تُمْبوکْتو (تیمبوکتو)، نام شهر و استانی در مرکز کشور مالی در غرب افریقا. شهر تمبوکتو با 414،32 تن جمعیت (1385ش/2006م) در °16 و ´46 عرض شمالی و °3 و ´1 طول غربی («فرهنگ...1»؛ «اطلس...2»، فهرست، 178) در کنارۀ جنوبی صحرای افریقا، در حدود 15 کیلومتری رودخانۀ نیجر واقع است و آب این رودخانه به وسیلۀ کانال به این شهر منتقل می‌شود (انکارتا3؛ ویکی پدیا4؛ کلمبیا5).
ظاهراً نخستین‌بار ابن بطوطه، جهانگرد معروف در سدۀ 8 ق/

14م، از این شهر نام برده است (ص 690). دربارۀ وجه تسمیه و معنـای این شهر اتفاق‌نظـر وجود ندارد. بعضی این نام را برگرفته از واژۀ «ب ک ت» در زبان زناگه می‌دانند که در آن زبان به معنی برجستگی و گره است و در واقع نام زنی بوده که نخستین نگهبان اردوگاه چادرنشینان آنجا بوده است (سعدی، 21؛ EI2)؛ برخی دیگر از محققان این نام را از ریشۀ «تی ـ ن ـ بوکت» به معنی محل بوکت دانسته‌اند و بر این باورند که این نام برگرفته از نام یک زن طوارق موسوم به بوکتو ست که چاهی در این شهر حفر کرد (تریمینگام، 67؛ رکلو، XII/570؛ ویکی‌پدیا).
بنابر منابع تاریخی موجود، این شهر در حدود سال 490ق/ 1097م توسط مگسهارن1 طوارقی ساخته شد. در تمبوکتو نخست بربرهای صنهاجه سکنا داشتند، سپس عربهایی از مناطق گوناگون صحرای افریقا، روحانیان و بازرگانان سونینکه و دیوله و افراد قبایل سنگای (سنغای)، فولانی و طوارق در آنجا اقامت گزیدند (تریمینگام، 31-32؛ ویکی‌پدیا؛ رکلو، XII/574-575؛ EI2). این شهر به سبب داشتن موقعیت جغرافیایی مناسب، محلی برای داد و ستد کاروانهای بازرگانان افریقایی، بربر، عرب و یهودی بود و به‌ طور غیرمستقیم با بازرگانان اروپایی نیز ارتباط داشت (همانجاها).
تمبوکتو مدتهای دراز نقش مهمی در تجارت طلا، عاج، پوشاک، نمک و سایر کالاها در صحرا و غرب افریقا ایفا می‌نمود (ویکی‌پدیا؛ دیویدسن، 66-67). در سدۀ 8 ق تمبوکتو تحت سیطرۀ امپراتوری مالی قرار گرفت (تریمینگام، 67). مشهورترین سلطان این پادشاهی منسا موسى (حک‌ 1312-1327م) بود (ابن خلدون، 7/351-352) که در سراسر سرزمینهای اسلامی نزد مسلمانان شناخته شده بود (تریمینگام، همانجا).
منسا موسى در 724ق از طریق قاهره به مکه سفر کرد. او هنگام بازگشت از مکه شماری از دانشمندان عرب و بربر را که در میان آنها شاعری به نام ابواسحاق ابراهیم ساحلی از اهالی اندلس نیز بود و در فقه مالکی معلوماتی داشت، با خود همراه کرد. ظاهراً ابواسحاق در معماری نیز دارای مهارتهایی بود؛ زیرا در تمبوکتو مسجد جامع و اقامتگاهی برای منسا موسى برپا ساخت (همو، 67-69؛ EI2؛ لئون افریقی، 2/165-166). در همین دوران بود که تمبوکتو از موقعیت و مقام ممتازی برخوردار شد. در سدۀ 8ق مساجد دیگری نیز در این شهر بنا شد. از جملۀ آنها، مسجد سنکره بود که به تدریج با تشکیل جامعه‌ای از بربرهای صنهاجی که پیرامون آن گرد آمده بودند، روبه‌رشد نهاد و به یک مرکز عمدۀ تعلیمات علوم اسلامی در سودان غربی بدل گشت و آموزه‌های اسلامی از این مرکز به اقصا نقاط صحرا و سودان غربی گسترش یافت. مرینیان مراکش نخستین کسانی بودند که در جامعۀ تمبوکتو آثار علمی فراوانی از خود برجای گذاشتند که بدون شک افکار آنان با اندیشه‌ها و آموزه‌های متصوفه آمیختگی داشت، اما بعدها در سدۀ 10ق/16م اندیشه‌های علمای دینی مصری در این حوزۀ علمی برتری یافت و تعلیم و تربیت در آنجا گسترش پیدا کرد. در واقع، به نظر می‌رسد که در این دوره جامعۀ علمی تمبوکتو تحت تأثیر جامعۀ الازهر قاهره بوده است. شهرت علمای تمبوکتو از مرزهای سودان غربی گذشت و اجازاتی که علمای تمبوکتو برای طلاب علوم دینی صادر می‌کردند، افزون بر سودان در افریقای شمالی و مصر نیز معتبر بود (هیسکت، 70-71؛ ویکی‌پدیا).
ابن بطوطه که در سدۀ 8 ق این شهر را دیده، نام آنجا را به صورت «تُنْبُکْتو» ضبط کرده است. او ساکنان این شهر را مسوفه از گروههای تشکیل‌دهندۀ صنهاجه که با روبندی دهان و قسمت پایین چهرۀ خود را می‌پوشاندند، معرفی ‌کرده است (ص 701). این امر بیانگر آن است که صنهاجیها مدتها قبل از مسلمانان سودانی بر آن سرزمین حکومت داشتند (هیسکت، 70).
در اواخر سدۀ 8 ق قدرت امپراتوری مالی رو به افول نهاد و گروهی که طوارقِ «مغشرن» خوانده می‌شدند، تمبوکتو را تصرف کردند و تنبکت کی محمد، فردی از صنهاجه را بر آنجا گماردند. در 873 ق/1468م سونی‌علی (سنگای) پایه‌گذار سلسلۀ سونیها اعلام استقلال کرد و شهر تمبوکتو را که در آن زمان در دست طوارق بود، تصرف کرد (تریمینگام، 47, 93؛ هیسکت، 60؛ EI2). اما علمای صنهاجی تمبوکتو که با افزایش رونق تجارتی این شهر، به قدرت خود پی برده بودند، با مشروعیت حکومت سونی‌علی که مسلمانی او مورد تردید بود، به مبارزۀ علنی برخاستند. در 898 ق/1493م در پی درگذشت سونی‌علی جنگ داخلی بروز کرد، اما محمد تور (اَسکیا)، یکی از سرداران او، به این جنگ خاتمه داد و سنگای تحت حکمرانی اسکیا قرار گرفت (هیسکت، 61-62).
تبموکتو در دوران حکومت اسکیا وارد مرحله‌ای از رونق و رشد شد؛ علمای آنجا از احترام خاصی برخوردار بودند و دانشمندی چون احمد بابا تنبکتی در این دوره شهرت یافت (هیسکت، 62- 68؛ کوک، 221؛ EI2 ). لئون افریقی که در سدۀ 10ق از این شهر دیدار کرده، آن را یکی از دولتهای سودان برشمرده است. در رأس هر یک از این دولتها، سلطانی مستقل قرار داشت و تمبوکتو یکی از 3 دولت قدرتمند سودان بود که دیگر دولتها مطیع آن بودند (1/33).
1. Magsharen
در 999ق/1591م حکومت سنگای در پی اختلاف با شرفای سعدیۀ مراکش شکست خورد و امپراتوری سنگای و به تبع آن


تمبوکتو ضمیمۀ قلمرو سعدیان مراکش شد و در همین نبردها بود که احمد بابا تنبکتی را سعدیهای مراکش اسیر و زندانی کردند (هیسکت، 68- 69، 71؛ کوک، همانجا). سعدیهای مراکش پس از تسلط بر تمبوکتو، کوشیدند که از مخالفت علمای تمبوکتو برضد خود جلوگیری کنند (هیسکت، 215). آنان برای ادارۀ جامعۀ مراکشیان تمبوکتو که به سرعت در حال پیشرفت بود، نظامی به‌نام «مخزن» ایجاد کردند که در رأس آن پاشا یا فرمانروایی قرار داشت. با وجود این، قدرت واقعی در دست فرماندهان واحدهای لشکری بود (همو، 216).
سعدیهای مراکش با مرگ مولای احمد منصور در 1012ق/1603م دچار آشفتگی سیاسی شدند و از آن پس تا اوایل سدۀ 13ق/19م پاشاها، دولت ضعیفی در اطراف رود نیجر از جنه تا بمبه به مرکزیت شهر تمبوکتو تشکیل دادند. این دولت همواره دستخوش حملۀ دیگران بود (همو، 216- 217؛ تریمینگام، 146-147).
در 1139ق/1727م تمبوکتو خراج‌گزار دولت بمباره‌های سگو شد و این دولت در 1201ق/1787م آنجا را گشود (همانجاها). در 1241ق/1826م جنبش جهادی افریقای غربی به رهبری شیخ (شهو) حمدو، تمبوکتو را تصرف کرد و تا تسلط نیروهای فرانسوی در 1311ق/1893م، تحت حاکمیت جانشینان شیخ حمدو قرار داشت (تریمینگام، 180). حاکمیت فرانسه تا استقلال کشور مالی در 1339ق/1960م بر این شهر باقی بود (بریتانیکا).
امروزه تمبوکتو یکی از استانهای 9 گانۀ کشور مالی است. این استـان بـا 977،408 کم‌ 2 وسعت و 658،461 تن جمعیت (1385ش/2006م) به مرکزیت شهر تمبوکتو بزرگ‌ترین استان کشور مالی است. شهرهای نیافونکه، آرائون و گون دام از دیگر شهرهای مهم این استان است («فرهنگ»).
از آثار کهن تمبوکتو می‌توان به 3 مسجد جین گاری‌بر، سنکره و سیدی یحیى اشاره کرد. در 1367ش/1988م سازمان یونسکو این 3 مسجد را در فهرست میراث جهانی به ثبت رساند («تیمبوکتو...1»).
مآخذ: ابن بطوطه، رحلة، به کوشش طلال حرب، بیروت، 1407ق/1987م؛ ابن خلدون، تاریخ، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، 1401ق/1981م؛ سعدی، عبدالرحمان، تاریخ السودان، به کوشش هوداس، پاریس، 1981م؛ کوک، ژ. م.، مسلمانان افریقا، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1373ش؛ لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، به کوشش محمدحجی و محمد اخضر، بیروت، 1983م؛ هیسکت، مروین، گسترش اسلام در غرب افریقا، ترجمۀ احمد نمایی و محمدتقی اکبری، مشهد، 1369ش؛ نیز:
Britannica, 2004; Britannica Atlas, Chicago, 1996; The Columbia Encyclopedia, 2001-2005; Davidson, B., Africa in Modern History, London, 1981; EI2; Encarta Reference Library, 2005; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1887; »Timbuktu the Mythical Site«, whc.unesco.org/whreview/article7.html;Trimingham, J. S., A History of Islam in West Africa, Oxford, 1962; Wikipedia, en. wikipedia.org; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.
پرویز امین