توفیق، تخلص چند شاعر پارسی‌گوی که در ایران و شبه‌قارۀ هند، در سده‌های 11-13ق/17-19م می‌زیستند:
1. توفیق کشمیری، ملا (شیخ) محمد‌لاله‌جو (تیکو، 121)، شاعر پارسی‌گوی شبه‌قاره. وی ظاهراً از سخنوران دورۀ محمد‌شاه (ابراهیم خان خلیل، 33)، و معاصر خان آرزو بود (ایمان، 124). سروده‌های توفیق نخست به دست ابوالحسن ساطع، و سپس به وسیلۀ محمد رضا مشتاق اصلاح می‌شد، تا اینکه در مرحلۀ پختگی ‌شاعر و در دوران راجه سکه جیون مل (حک‌ 1169-1176ق)، وی به مقام ملک‌الشعرایی رسید (تیکو، همانجا؛ راشدی، 1/170). توفیق در سراسر عمر خود از زادگاهش بیرون نرفت (صبا، 158؛ احمدعلی، 459)، تا اینکه در 89 سالگی در همانجا درگذشت (صبا، همانجا؛ گوپاموی، 131).
توفیق در سرودن انواع شعر، به ویژه مثنوی، قصیده، غزل و قطعه مهارت داشت (احمدعلی، همانجا؛ همدانی، 18) و برای یافتن مضامین تازه بسیار تلاش می‌کرد (آرزو، 36). وی به موسیقی نیز علاقۀ فراوانی داشت؛ این موضوع در غزلها و مثنوی او نمایان است (یزدانی، 325). از او مخمسهایی بر غزلیات حافظ، جامی، صائب و کلیم باقی مانده است (نک‌ : تیکو، 127-131؛ احمد، 3/565) که نشانۀ استادی و مهارت او ست.
آثـار:
1. احوال ملک کشمیر، مثنوی تاریخی به فارسی نزدیک به دوهزار بیت (آفتاب اصغر، 510؛ تیکو، 121) که به تاریخ مولوی توفیق در بیان احوال کشمیر نیز معروف است (نک‌ : اته، II/18). در این مثنوی که در زمان پادشاهی عالمگیر سروده شده (همانجا)، سنت مثنوی‌گویی کاملاً رعایت شده است (یزدانی، 324). توفیق در این مثنوی عهد یوسف شاه را ستایش کرده، و با استفادۀ‌ بجا و بهنگام از صنایع‌لفظی و بدیعی، مناظرطبیعی را با بیانی ساده به تصویر کشیده است (یزدانی، همانجا). این اثر
ــ چنان‌ کـه از نامش پیدا ست ــ در شرح و وصف کشمیر و محتوی اتفاقات سیاسی مربوط به الحاق کشمیر به دولت تیموری هند در زمان پادشاهی اکبر شاه (949-1014ق) و مسافرتهای امپراتوران تیموری هند مانند اکبرشاه، جهانگیر، شاهجهان و عالمگیر به آنجا ست و دربارۀ اوضاع و احوال این ناحیه در عهد عالمگیر اطلاعات تازه‌ای به دست می‌دهد. با این حال، مثنوی احوال ملک کشمیر، ارزش تاریخی چندانی ندارد، زیرا بیشتر وقایع تاریخی که در آن به نظم درآمده، در شاهکارهای نثر آن دوران مانند اکبرنامه، جهانگیر نامه، شاهجهان نامه و عالمگیرنامه به تفصیل یاد شده است (آفتاب اصغر، 510-511؛ نیز نک‌ : استوری، I/682؛ اته، II/17-18).
2. سراپا، مثنوی فارسی در 195 بیت، در وصف سرتاپای معشوق (همدانی، همانجا). از این اثر چندین نسخۀ خطی در کتابخانه‌های ایران، پاکستان و آمریکا نگهداری می‌شود (نک‌ : ملک، 8/ 19، 203؛ نوشاهی، 581؛ عباسی، 264-265؛ مرکزی، 11-12/755).
3-5. بحر طویل (آستان‌قدس، 7/271)؛ منظومۀ واسوخت (عباسی، 325)؛ قصیدۀ شیبیه (احمد، 3/565، 566، 568).
6. دیوان (آقابزرگ، 9(1)/180). به نوشتۀ رضوی (I/300-301)، این اثر شامل مثنویها، قصاید، ترجیع‌بندها، ترکیب‌بندها، ماده تاریخها، غزلیات، همراه با یک ساقی‌نامه، مخمسات، رباعیات و مستزاد است، و برای شیخ غلام محمد قدیری چشتی نظامی، مشهور به مسکین شاه، به نظم درآمده است. آخرین تاریخی که در نسخۀ کتابخانۀ بوهار یافت شده، متعلق به سال 1188ق است (همو،I/300).
7. کلیات (اطهر شیر، 3/95؛ احمد، 3/565- 568).
2. توفیق شاهزاده محمد بشیرالدین (د 1292ق/1877م)، پسر سلطان شکرالله پسر تیپوسلطان، شاعر پارسی‌گوی شبه‌قاره. وی پس از کشته شدن تیپوسلطان در جنگ با انگلیسیها در 1213ق، همراه خانواده‌اش به کلکته تبعید، و در مالیگنج مستقر شدند. توفیق نیز فرصت را غنیمت شمرد و در آنجا به تحصیل پرداخت و در مدتی کوتاه مانند پدرش به استادی رسید (صبا، 18-19؛ هدایت، 1/290). از معاصران و همنشینان او می‌توان عبدالرحیم تمنّا، عبیدالله عبیدی و عبدالغفور نساخ را نام برد. توفیق در شعر و نثر فارسی و عربی چیره‌دست بود (حبیب‌الرحمان، 118) و برخی از غزلیات او نشان‌دهندۀ تأثیرپذیری از حافظ است (عبدالسبحان، 412).
آثار او اینها ست: 1. نهال خیال، مثنوی فارسی که بارها به چاپ رسیده است (همانجا؛ رحمان، 58). 2. دیوان، که به چاپ نرسیده است، اما تذکره‌نویسان اشعاری از آن را در تذکره‌های خود نقل کرده‌اند (عبدالسبحان، 412).
3. توفیق‌کلهرکرمانشاهی، نصرالله بیک(د ح1260ق/ 1844م)، از سران طایفۀ کلهر و شاعر پارسی‌گوی. وی مردی عارف مسلک بود و گفته‌اند که همه‌گونه شعر می‌سرود، اما در غزل‌سرایی مهارت بسیار داشت. دیوان بیگی (1/ 348) تنها یک غزل 3 بیتی از او به دست آورده، و نقل کرده است.
کسان دیگری نیز با تخلص توفیق شعر سروده‌اند، از جمله توفیق یزدی و توفیق قندهاری که از شرح دقیق احوال و آثار و جایگاه آنان در ادب فارسی آگاهی چندانی تاکنون به دست نیامده است.

مآخذ: آرزو، علی خان، مجمع‌النفایس، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش؛ آستان‌قدس، فهرست؛ آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ ابراهیم خان خلیل، علی، صحف، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان میں فارسی ادب، لاهور، 1977م؛ احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1968م؛ اطهرشیر، سید، مرأة العلوم، پتنه، 1967م؛ ایمان، رحم‌علی‌خان، منتخب اللطایف، به کوشش محمد رضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی، تهران، 1349ش؛ تیکو، گ. ل.، پارسی سرایان کشمیر، تهران، 1342ش؛ حبیب‌الرحمان، حکیم، ثلاثۀ غساله، ترجمۀ عارف‌نوشاهی، لاهور، 1368ش/1989م؛ دیوان بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364ش؛ راشدی، حسام‌الدین، تذکرۀ شعرای کشمیر، لاهور، 1983م؛ صبا، محمدمظفرحسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، 1343ش؛ عبدالسبحان، «نفوذ حافظ در بنگاله»، مجموعۀ سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قارۀ هند، اسلام‌آباد، 1372ش، ج 1؛ عباسی نوشاهی، خضر، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخـانۀ دانشگاه پنجاب لاهـور، اسلام‌آباد، 1365ش/1986م؛ گـوپاموی، محمد



قدرت الله، نتایج الافکار، به کوشش اردشیر بنشاهی خاضع، بمبئی، 1336ش؛ مرکزی، خطی؛ ملک، خطی؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان، لاهور، 1362ش؛ هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، 1353ش؛ همدانی مصحفی، غلام، عقد ثریا، دهلی، 1933م؛ یزدانی، خواجه حمید، «ایران‌شناسی شعرای کشمیری الاصل»، مجموعۀ سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد، 1372ش، ج 1؛ نیز:

Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1937; RaĐavî, Q. H., Catalogue of the Persian Manuscripts in the Bûhâr Library, Calcutta, 1921; Rahman, M., Catalogue of Persian Printed Books in the Library of the Asiatic Society, Calcutta, 1967; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1921-1939.
طاهره اسماعیل زاده