توپالْ (طوپالْ) عُثْمانْ ‌پاشا (1073-1146ق/1663-1733م)، صدراعظم عثمانی در دوران سلطنت محمود اول بیست و چهارمین سلطان عثمانی. تاریخ تولد او را منابع با اختلاف 1073 و 1104ق/1663 و 1692م آورده‌اند (EI1; EI2; IA, XII(1)/439)؛ اما با توجه به آنکه او در مأموریت مصر (1108ق/1696م)، 26 سال داشته (هامرپورگشتال، VII/430)، تاریخ 1073ق درست‌تر به نظر می‌رسد.
وی در خانواده‌ای ترک‌تبار اهل قونیه، اما ساکن در «موره» زاده شد و به همین سبب به موره‌ای نیز معروف گردید (دانشمند، IV/476؛ هامرپورگشتال، همانجا؛ ثریا، 3/428؛ سامی، 4/3127). او در جوانی وارد دربار عثمانی شد و در مناصب باغبانی و ریاست نگهبانان باغها و گذرگاههای دربار ــ که پاندول یا پاندورباشی نامیده می‌شد ــ انجام وظیفه کرد (هامرپورگشتال، VII/402-403؛ اوزون چارشیلی، IV(2)/321 ، نیز حاشیۀ 1؛ سامی، همانجا)؛ سپس به‌تدریج ارتقای مقام یافت و به درجۀ میر میران (همانجا) و بیگلربیگی رسید.
عثمان پاشا در مأموریت مصر و در راه دمیاط، کشتی‌اش مورد حملۀ دریازنان اسپانیایی قرار گرفت و وی به اسارت آنان درآمد. او در این گیرودار زخمی شد و از این تاریخ به توپال (لنگ) معروف گردید (هامر پورگشتال، VII/430- 431؛ اوزون چارشیلی، همانجا)؛ از این‌روی برخی منابع از وی با عنوان اَعْرَج یاد کرده‌اند (ایوان‌سرایی، 186؛ شمعدانی‌زاده، I/25؛ استرابادی، 341). پس از اسارت، دریازنان او را به جزیرۀ مالت بردند. در آنجا فرمانروای جزیره که اهل مارسی بود و وَنسان آرنو1 نام داشت، با پرداخت 600 دوکا به دریازنان او را آزاد ساخت و با


یک کشتی فرانسوی به مصر فرستاد. وی نخست به دمیاط، و از آنجا به قاهره رفت و سپس با ارسال 500،1 دوکا و هدایایی دیگر به آرنو نسبت به او ادای دین کرد (هامر پورگشتال، اوزون چارشیلی، همانجاها).
عثمان پاشا از 1126 تا 1144ق/1714 تا 1731م در مناصب و مأموریتهای گوناگون مانند جنگ با ونیزیها در موره، تسخیر گذرگاه و شهر کورنت، فرمانداری ترخاله، اینه باختی (بختی)، والی بوسنـی و سراسر ایالت روم ایلـی انجام وظیفه کرد (هامرـ پورگشتال، ثریا، شمعدانی‌زاده، همانجاها؛ «شیخی، 3/705-710؛ اوزون چارشیلی، IV(2)/312-321).
وی به عنوان والی روم‌ایلی در مبارزه با فساد و احتکار و تثبیت قیمت ارزاق، سرکوبی شورشیان و تأمین آرامش و آسـایش مـردم بسیار کوشیـد (شمعدانـی‌زاده، I/25-26؛ اوزون ـ چارشیلی، همانجا؛ شیخی، 3/710). در پی این فعالیتها و ابراز لیاقت، در 19 ربیع‌الاول 1144ق/21 سپتامبر 1731م به صدراعظمـی برگـزیده شـد (هامر پورگشتـال، VII/432؛ اوزون ـ چارشیلی، IV(2)/323؛ دانشمند، ثریا، همانجاها؛ زامباور، 173).
دوران صدارت او دیری نپایید و در 15 رمضان همان سال از مقام خود معزول شد و بی‌آنکه مورد غضب پادشاه قرار گیرد و یا اموالش مصادره شود، به ترتیب به حکومت طرابوزان، ارزروم، تفلیس، و سپس به سرعسکری سپاه عثمانی در جبهۀ جنگ با ایران و مقابله با نادرشاه برگزیده شد (دانشمند، IV/23, 476؛ هامر پورگشتال، VII/433؛ اوزون چارشیلی، همانجا؛ لاکهارت، 64، نیز حاشیۀ 1).
در جریان محاصرۀ بغداد از سوی نادر (استرابادی، 340- 341؛ برای شرح این جنگ، نک‌ : لاکهارت، 268-274؛ هدایت، 8/537 بب‌ ؛ فسایی، 1/522- 525)، اگرچه توپال عثمان در آغاز پیروز شد (دانشمند، IV/23، شم‌ 12)، لیکن در نبردی دیگر در 1146ق/1733م در نزدیکی کرکوک از ایرانیان شکست خورد و پس از اسارت سرش از تن جدا گردید (اوزون چارشیلی، IV(2)/315؛ لاکهارت، 74). نادر جنازۀ او را با احترام به بغداد فرستاد و با نظارت عبدالکریم افندی که زندانی بود، به خاک سپرده شد (همانجا؛ لانگریگ، 145). برخی از مآخذ آرامگاه او را در کرکوک (اوزون چارشیلی، IV(2)/325؛ IA, XII(1)/442) و حتى در شهرزور (همانجا؛ سامی، 4/3127) دانسته‌اند.
از آنجا که وی در ایام اسارت توسط امیری فرانسوی آزاد شده بود، نسبت به فرانسویان و دولت فرانسه احساسات دوستانه داشت (اوزون چارشیلی، IV(1)/232). یکی از اقدامات مهم او در دوران صدارت بازسازی دستۀ قدیمی خمپاره‌چی بود (شاو، 1/416-417) و این کار به‌وسیلۀ یک نجیب‌زادۀ فرانسوی به‌نام کنت بُنوال که اسلام آورده، و نام احمد گرفته بود، به اجرا درآمد. وی در مقام خمپاره‌چی باشی به اصلاح و تکمیل سازمان توپخانۀ سپاه عثمانی پرداخت و حتى آموزشگاه مهندسی به نام «هندسه‌خانه» بنیاد نهاد (نک‌ : ه‌ د، 7/22-24).
از اعضای مشهور خاندان عثمان پاشا، باید از پسر او راتب عثمان پاشا که داماد سلطان احمد سوم و قاپودان (کاپیتان) دریا (دریا سالار) بود (دانشمند، IV/575-576)، همچنین از نوه‌اش به نام عثمان پاشا مدرس (ایوان‌سرایی، همانجا) یاد کرد. نامق کمال، شاعر نام‌آور عثمانی نیز به خاندان عثمان پاشا منتسب است، و عثمان پاشا جد بزرگ او محسوب می‌شود (دانشمند، IV/476؛ «مکاتبات...1»، III/71).

مآخذ: استرابادی، محمدمهدی، درۀ نادره، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، 1341ش؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1311ق؛ شاو، ا.ج. و ا. ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛ شیخی محمدافندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان استانبول، 1989م؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، 1339ش؛ نیز:

Ayvansarâyî, H. H., Mecmuâ-i tevârih, ed. F.Ç. Derin and V. Çabuk, Istanbul, 1985; DâniԴmend, İ.H., Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1972; EI1; EI2; IA; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1963; Lockhart, L., Nadir Shah, London, 1938; Longrigg, S. H., Four Centuries of Modern Iraq, Beirut, 1968; Namik Kemal’in hususî mektuplari, ed. F. A. Tansel, Ankara, 1973; Գem’dânî-zâde, S., Mür’i’t-tevârih, ed. M.M. Aktepe, Istanbul, 1976; UzunçarԴılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982-1983; Zambaur, E., Manuel de généalogie et de chronologie, Hanovre, 1927.
علی‌اکبر دیانت
1. Namik Kemal…