توقات (به ترکی توکات)، نام شهری در شمال ترکیه. این شهر با 154،133 تن جمعیت (1385ش/2006م) مرکز استانی به همین نام، در شمال آناتولی مرکزی در قسمت درونی بخش میانی منطقۀ دریای سیاه واقع است (نقشه...، نیز نک‌ : «فرهنگ...1»). یشیل ایرماق و کلکیت چای از رودهایی هستند که در این استان جریان دارند (IA, XII/400). آب و هوای توقات تحت تأثیر آب و هوای منطقۀ دریای سیاه و آناتولی مرکزی است (YA, X/7071).
دیرینگی زندگی انسان در این منطقه به عصر مس و سپس به عصر مفرغ (هزارۀ 3ق‌م) بازمی‌گردد (EI2). در کاوشهای باستان‌شناسی در محوطۀ باستانی مشهد هیوک واقع در ناحیۀ توقات، آثار شهری مهم متعلق به هزارۀ 2‌ق‌م در مرزهای شمالی پادشاهی «حتّی» به دست آمده است (همانجا؛ اوزگوچ، 49) و تاریخ آن با تاریخ فریگیاییها، کیمریان، مادها و هخامنشیان پیوستگی داشته است (EI2). در دورۀ پادشاهی پنتوس شهر کومانا پونتیکای باستان که امروزه ویرانه‌های آن در نزدیکی روستای گومنک2 در 9 کیلومتری شمال شرقی توقات واقع است، از شهرهای مهم آن پادشاهی به شمار می‌رفت و دژ و استحکامات سوق‌الجیشی دازی مون در آن برپا بود. این شهر در 66 ق‌م به تصرف امپراتوری روم درآمد (رمزی، 329-330؛ هیوسن، 191؛ EI2). توقات به سبب واقع شدن بر سر راههای ارتباطی آناتولی در قرون وسطى از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رو به توسعه نهاد (نک‌ : هیوسن، همانجا).
1. The World… 2. Gümenek 3. Eudoxias 4. Yevdokia
نام توقات در منابع بیزانسی ائودکسیاس3، و در منابع ارمنی به صورت یودوکیا4 آمده است (رمزی، 330؛ هیوسن،191, 318 ) که احتمالاً به سرزمین ارمنستان کوچک تعلق داشته است (رمزی، همانجا).
پس از جنگ ملازگرد (در 464ق) ترکان سلجوقی به آسیای صغیر راه یافتند و این سرزمین در قلمرو مسلمانان قرار گرفت و به پاس نقش مؤثر ملک دانشمند احمد غازی در فتح توقات حکومت این شهر به او واگذار شد (نک‌ : آق‌سرایی، 16- 17) و نخستین مدرسه و مسجد را در آناتولی دانشمندیان در توقات و سیواس تأسیس کردند (EI2). توقات بعد از حاکمیت دانشمندیان تحت سیطرۀ سلجوقیان ]آناتولی[ درآمد (ابن بی‌بی، 5) و با قلعۀ مستحکم خود در مرتبه و موقعیت ممتازی قرار گرفت. بناهای این شهر افزایش یافت که برجسته‌ترین آنها گوک مدرسه است
که به عنوان یک مدرسۀ علوم دینی پایه‌گذاری شد و امروزه موزه‌ای است که یافته‌های باستان‌شناسی منطقه در آن نگهداری می‌شود. از دیگر بناهای آن روزگار زاویۀ سنبل بابا و پل سنگی 4 طاقی بر روی یشیل ایرماق است (EI2؛ هیوسن، 191؛ نیز نک‌ : اوزون چارشیلی، I/27-28). به نظر می‌رسد معین‌الدین سلیمان پروانه وزیر قدرتمند سلجوقیان در جنگ با ملک ظاهر بیبرس در آناتولی به توقات عقب‌نشینی کرده باشد (نک‌ : آق‌سرایی، 110- 117؛ رشیدالدین، جامع...، 2/1101-1102؛ اوزون‌چارشیلی، I/16).
در 1360ش/1981م گنجینه‌ای شامل 120 هزار سکه که به احتمال بسیار متعلق به معین‌الدین پروانه بوده است، در نزدیکیهای توقات یافته شد (یادداشتهای مؤلف).
شهر توقات در دورۀ ضعف سلجوقیان مستقیماً تحت ادارۀ ایلخانیان درآمد (رشیدالدین، همانجا، نیز مکاتبات...، 156-157). حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق بدون ذکر نام توقات، درآمد مالیات دیوانی (حقوق دیوانی) قومانات (کومانات) را به عنوان شهری کوچک 14 هزار دینار آورده است (ص 97). ابوالفدا نیز در اواخر دورۀ حکومت ایلخانیان از توقات به عنوان شهری کوچک که دارای قلعه‌ای بوده، یاد کرده است (ص 384- 385).
پس از حاکمیت ایلخانیان، توقات ابتدا تحت حاکمیت امیر اردنه درآمد و سپس تحت ادارۀ حکومت قاضی برهان‌الدین احمد، حاکم سیواس و اطراف آن، قرار گرفت (ابوبکر طهرانی، 1/41؛ اوزون چارشیلی، I/41-42). پس از مرگ قاضی برهان‌الدین احمد در 800 ق/1398م توسط یلدرم بایزید (بایزید اول)، توقات به تصرف حکومت عثمانیان درآمد (ابوبکر طهرانی، 1/50؛ اوزون چارشیلی، I/299). حاکمیت عثمانیان با ظهور امیرتیمور گورکانی در سیواس و اطراف آن، از جمله توقات، دچار انقطاع شد (همو، I/301-304)، ولی در زمان سلطان محمد اول دوباره تحت سیطرۀ عثمانیان درآمد (همو، I/330).
توقات در تقسیمات اداری دورۀ سلطان محمد اول، جزو ایالتِ عثمانی «روم ایلی» (بعدها رومیۀ صغرى) به شمار می‌آمد (همو، I/347؛ یادداشتهای مؤلف). این شهر در دورۀ حکومت عثمانیان به طور چشمگیری توسعه یافت و در آن ساختمانهایی مانند مسجد حاجی عوض پاشا و حمزه بیک، مدرسۀ امیرحصار، آرامگاه خوروز اوغلو و حمام یورگوچ پاشا بنا گردید (EI2). به موجب دفترهای ثبت عثمانی در 859 ق/1455م توقات 48 محلۀ مسلمان‌نشین و 9 محلۀ غیرمسلمان‌نشین داشت (یادداشتهای مؤلف).
آبادانی و پیشرفت توقات در نیمۀ دوم سدۀ 9ق/15م متوقف شد، زیرا این شهر در معرض رقابت عثمانیان و آق قویونلوها قرار گرفت و در 877 ق/1472م توسط پیر احمد و قاسم‌بیک به صورت دهشتناکی ویران شد (نک‌ : اوزون چارشیلی، II/93). در اوایل سدۀ 10ق/16م توقات صحنۀ تبلیغات صفویان واقع شد. در 920ق نورعلی روملو از نمایندگان شاه اسماعیل با سپاهی توقات را برای مدت کوتاهی به تصرف درآورد (قاضی احمد، 1/129-130). توقات در آن روزگار مرکز تجارتی مهمی به شمار می‌آمد و بر سر راه کاروان‌رو شرقی‌ـ ‌غربی مهمی قرار داشت که استانبول را به ارزروم، تبریز و دیگر نقاط ایران متصل می‌کرد. اولیا چلبی که در 1066ق/1656م توقات را دیده، از این شهر به عنوان شهری آبادان یاد کرده، و بازارهای آن را ستوده است (5/56، 62-63).
در سدۀ 13ق/19م شهر دچار یک دورۀ افول شد که با زوال عمومی فعالیت تولیدی در امپراتوری عثمانی ارتباط داشت و زمین لرزۀ سال 1240ق وضعیت آن را بدتر کرد (EI2). توقات در 1281ق/1864م به موجب «نظامنامۀ ولایات»، شهرستانی وابسته به ولایت سیواس شد. در 1878م به صورت «متصرفی» (یعنی شامل چند شهر)، و در 1302ش/1923م به صورت ولایت درآمد (یادداشتهای مؤلف).
مآخذ: آق‌سرایی، محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، تهران، 1362ش؛ ابن بی‌بی، حسین، سلجوق‌نامه، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، 1350ش؛ ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، 1962م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1315ق/1897م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمدروشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ همو، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمدشفیع، لاهور، 1364ق/1945م؛ قاضی‌احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1359ش؛ نقشۀ راهنمای ترکیه، گیتاشناسی، تهران، شم‌ 162؛ یادداشتهای مؤلف؛ نیز:

EI2; Hewsen, R.H., Armenia : A Historical Atlas, Chicago, 2001; IA; Özgüç, T., Maԫat höyük kazilari ve çevresindeki araԫtirmalar, Ankara, 1978; Ramsay, W.M., The Historical Geography of Asia Minor, Amsterdam, 1962; Uzunçarԫılı, İ.H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1972-1983; The World Gazetteer, www. world-gazetteer.com; YA.
عثمان غازی اوزگودنلی