کتاب، تهران، 1341ش، س 5، شم‌ 11 و 12؛ صفار مقدم، احمد، زبان و ادبیات فارسی در بوسنی و هرزگوین، تهران، 1372ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ نیز:

Esrar Dede, Tezkire-i Դuªarâ-yı mevleviyye, ed. İ. Genç, Ankara, 2000.
حسین شیخ