تَموز، نام ماهی در گاه‌شماریهای رایج در منطقۀ بین‌النهرین و نواحی مجاور که مقارن با نقطۀ انقلاب تابستانی آغاز می‌شده است. نام این ماه در این گاه‌شماریها برگرفته از اسطوره‌ای سومری ـ بابلی است که براساس آن تموز ــ ایزد‌ رستنیها و نگهبـان گله‌ها که در صورتهـای نخستین به شکل دموـ زید1 (بریتانیکا)، دوئوزی2 (لنگدون، 14)، دوئوزو3، تورزی4 (ERE, III/ 73, 74) و تمّوزی ثبت شده است ــ در فصل تابستان از شدت گرمای خورشید هلاک می‌گردد. سومریان مرگ این ایزد را در چهارمین ماه پس از اعتدال بهاری جشن می‌گرفتند (لنگـدون، همانـجا؛ جودائیکـا). به تـدریج نـام این مـاه در گاه‌شماری بابلی، و دیگر گاه‌شماریهای متأثر از آن چون گاه‌شماری یهودی، سریانی، کلدانی، صابئی و جز آن، به صورت دوئوزو/تمّوز ثبت شد. در تقویم مسیحی کنونی رایج در برخی کشورهای عربی نیز، نخستین ماه پس از انقلاب تابستانی (مطابق با ژوئیه در تقویم گریگوری) تمّوز نام دارد:
1. Damu-zid 2. Du’uzi 3. Du’uzu 4. Turzi
1. گاه‌شماری یهودی: یهودیان در دوران اسارتشان در بابل، نام چهارمین ماه گاه‌شماری مذهبی (دهمین ماه تقویم عرفی) خود را به پیروی از بابلیان تموز نامیدند (جودائیکا). واژۀ تموز در عهد عتیق، تنها به عنوان نام ایزد سومری آمده است (حزقیال، 8: 14). نام این ماه در برخی متون اسلامی به صورت تمّز ثبت شده است (گردیزی، 471؛ بیرونی، الآثار...، 282، التفهیم، 229). به گفتۀ بیرونی ( الآثار، همانجا). این ماه 29 روز دارد و دارای دو اول ماه است. ابتدای این ماه نباید مصادف با روزهای دوشنبه، چهارشنبه یا شنبه گردد (جودائیکا). روزۀ این ماه در روزهای چهاردهم، به مناسبت آغاز محاصرۀ اورشلیم به دست بخت نصر (بیرونی، القانون...، 1/198؛ گردیزی، همانجا) و هفدهم، به مناسبت 5 اتفاق مهم از جمله شکسته شدن الواح به دست موسى(ع) و انهدام بیت‌المقدس به دست بخت‌نصر قرار دارد (بیرونی، الآثار، همانجا؛ بریتانیکا).
2. تموز در گاه‌شماری سریانی و سریانی ـ مقدونی (که بیرونی آن را با نام رومی می‌آورد)، 31 روز دارد و به ترتیب ماه دهم و هفتم این گاه شماریها به شمار می‌آید (بیرونی، التفهیم، 230، 231). مسیحیان گاه‌شماری سریانی را با مبدأ سلوکی به کار می‌برده‌اند (همان، 237). فرقه‌های مختلف مسیحی در اعیاد و ذُکرانهای این ماه هم‌داستان نیستند. از اعیاد مشترک آنان می‌توان به عید انگور در روز بیستم این ماه اشاره کرد که در آن بر انگور تازه رسیده دعا می‌خوانند تا برکت یابد (بیرونی، الآثار، 300؛ گردیزی، 495).
3. گاه‌شماری حرانی: تموز در گاه‌شماری حرانی چهارمین ماه سال به شمار می‌آید، چرا که سال حرانیان با ماه نیسان آغاز می‌شود. از جملۀ مناسبتهای آنان در این ماه می‌توان به این موارد اشاره نمود: الف: عید بوقات یا عید ایزد تاوز (تمّوز، قس: حزقیال، همانجا) که در آن روز زنان بر ایزد تاوز می‌گریند. ب: در روز بیست و هفتم مردان آیین «سرالشمال» را برای جن و ایزد بانوان به جای می‌آورند (ابن ندیم، 322).
4. گاه شماری صابئین (مندائیان): شیوۀ آنان در گاه‌شماری همانند روش یهودیان است و نام ماههایشان همان نام ماههای سریانی است، جز اینکه ابتدای ماه را از روز دوم مقارنه حساب می‌کنند و بر سر نام هر ماهی کلمۀ هلال را می‌آورند. در این گاه شماری سال با «هلال کانون دوم» شروع می‌شود، ولی ماهها به ترتیب از هلال تشرین اول شماره می‌شوند. در این صورت هلال تموز هفتمین ماه سال و دهمین ماه در ترتیب ماهها به شمار می‌آید (بیرونی، همان، 318). صابئین در این ماه اعیادی دارند که از آن جمله‌اند: عیدالفتیه (جشن جوانان) در روز پنجم، عید عُرس دقائق (آمیزش عناصر) در روز هفدهم و عید دقائق (عناصر) در هجدهم و نوزدهم (همان، 321؛ نیز نک‌ : زاخاو، 317-318).
در کتب انواء (ه‌ م) یونانی مآب، اغلب براساس شرایط جوی هجدهم تا بیست و چهارم تموز موسوم به ایام باحور (دربارۀ وجه تسمیۀ آن، نک‌ : بیرونی، همان، 268)، به پیش‌بینی آب و هوای 7 ماه تشرین اول تا نیسان پرداخته‌اند. مثلاً اگر هنگام عشاء روز هجدهم آسمان ابری باشد، دلیل بر باران و تگرگ در ابتدای تشرین اول بوده است و اگر در نیمه شب هوا ابری بوده باشد، دلیل بر باران در نیمۀ تشرین اول، و اگر در ابتدای صبح


ابری بوده باشد، دلیل بر باران در پایان تشرین اول بوده است (همانجا). ابن وحشیه نیز روشی مشابه را برای پیش‌گویی وضع هوا مطرح می‌کند که براساس آن از 12 روز پایانی تموز بر وضعیت جوی 12 ماه سال حکم می‌شده است (ص 229). فردوسی نیز در بیت «سخن هرچ گوید، نباشد جز آن/بگوید به تموز رنگ خزان» گویا همین شیوۀ پیش‌بینی را در نظر داشته است (فردوسی، 7/619).
مصریان برای تعیین اینکه چه محصولی در سال بهتر رشد خواهد کرد، انواع کاشتنیها را بر لوحی می‌کاشتند و در شب بیست و پنجم تموز آن را زیر آسمان قرار می‌دادند به گونه‌ای که از طلوع و غروب ستارگان هیچ مانعی بر آن نباشد. در آن صورت هر محصولی که زرد می‌شد، دلیل بر برکت آن محصول در سال‌می‌بود (بیرونی، همان، 269). همچنین بقراط مردمان را از خوردن ادویۀ مسهله و ادویۀ دارای طبع گرم و فصد در ایام باحور که در روزگار وی مقارن با طلوع ستارۀ کلب جبار (شعرای یمانی یا عَبور) بوده، نهی کرده است، چه، این ایام مصادف با اوج گرما بوده است (عریب بن سعد، 111؛ بیرونی، همانجا).
مآخذ: ابن ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1871-1872م؛ ابن وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به کوشش توفیق فهد، دمشق، 1993م؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، 1923م؛ همو، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1362ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1373ق/1954م؛ عریب بن سعد، کتاب الانواء (نک‌ : مل‌ ، «گاه شماری...1»)؛ عهد عتیق؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران، 1386ش؛ گردیزی، عبدالحی، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ نیز:

Britannica ; Le Calendrier de cordoue, ed. R. Dozy, tr. Ch. Pellat, Leiden, 1961; ERE; Judaica ; Langdon, S., Babylonian Menologies and the Semitic Calendars, London, 1935; Sachau, C.E., nots. The Chronology of Ancient Nations, London, 1879.
حسین روح‌اللٰهی
1. Le Calendrier… 2. Themistius