تَمْبْر، علامت یا قطعۀ کوچک چسبداری که در
اندازهها و شکلهای گوناگون، با دندانه یا بیدندانه (هاجری، 18) برای دریافت
هزینههای پستی، مالیات و عوارض به کار میرود و دارای قیمت و در زمرۀ اوراق بهادار
است (دایرةالمعارف...). واژۀ تمبر1 فرانسوی ــ برگرفته از تمپانون2 یونانی و
تیمپانوم3 لاتینی ــ و در لغت به معنی زنگ کوچک فلزی، اوج صدا، آواز، طنین، تمغا،
تمبر، تمبرپست، منگوله یا نشانی در بالای کلاه است. در 1635م یکی از کارمندان پست
فرانسه به نام ولایریه برای مرسولات پستی پاکت مخصوصی با علامتی ویژه ابداع کرد که
بهای آن اندکی بیش از تعرفۀ پستی معمول بود (خانبابایی، 19). اولین تمبر جهان در
1840م به پیشنهاد رونالد هیل در انگلستان به چاپ رسید. بر این تمبر که به پنی سیاه
معروف شد، تصویر ملکۀ ویکتوریا نقش بسته بود (نوین فرحبخش، 4).
.I تمبر در جهان اسلام
نک : ذیل.
.II تمبر در ایران
آشنایی ایرانیان با تمبر، به عنوان یکی از مظاهر پستِ جدید از طریق کشورهای همسایه
ــ روسیه در شمـال، دولت عثمانـی در غـرب و انگلیس در جنوب ــ صورت گرفت. نخستین
بار روزنامۀ وقایع اتفاقیه در 1274ق/ 1858م به نقل از یک روزنامۀ روسی، تمبر را به
عنوان پولی به شکل «مهری کاغذی» که برای تسهیل در امور پستی در پستخانههای دولتهای
فرنگ به کار گرفته شده بود، معرفی کرد (ص 8)؛ اما آشنایی بیشتر ایرانیان با تمبر،
از طریق پست کنسولگری انگلستان در جنوب کشور، به ویژه از 1281ق/1864م روی دادکه
نخستین پستخانۀ آن کشور زیرنظر ادارۀ کل پستخانۀ هند در بوشهر تأسیس شد
(«آشنایی...»، 14؛ هاجری، 261؛ کیا 37). از سوی دیگر ایجاد تشکیلات پستی جدید در
قلمرو عثمانی و استفاده از تمبر در مراسلات پستی آنجا از 1280ق، در آشنایی ایرانیان
با تمبر بسیار مؤثر بود (عبدلیفرد، تاریخ... از صدارت...، 30). برخی بر این باورند
که اندیشۀ چاپ تمبر در ایران نخستین بار به ذهن میرزا حسین خان مشیرالدوله (سفیر
ایران در دربار عثمانی) راه یافت («سیری ...»، شم 1، ص16).
در 1282ق/1865م، هیئتی به منظور تهیۀ طرح مناسبی برای تمبر ایران، به پاریس گسیل شد
(روزنامۀ دولت...، 2؛ اعتمادالسلطنه، تاریخ...، 3/1875، مرآة...، 3/1491؛
عبدلیفرد، همان، 40). طراحی فرانسوی به نام ریستر که از مأموریت این هیئت اطلاع
حاصل کرده بود، نمونههایی با نقش شیر و خورشید تهیه و به آنها ارائه نمود. اگر چه
این نمونهها را هیئت ایرانی نپذیرفتند، اما بعدها ریستر آنها را در معرض نمایش و
فروش گذاشت. سرانجام با طرحی که آلبرت بار1، کارمند ضرابخانۀ پاریس، تهیه نموده
بود، موافقت کردند. نمونههای بار طرح زیبا و ظریف شرقی از شیر و خورشیدی در میان
زنجیرهای متشکل از 86 حلقه به شکل دایره بود (دادخواه، 1-2؛ نوین فرحبخش،
تمبرهای...، 9، 11؛ ژوزف، 6؛ عبدلیفرد، تاریخ... تمبرهای...، 9، 16، 17). بررسی
طرحهای ریستر و بار که نخستین آن دو شیری خوابیده در میان یک بیضی، و دومی شیری
ایستاده در میان یک یک دایره است و نیز بررسی سکههای شیر و خورشیدی ایران در زمان
فتحعلیشاه، محمدشاه و ناصرالدینشاه پیش از 1282ق نشان میدهد که نمونههای تمبر
ایران با الهام از نقش سکههای شیر و خورشیدی آن زمان طراحی شده است (نک : ترابی
طباطبایی، 303-310).
سرانجام نخستین تمبر ایران معروف به سری «باقری» از روی کلیشههای بار، به چاپ رسید
(نک : تصویر 1). بر اساس پاکتپستی موجود در مجموعۀ تاپلینگ موزۀ بریتانیا، تاریخ
انتشار نخستین سری تمبرهای ایران، 1285ق/ 1868م است (شریفیان، «تمبرهای...»، 60-61؛
نوین فرحبخش، همان، 21؛ پژمان، 295). بر اساس این تاریخ، ایران 28 سال پس از چاپ
نخستین تمبر جهان، و دومین کشور آسیایی پس از دولت عثمانی، موفق به چاپ تمبر شد
(همو، 181؛ «تمبر پست»، 13؛ کشاورزیان، 51).
با وجود ورود تمبر به نظام پستی، استفاده از آن تا 1288ق که میرزا علیخان
منشیحضور به ریاست چاپارخانهها رسید (اعتمادالسلطنه، تاریخ...، 3/1923)، ترتیب و
قاعدۀ منظمی نداشت. وی نه تنها با وضع مقررات جدید استفاده از تمبر را تحت ضابطه
درآورد ( ایران، شم 69، ص1)، بلکه به وضع پست کشور نیز سروسامان بخشید
(ناظمالاسلام، 1/ 158)، اما تحول اساسی در پست ایران و تبدیل آن به یک پستِ جدید
در زمان ریاست گوستاو ریدرر2 اتریشی (1292ق/1875م) آغاز شد. وی علاوه بر وضع قوانین
پستی (نک : ایران، شم 273، 3-4؛ اختر، شم 25، ص 3، شم 26، ص 3، شم 27، ص 3،
شم 28، ص 3، شم 31، ص 3)، تمبرهای سری باقری را به سبب اشکالاتی که داشت، از
گردونۀ پستی خارج، و با تغییراتی بر همان کلیشههای بار، تمبر جدید که به سبب
برشدستی به سری «کاردی» معروف شد، به چاپ رساند ( تاریخچه...، 17؛ دادخواه، 14)
به موجب نظامنامۀ ریدرر، دولت خسارت وارد به مرسولات پستی را برعهده گرفت که به
رواج استفاده از تمبر در این دوران کمک شایانی کرد ( ایران، همانجا؛ اختر، شم 25،
ص 3؛ پژمان، 235).
تصویر شاه به عنوان اصلیترین نماد قدرت، دومین طرح اصلی تمبرهای دورۀ قاجاریه به
شمار میآید. نخستین تمبر تصویری ایران، با تصویر نیمتنۀ ناصرالدین شاه در یک
سری4 تایی، در 1293ق در وین به چاپ رسید و به «ناصری 4 جور» معروف شد (علایی، 26؛
ارجمند، «تاریخچه... در دوران قاجاریـه...»، 313؛ نک : تصویر 2: ناصـری چهار
جور). از آن پس در غالب سریهای تمبر، نقش شاه وقت و نشانۀ شیر و خورشید (یا خورشید
به تنهایی) به عنوان نمادهای قدرت همراه با هم بر یک تمبر، یا به صورت جداگانه به
چاپ میرسید (نک : نوین فرحبخش، راهنمای... ، 19 بب ). تنها سریهای موقتی یا
تمبرهایی که مانند تمبر « مشهد» که بدون اجازۀ دولت به چاپ رسیدند، از این قاعده
مستثنا هستند (پژهان، 897- 898؛ «تمبرهای...»، 6).
تغییر نظام سلطنتی به مشروطه سبب جابهجایی نمادهای قدرت بر نقش تمبر شد. در تمبر
50 قرانی «سری محمدعلیشاه»، نخستینبار نشانۀ شیر و خورشید از پایین تمبر به بالای
آن منتقل شد و بالاتر از نقش شاه و تاج (نمادهایسلطنت) قرار گرفت (تصویر 3: محمدعلی
شاه قاجار). چاپ تمبرهای «شیر و خورشید مشروطه» در یک سری 16 تایی بدون تصویری از
شاهوقت در 1327ق در هلند به چاپ رسید (نوین فرحبخش، همان، 50). از تمبرهای شاخص
این دوره، سری 3 تایی «تاجگذاری احمدشاه» است که بر آن هیچ یک از طرحهای اصلی تمبر
قاجاریه (شاه و شیر و خورشید) دیده نمیشود. در این سری، یک تمبر با نقش تاج است و
دو تمبر با تصویر تختجمشید که بر صدر یکی نشان فروهر جای دارد (رامی، 59-68؛ تصویر
4: تاجگذاری احمدشاه قاجار). در خمیر کاغذ این تمبر که نخستین تمبر یادگاری ایران
است، نخستین بار ته نقش (فیلیگران) به شکل شیر به کار رفته است (نوین فرحبخش،
همان، 56؛ «سیری»، شم 11، ص 18).
به کار نبردن تهنقش در تمبرهای دورۀ قاجار، تقلب را بسیار آسان نموده بود. علاوه
بر این چاپ تمبرهای مکرر از کلیشههای المثنى، بیدقتی در چاپ، نبودن آمار و ارقام
صحیح از تمبرهای منتشر شده، مشکل شناسایی تمبرهای اصیل از تقلبی و وجود سورشارژهای
(مهری برای تغییر قیمت، رژیم و کاربری و نیز رسمی شدن تمبر) مکرر در اواخر این
دوره، سبب دلسردی علاقهمندان تمبر ایران به ویژه در خارج را فراهم کرد و به ارزش و
اعتبار تمبر ایران در سالهای پایانی حکومت قاجار، آسیب جدی وارد ساخت (پروانهفر،
«کنجکاوی...»، 18-19؛ نک : نوین فرح بخش، همان، 53-79). در حالی که تمبرهای این
دوره با طرحهای هنرمندانۀ بسیار دقیق، رنگآمیزی و صفحهآرایی مناسب (شیردل، 288)،
بسیار مورد توجه و علاقۀ مجموعهداران بیگانه بودند؛ چنان که تمبرهای شیر و خورشیدی
اولیۀ ایران که از زیباترین تمبرهای کلاسیک ایران و جهان به شمار میآیند، غالباً
زینتبخش مجموعههای معروف دنیا (چون تاپلینگ) است. گرانبهاترین تمبر ایران نیز از
جملۀ همین تمبرها معروف به «یکتومان برنز» است (نک : شریفیان، «تمبر گرانبها...»،
40). تمبرهای دورۀ قاجاریه سبک و سیاقی اروپایی داشت و از جنبۀ هنری و فن چاپ در
سطحی مطلوب قرار داشت (شیردل، همانجا).
یکی از اقدامات نهضتهای انقلابی آن زمان چون نهضت مردم لار و کازرون، ستارخان،
خیابانی و جنگل)، برای اعلام جدایی از حکومت مرکزی، چاپ تمبر یا سورشارژ تمبرهای
موجود بود (نک : نوین فرحبخش، همان، 83-86). در جنگ جهانی اول (1294ش/ 1915م) که
انگلیسیها بوشهر را اشغال کردند، تمبرهای احمدشاهی با نوشتۀ «بوشهر تحت اشغال قوای
انگلیس1» سورشارژ شد (هدایت، 346؛ «آشنایی»، 14).
با قوت گرفتن اندیشۀ بیگانهستیزی در نهضت مشروطه، چاپ تمبرهای ایران در کشورهای
اروپایی (به جز 3 سری) و نفوذ آنان در پست کشور، با اعتراض نمایندگان مجلس اول
شورای ملی روبهرو شد (مذاکرات ..، 39-43؛ تمبر و تمبرشناسی، 64). با گشایش چاپخانۀ
مجلس در 1303ش، غالب تمبرها در این چاپخانه چاپ و سورشارژ شد و تنها 5 سری در دورۀ
پهلوی اول و 6 سری در دورۀ پهلوی دوم به خارج سفارش داده شد (همانجا).
اعلام حکومت پهلوی بر روی تمبرهای مالیاتی چاپ تهران با نوشتۀ «پست حکومت موقتی
پهلوی 9 آبانماه 1304ش/ 1925م» در چاپخانۀ مجلس سورشارژ شد (نوین فرحبخش، همان،
88). در تمبرهای رضا شاهی نقش شیر و خورشید (جز بر تمبرهای دولتی) از نقش تمبرها
حذف و تنها تصویرشاه بر تمبر (به جز 3 مورد) نقش شد (نک : همان، 88-103). تمبر سری
«پست هوایی» که در 1309ش در چاپخانۀ آنشدۀ هلند به چاپ رسید، نقش شاه در کنار طرح
عقابی در حال پرواز بر فراز قلۀ دماوند (تصویر 5: سری پست هوایی)، برندۀ زیباترین
تمبر جهان گردید (همان، 94؛ تاریخچه...، 34؛ علایی، 24؛ ارجمند، «تاریخچه... در
دوران پهلوی»، 748).
در 1313ش به مناسبت دهمین سال سلطنت رضا شاه تمبری در یک سری 9 تایی به چاپ رسید.
در این سری، 8 طرح به پیشرفت و توسعۀ کشور طی سالهای حکومت رضا شاه در ابعاد مختلف
و یک طرح به تخت جمشید اختصاص داشت (نوین فرحبخش، راهنمای، 97؛ تصویر 6: پل کارون)
از این تمبر استقبال فراوانی شد («سیری...»، شم 16، ص 25)؛ با این همه، کاهش ارزش
و اعتبار تمبر ایران از اواخر دورۀ قاجار، از علاقهمندان به جمعآوری تمبر در داخل
و خارج از کشور کاسته بود (پروانهفر، «تغییر...»، 8، «دومیها...»، 9).
در 1314ش به سبب تصمیم دولت به تغییر کلمۀ پارس به ایران، کلیۀ تمبرهای پستی موجود
با عبارت «پست ایران1» سورشارژ شد و از آن پس تمام تمبرها با این عبارت به چاپ رسید
( تاریخچه...، 31، 35؛ اسناد...، 66-67). از دیدگاه هنری طرحهای تمبر دورۀ پهلوی
اول به سادگی گرایید، و زمینۀ تمبر ساده، و تزیینات غربی حذف و طرحها شرقیتر شد
(شیردل، 294).
با سقوط رضا شاه نوعی تقسیم قدرت در نظام سیاسی کشور حاکم شد. در این دوره با توجه
به تأثیر رویدادها و سیاستهای حاکم بر نقش تمبرها و تنوع موضوعی آنها با افزایش
شمار تمبرهای چاپ شده در هر سال، میتوان تمبرها را برگهایی از تاریخ معاصر کشور به
شمار آورد. طرح تمبرها تا 1335ش، متشکل از طرحهای پیشرفت و توسعه، ملیگرایی و
طرحهایی از میراث و افتخارات گذشته بود (نوین فرحبخش، همان، 105- 118؛ نک : تصویر
7: چاه شماره 3 البرز در قم). از 1334ش تمبر ایران دارای تهنقش تصویر شیروخورشید
شد، و در 1336ش عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» جایگزین آن گردید (همان، 119، 124)،
از همین سال چاپ تمبرهای گوناگون از روابط با کشورهای دیگر (تصویر 8: همکاری
منطقهای پاکستان، ایران و ترکیه) و موضوعات بینالمللی گویای تلاش دولت برای جلب
پشتوانههای بینالمللی و تحکیم ارتباط با جهان غرب است (تصویر 9: هفتۀ حقوق بشر).
از 1339ش بهویژه پس از تشکیل شورای تمبر به منظور بهبود چاپ تمبر در 1342ش (شیردل،
46) آرایش و تزیین تمبرها با نقوش و طرحهای ایرانی نظیر بوتهجقه، اسلیمی و گره
همراه گشت (مهرپویا، 53). با تأسیس شورای تمبر نقش سیاست بر طرح تمبرها پر رنگتر
شد (تصویرهای، 10: اصلاحات ارضی، 11: سال بینالمللی زن). در دورۀ پهلوی دوم، نقش
تمبر از اختصاص به تصویر شاه و خانوادۀ سلطنتی درآمد. بیشترین طرح تمبرهای این دوره
به طرحهای پیشرفت و توسعه و پس از آن به گسترش ارتباطات ایران و جهان و مناسبتها و
موضوعات جهانی اختصاص یافت.
در فاصلۀ سالهای 1349 تا 1350ش علاوه بر تیراژ تمبرها، شمار تمبرهای منتشرشده در هر
سال نیز فزونی گرفت (نک : نوین فرحبخش، همان، 105بب ). تیراژ تمبرهای این دوره
که از 1350ش به شدت افزایش یافته بود، در سالهای پایانی حکومت پهلوی به تیراژهای
میلیونی رسید (همان، 193 بب ). در دورۀ پهلوی دوم تمبرها متنوع و زیباتر شدند و
طراحان در نقش تمبرها از نقوش ایرانی و آثار معماری بهره بردند. با ورود دستگاههای
پیشرفتۀ چاپ و همکاری با استادان هنر کیفیت تمبرها بهتر شد (شیردل، 316).
پیروزی انقلاب اسلامی به یکباره نقش و طرح تمبرها
را دگرگون کرد. بر نقش تمبرهای این دوره، بر خلاف دورۀ پیش، حضور مردم و موضوعات
مذهبی بسیار پر رنگ شد. نخستین سری رسمی تمبرهای جمهوری اسلامی در 31 فروردین 1358
در 3 طرح مختلف از تظاهرات مردم پیش از انقلاب و یک طرح نمادی از رهایی پس از
پیروزی به چاپ رسید (نوین فرحبخش، همان، 258؛ تصویر 12: انقلاب اسلامی). در
سالهای آغازین انقلاب به تمبر همچون سفیری برای بردن پیام و آرمانهای انقلابی به
اقصا نقاط جهان نگاه شد و این بینش بر نقش تمبرها تأثیر بسزایی گذاشت؛ چنانکه
بیشترین طرح و نقش تمبرهای جمهوری اسلامی به نشانهها، نمادها و موضوعات مربوط به
انقلاب، جنگ و اسلام، و در ارتباط با سیاست روز اختصاص یافت (ریاحی وفا، 205؛
تصویرهای 13: تسخیر سفارت آمریکا، 14: ششمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران،
15: ولادت حضرت فاطمه(ع)، روز زن).
شورای تمبر که پس از پیروزی انقلاب دچار تغییر و تحولاتی شده بود، بر اساس مصوبۀ
دولت در مرداد 1362 مسئولیت تمامی امور مربوط به چاپ و انتشار تمبر را عهدهدار شد
(همو، 208-211). در این دوره، چهرۀ شخصیتهای فرهنگی و علمی بر تمبرها نقش بستند
(نوین فرحبخش، همان، 161-162)، اما با آغاز جنگ ایران وعراق و طولانی شدن آن
بیشترین طرح به چهرۀ روحانیون فرهیخته، مبارز یا شهید اختصاص یافت و تنها گاهی
چهرهای ملی یا مردمی بر تمبرها نقش بست (همان، 292-312). مهمترین تمبر چهرۀ
شخصیتی دورۀ جمهوری اسلامی، تمبرهایی است که به مناسبتهای گوناگون پس از درگذشت
امام خمینی (ره) از چهرۀ ایشان بر تمبرها نقش گردید که نخستین آنها با تیراژ 10
میلیونی (پرتیراژترین تمبر ایران) به چاپ رسید (همان، 328-329؛ تصویر 16: بزرگداشت
حضرت آیتالله امام خمینی (ره)).
در این دوره گسترش فناوریهای نوین ارتباطی، بیتوجهی به زیبایی طرحهای تمبر،
نادیدهگرفتن موضوعات جهانی، همسو نشدن با موازین نمایشگاهی فدراسیون بینالمللی
تمبرشناسی و بیاعتنایی به علایق مجموعهداران، با توجه به موضوعی شدن گردآوری تمبر
و نیز شمارگان بسیار بالای آن ــ میان سالهای 1358 تـا 1370ش از 3 تـا 8 میلیون در
نـوسان بـود ــ ضربۀ جبرانناپذیری به ارزش تمبرهای آن زمان ایران وارد ساخت؛ چنان
که ارزش غالب تمبرهای آن دوره حتى به اندازۀ رشد تورم هم افزوده نشد. بیعلاقگی
مجموعهداران به جمعآوری تمبرهای این دوره و کاهش قابل توجه آمار مشترکان، مسئولین
شورای تمبر را بر آن داشت تا از 1369ش از تیراژ تمبرها کاسته، به موضوع و زیبایی
طرحهای تمبر توجه بیشتری مبذول نمایند ( توسعه...، 21؛ نیز نک : نوین فرحبخش،
همان، 338 بب ). در همین سال یک سری تمبر زیبا با تیراژ جالب توجه حدود 300 هزار
تایی به مناسبت بزرگداشت فردوسی به چاپ رسید و با اقبال مجموعهداران روبهرو شد
(همان، 339-340؛ تصویر 17: کنگرۀ جهانی بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی).
طرحهای توسعه و پیشرفت بر تمبرهای پس از انقلاب که نسبت به دورۀ پیشین به شدت کاسته
شده بود، از 1376ش با چاپ یک سری پستی با 14 طرح پیشرفت و توسعه روبه افزایش گذاشت
(نوین فرح بخش، همان، 399؛ تصویر 18: سری پستی پیشرفتها). از 1377ش سیاستهای حاکم
بر طرح تمبرها تغییر یافت و به دنبال آن تیراژ تمبرها به 400 هزار قطعه رسید. از
این سال از تمبرهایی با طرحهای رسمی کاسته شد و افزون بر نقش چهرههای علمی و ادبی
و ورزشی، طرح تمبرها به زیبایی و موضوعات مورد توجه علاقهمندان تمبر ــ همچون گل و
حیوانات که در سالهای اخیر در بلوکهای یادگاری به زیبایی به چاپ رسیده است ـ گرایش
یـافت. همچنین تمبرهایی با موضـوعات جالب توجه جهانـی چاپ شد که با استقبال
علاقهمندان تمبر روبهرو گردید (نوینفرحبخش، همان، 409-410؛ تصویر 19: آخرین
کسوف قرن بیستم).
در 1380ش، به دنبال طرح گفت و گوی تمدنها یک سری تمبر با همین عنوان و به دنبال آن
یک سلسله تمبرهای مشترک میان ایران و برخی کشورها به چاپ رسید (نوینفرحبخش، همان،
418، 425-440؛ تصویرهای 20: گفتوگـوی تمدنها، 21: تمبر مشترک ایران ـ افغانستان ـ
سوریه ـ ترکیه (مولانا)). این اقـدامات و بهترشدن کیفیت تمبرها در پی پیشرفت فناوری
چاپ تمبر، سبب بهبود وضعیت تمبـر در سالهای اخیـر شد (تصویر 22: انرژی صلحآمیز
هستهای).
در دورۀ اخیر به اشخاص حقیقی و حقوقی اجازۀ چاپ تمبرهای شخصی داده شد (تصویر 23:
آیتالله بجنوردی).
مآخذ: «آشنایی با تمبرهای بوشهر»، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، 1349ش، س 2، شم
16؛ اختر، استـانبـول، 1293ق، شم 25- 28، 31؛ ارجمنـد، سیروس، «تاریخچۀ تمبر
ایران، 1. در دوران قاجاریه (1865-1925م/ 1244-1304ش)»،ایـرانشنـاسـی، 1375ش، شم
2؛ همـو، «تاریخچـۀ تمبـر ایـران، 2. در دوران پهلـوی (1925-1979م/1304-1357ش)»،
همـان، شم 4؛ اسنـاد پسـت و تلگراف و تلفن در دورۀ رضا شاه، به کوشش مرضیه
یزدانی،تهران، 1378ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم تاریخ منتظم ناصری، به
کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1367ش؛ همو، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین
نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ ایران، تهران، 1288ق، شم 69، 1292ق، شم 273؛
پروانهفر، باقر، «تغییر قیمت روی تمبرهای احمدشاهی»، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، 1349ش،
شم 16؛ همو، «دومیها! مواظب باشید تمبر تقلبی نخرید»، همان، 1348ش، شم 2؛ همو،
«کنجکاوی روی تمبرهای احمدشاهی»، همان، 1349ش، شم 16؛ پژمان، ح.، تاریخ پست و
تلگراف و تلفن، تهران، علمی؛ پژهان، ساسان، «ایرانشناسی در غرب»، ایرانشناسی،
1380ش، شم 14؛ تاریخچۀ ایجاد پست و تلگراف در ایران، تهران، 1327ش؛ ترابی
طباطبایی، جمال، سکههای شاهان اسلامی ایران، تبریز، 1350ش؛ «تمبرپست»، مجلۀ تمبر،
تهران، 1330ش، س 1، شم 2؛ تمبر و تمبرشناسی، بررسی نارساییها و موانع رشد و توسعۀ
آنها در ایران، تهران، 1373ش؛ «تمبرهای کاستین در مشهد!» جام، مجلۀ مخصوص تمبر،
تهران، مرداد 1348ش، شم 5؛ توسعۀ تمبر و تمبرشناسی، مرکز تحقیقات پست، تهران،
1379ش، گزارش شم 68؛ خانبابایی، ولی، پست و تلگراف و تلفن، تهران، 1376ش؛ دادخواه،
محمد، تمبرهای اولیۀ شیر و خورشیدی ایران، تهران، 1339ش؛ دایرة المعارف فارسی؛
رامی، مرجان، «تمبر شیر و خورشید مشروطه...»، فصلنامۀ تاریخ معاصر ایران، تهران،
1386ش، س 11، شم 44؛ روزنامۀ دولت علیۀ ایران، تهران، 1282ق، شم 576؛ ریاحی وفا،
عباس و محمدملکی ورنامخواستی، تاریخچۀ پست، تهران، 1381ش؛ ژوزف، ادوارد، «تمبرهای
ایران»، مجلۀ تمبر، تهران، 1330ش، شم 2؛ «سیری در تمبر ایران» جام، مجلۀ مخصوص
تمبر، تهران، 1348ش، شم 1، 11، 1349ش، شم 16؛ شریفیان، جلالالدین، «تمبر
گرانبهاترین کاغذ جهان»، کهکشان، تهران، 1369ش، شم 3؛ همو «تمبرهای گمشدۀ عصر
قاجار»، همان، تهران، 1371ش، شم 18؛ شیردل، افسر، بررسی تاریخی، هنری وتطبیقی
تمبرهای ایران....، پایاننامۀ کارشناسی ارشد، تهران، 1378-1379ش؛ عبدلیفرد،
فریدون، تاریخ پست در ایران از صدارت امیرکبیر تا وزارت امینالدوله (1267-1297ق)،
تهران، 1375ش؛ همو، تاریخ پست در ایران، تمبرهای شیر و خورشید اولیۀ ایران، تهران،
1378ش؛ علایی، علیاکبر، «تمبر و تمبرشناسی»، هنر و مردم، تهران، 1344ش، شم 37؛
کشاورزیان، محمد، «سرگذشت تمبر»، تلاش، تهران، 1346ش، شم 7؛ کیا، ایرج، سیر
استعمار انگلیس در ایران، تهران، 1358ش؛ مذاکرات مجلس، دورۀ اول تقنینیه، تهران،
1325ش؛ مهر پویا، جمشید، «تمبر و میراث فرهنگی»، موزهها، تهران، 1374ش، شم 15؛
ناظمالاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، 1357ش؛ نوین فرحبخش، فریدون،
تمبرهای اولیۀ ایران، تهران، 1379ش؛ همو، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی،
جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1386ش؛ وقایع اتفاقیه، تهران، 1274ق، شم 375؛ هاجری،
ضیاءالدین، تمبر، جام جهان نما، تهران 1375ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات،
تهران، 1344ش. مرجان رامی
1. timbre
2. tumpanon
3. tympanum
1. A. Barre
2. G. Riederer
1. Bushire under British Ocupation
1. Postes Iraniennes