تَکاب، شهرستان و شهری در استان آذربایجان غربی:
شهرستان تکاب: این شهرستان با مساحتی بالغ بر 523‘2 کمـ2 از شمال به شهرستان چاراویماق در استان آذربایجان شرقی، از شرق به شهرستان ماه نشان در استان زنجان، از غرب به شهرستان شاهین‌دژ (صائین قلعه) در استان آذربایجان غربی و از جنوب به شهرستانهای بیجار، دیواندره و سقز در استان کردستان محدود است (آریانپور، 11؛ نیز نقشه...). شهرستان تکاب بنابر قانون تقسیمات کشوری در 1385ش شامل دو بخش به نامهای مرکزی و تخت سلیمان، 6 دهستان و یک شهر به نام تکاب است (نک‌ : نشریه...، آذربایجان غربی).
این ناحیه تا 1316ش تیکان تپه خوانده می‌شد و یکی از بخشهای شهرستان مهاباد به‌شمار می‌رفت (مجموعۀ قوانین...، 86، 248). در همان سال بنابر پیشنهاد فرهنگستان و تصویب هیئت دولت نام تیکان تپه (به معنای خارتپه) به تکاب (به معنای جایی که قسمتی از آن خرم و سبز و قسمتی دیگر خشک است) تغییر یافت (محبوبی، 325، 471؛ مجموعۀ قوانین، همانجا).
شهرستان تکاب از نواحی مرتفع و کوهستانی آذربایجان غربی است و 5 قلۀ مرتفع دارد و آب و هوای آن نسبتاً سردسیری است (جعفری، 295؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 24/83، 84). بلندترین قلۀ شهرستان تکاب توله داغی (532‘ 3 متر) نام دارد ( فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 1/130). از کوههای تکاب رودخانه‌های پرآب سرچشمه می‌گیرد که مهم‌ترین آنها ساروق نام دارد و از ریزابه‌های مهم زرینه‌رود به‌شمار می‌رود(افشین، 1/503-504؛ فرهنگ جغرافیایی رودها...، 1/ 59). افزون بر آن، آب آشامیدنی و کشاورزی تکاب از چشمه‌ها و کاریزهای متعدد تأمین می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 24/82).
به سبب وجود آب نسبتاً کافی، کشاورزی و دامداری در این شهرستان پررونق است و گندم، جو، توتون، تنباکو و انواع میوه در آنجا تولید می‌شود (همان، 24/83؛ محبوبی، 327). به علت شرایط مساعد آب و هوایی پرورش زنبور عسل نیز از دیگر فعالیتهای اقتصادی این شهرستان است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ محبوبی، 327، 457). در کنار فعالیتهای کشاورزی و دامداری، صنایع‌دستی به خصوص بافت قالی، گلیم، جاجیم و سجاده رواج دارد (محمدی، 51، 55؛ محبوبی، 326). معادن زرنیخ، سنگ ساختمان، گچ، آهک و ماسه از دیگر منابع اقتصادی شهرستان تکاب‌اند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی شهرستانها...، 378، 380).
در سرشماری 1385ش، شهرستان تکاب دارای 395‘81 تن جمعیت بوده است («درگاه...»، بش‌ ). مردم تکاب به زبانهای ترکی و کردی سخن می‌گویند و زبان فارسی نیز در میان آنان رواج دارد. بیشتر جمعیت این شهرستان شیعه‌مذهب‌اند، اما غالب کردی‌زبانان پیرو مذهب شافعی و شماری از آنها اهل حق هستند (محمدی، 81؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
شهر تکاب: این شهر که مرکز شهرستان تکاب است، در 218 کیلومتری اورمیه، بر سر راه میاندوآب به بیجار و سقز به زنجان، و در کنار رودخانۀ ساروق واقع است (جعفری، همانجا). در سرشماری آبان 1385ش، این شهر دارای 702‘ 43 تن جمعیت بوده است («درگاه»، بش‌ ).
پیشینۀ تاریخی: ناحیه‌ای که امروزه تکاب نامیده می‌شود، در ناحیه‌ای واقع بوده که در سالنامه‌های آشوری از نیمۀ دوم سدۀ 9ق‌م زاموآ خوانده می‌شده، و همواره دستخوش تهاجم
آشوریان بوده است (دیاکونف، 116، 118، نیز 119، نقشه). این ناحیه مسکن اقوام باستانی لولوبی و گوتی بوده است و بعدها دولت ماننا در آن تشکیل شد (همو، 185) و از سدۀ 7ق‌م با تشکیل دولت ماد از مراکز مهم اقتصادی این دولت (مادها) به‌شمار می‌رفت (همو، 16).
ازجمله آثار بر جای مانده از دورۀ مادها در این منطقه، بناهای سنگی غار کرفتو است که با دست در دل سنگ تراشیده شده است و نمونه‌ای از معماری سنگی دورۀ مادها به‌شمار می‌رود. این غار کاربرد دفاعی نیز داشته است و مردم برای گریز از تهاجم اورارتوها و آشوریها، در آن پناه می‌گرفتند (سلاحی، غارها...، 100، 101، «غار کرفتو»، بش‌ ؛ محمدی، 188-189). در کاوشهای باستان‌شناسی آثاری از دورۀ هخامنشیان در زندان سلیمان و تخت سلیمان (ه‌ م) به دست آمده است. این کاوشها همچنین نشان می‌دهد که منطقۀ تکاب در دوره‌های اشکانی و ساسانی نیز مرکز تمدنهای درخشانی بوده است که از مظاهر آن، علاوه‌بر بناهای سنگی غار کرفتو در غرب تکاب، می‌توان به آثار ساسانی کوه بلقیس در مشرق تخت سلیمان فعلی هم اشاره کرد (محمدی، 82).
منطقۀ تکاب در 22ق، به روزگار خلافت عمر به دست تازیان به صلح گشوده شد (بلاذری، 455-456؛ طبری، 4/153-155؛ یعقوبی، 2/156). به سبب نبودِ مراکز مسکونی مهم در این منطقه، به‌جز شیز، در منابع سده‌های نخستین اسلامی نامی از این منطقه برده نشده، ولی تاریخ آن در خلال تاریخ دیگر نواحی آذربایجان آمده است. اما مسلم است که ویژگیهای طبیعی آن برای اقوام چادرنشینِ ترک که از دورۀ سلجوقیان پای به این منطقه نهادند، جذاب بوده است. خانهای بزرگ مغول نیز به آذربایجان توجه خاص داشتند؛ چنان‌که هولاکو مراغه را تختگاه خود کرد و در عصر جانشینانش هم آذربایجان از مهم‌ترین قلمروهای ایشان محسوب می‌شد.
بنابر آنچه حمدالله مستوفی (ص 64) آورده، اراضی شهرستان امروزی تکاب بخشی از ولایت انجرود در عراق عجم به‌شمار می‌رفته است. اباقاخان با مرمت ویرانه‌های کاخهای به‌جا مانده از دورۀ ساسانیان در تخت سلیمان امروزی که مغولان آن‌را ستوریق می‌خواندند، این محل را اقامتگاه تابستانی ایلخانان مغـول قرار داد (همانجا؛ نیـز نک‌ : پورداود، 195، حاشیۀ 1؛ هوف، 25).
در منابع ادوار پس از مغول از این منطقه با نام ساروقورغان یاد شده است (نک‌ : محبوبی، 471؛ حافظ ابرو، 249؛ شرف‌الدین، 504؛ بدلیسی، 380؛ اسکندربیک، 2/1413). امروزه این نام (که به صورت ساری قورخان درآمده) بر دژ و روستایی در 18 کیلومتری غرب تکاب اطلاق می‌شود (سرشماری...، 14؛ قراخانی، 205، 206). در گزارش چند حادثۀ تاریخی، از ساروقورغان یاد شده است. در حدود سال 777ق شخصی به نام تورسن از خویشان امیر عادل، مالک قلعۀ ساروقورغان، در نبردی، اصفهان شاه جاندار، نمایندۀ شاه شجاع در آذربایجان را شکست داد و اسیر کرد و اموال او را گرفت (حافظ ابرو، همانجا؛ نک‌ : ستوده، 1/185). در 795ق امیرتیمور گورکانی قلعۀ ساروقورغان و قلعۀ کرفتو را تسخیر و ویران کرد (شرف‌الدین، همانجا؛ حافظ ابرو، 287).
مقارن با برآمدن صفویان، کردان مکری از ضعف دولت مرکزی استفاده کردند و بر بخشهایی از کردستان چیره شدند. در زمان شاه اسماعیل اول صفوی قلعۀ ساروقورغان در تصرف صارم پسر سیف‌الدین مکری بود و در آنجا به استقلال حکومت می‌کرد. او که از قدرت گرفتن شاه اسماعیل در بیم بود، به اطاعت سلطان سلیم عثمانی درآمد. شاه اسماعیل برای سرکوب وی بارها به متصرفات او نیرو فرستاد. پس از مرگ صارم، متصرفات او میان 3 تن از عموزادگانش تقسیم شد که هر 3 تن سر از فرمان عثمانیان پیچیدند و به اطاعت شاه طهماسب صفوی درآمدند (نک‌ : خواندمیر، 4/483-484؛ بدلیسی، 373-375). شیخ حیدر پسر امیر پاشا، آخرین حکمران مکری کردستان، قلعۀ ساروقورغان را که بر اثر جنگ ویران شده بود، مرمت کرد. چون به خضر پاشا، عامل دولت عثمانی در تبریز گزارش کردند که تعمیر قلعۀ ساروقورغان موجب خرابی مراغه شده است، وی نیز به تحریک مراغیها کوشید حکومت ساروقورغان و نواحی اطراف آن را به طایفۀ محمودی واگذار کند؛ اما حکام مکری اجازه ندادند و آن نواحی همچنان در دست مکریان باقی ماند (همو، 380-382).
در 1012ق شاه عباس اول صفوی عثمانیان را از آذربایجان و کردستان بیرون راند (اسکندربیک، 2/1030-1032). شاه عباس به منظور کاهش نفوذ حکام محلی، تیره‌هایی از ایل افشار را که تا آن زمان در نواحی ابیورد و نسا سکنا داشتند، به آذربایجان کوچانید و آنها را در جلگۀ سرسبز و خرم اورمیه اسکان داد و امور سرحدی این منطقه به نام افشار موسوم گشت. منطقۀ افشار به دو بخش تقسیم شده بود: منطقه‌ای را که امروزه تکاب مرکز آن است، «یوخاری محال» یعنی محال علیا، و منطقۀ دیگر را که امروزه صائین‌دژ مرکز آن است، «آشاقی محال» یعنی محال سفلى نامیدند (کسروی، 51؛ محبوبی، همانجا؛ محمدی، 83).
آثار تاریخی: علاوه بر بقایای آتشکدۀ تخت سلیمان، زندان سلیمان و تخت بلقیس در شهرستان تکاب (همو، 115، 122، 124)، می‌توان به بقعۀ ایوب انصاری که در 13 کیلومتری جنوب تکاب قرار دارد، نیز اشاره کرد (قراخانی، 194). قسمت اعظم این بقعه که از میان رفته (همو، 201)، مدفن یکی از فقهای
اواسط سدۀ 9ق است. هرچند اطلاعات چندانی از این فقیه به‌دست نیامده است، اما از روی مدارک مربوط به موقوفات این بقعه که قدیم‌ترین تاریخ آن به 900ق برمی‌گردد، از این شخص با نام سلطان العارفین سلطان ایوب انصاری (د 850 ق) یاد کرده‌اند (همو، 199-201). دو کتیبۀ سنگی در اطراف این بقعه وجود دارد: کتیبۀ اول را شخصی به نام ملاقلندر در تاریخ 1059ق نوشته، و می‌توان حدس زد که در این سال بنای بقعه تعمیرات اساسی شده است؛ کتیبۀ دوم به تاریخ 1283ق، متعلق به قبر ملاعبدالله یکی از آخرین متولیان بقعه است (همانجا).

مآخذ: آریانپور، جمشید و دیگران، جغرافیای استان آذربایجان غربی، تهران، 1381ش؛ اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1377ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ بدلیسی، شرف خان، شرف‌نامه، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1343ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، 1407ق/1987م؛ پورداود، ابراهیم، حاشیه بر یسنا، به کوشش بهرام فره‌وشی، تهران، 1337ش، ج 2؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، ذیل جامع‌التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، 1350ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1333ش؛ «درگاه ملی آمار1» (نک‌ : مل‌ ‌)؛ دیاکونف، ا. م.، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1345ش؛ ستوده، حسینقلی، تاریخ آل مظفر، تهران، 1346ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای کشور، شهرستان تکاب، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ همان، نتایج تفصیلی، شهرستان تکاب، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سلاحی، مصطفى، غارهای ایران، تهران، 1378ش؛ همو، «غار کرفتو2» (نک‌ : مل‌ )؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، 1972م؛ طبری، تاریخ؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (شاهین‌دژ)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1374ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1381ش؛ فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای کشور‌ (شهرستان ارومیه)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ قراخانی، حسین، «بقعۀ ایوب انصاری»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1352ش، س 8، شم‌ 6؛ کسروی، احمد، کاروند، به کوشش یحیى ذکاء، تهران، 1352ش؛ مجموعۀ قوانین سال 1316، وزارت کشور، تهران، 1316ش؛ محبوبی، جمشید، نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندوآب و تکاب و شاهین‌دژ، تهران، 1370ش؛ محمدی، علی، تکاب افشار، تهران، 1369ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1385ش؛ نقشۀ تقسیمات کشوری ایران، گیتاشناسی، تهران، 1381ش، شم‌ 294؛ هوف، دیتریش، «تخت سلیمان»، شهرهای ایران، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، 1368ش، ج 3؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1415ق/1995م؛ نیز:

»Dargāh-e Mellī-ye Āmār«, www.sci.org.ir/content/userfiles/_census 85/natayej/ abadifil/04.xls; Salahi, M., »Karaftu Cave«, www.tehranavenue.com/ at_articles/outskirts/karaftu/at. karaftu.htm.
شیوا جعفری