تَفْت، شهرستان و شهری در استان یزد. نام تفت در زبان
فارسی به معنای گرمی و حرارت و برگرفته از واژۀ پهلوی تَپ است. همچنین در گویش اهالیِ این شهرستان، تفت به معنای سبد میوه است که برخی به واسطۀ باغهای میوۀ فراوانی که پیرامون این شهر وجود دارد، معنای اخیر را معتبر می‌دانند (فره‌وشی، 428؛ سیرو، 89، نیز حاشیۀ 1؛ توکلی مقدم، 261-262). اما نظریۀ نخست از نظر لغوی قرین صحت است.
شهـرستـان تفت بـا مسـاحتـی حدود 871‘5 کمـ 2 در نواحی مرکزی استان یزد واقع است و براساس تقسیمات کشوری در 1384ش، مشتمل بر دو بخش مرکزی و «نیر»، 10 دهستان و 2 شهر تفت و نیر است (نک‌ : نشریه...، 61؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان...، 2/5). این شهرستان از شمال به شهرستان صدوق، از شمال شرقی به شهرستان یزد، از شرق و جنوب شرقی به شهرستان مهریز، و از غرب و جنوب غربی به شهرستان ابرکوه (ابرقو) محدود است (نک‌ : اطلس...، 195).
شهرستان تفت از لحاظ ناهمواریهای طبیعی از دو بخش کوهستانی و دشتهای هموار تشکیل شده است. بخش خاوری این شهرستان را رشته‌کوههایی فرا گرفته که مهم‌ترین ارتفاعات آن شیرکوه (055‘4 متر)، کوه باد آسمان (099‘3 متر) و کوه قبله (760‘2 متر) است ( فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 3/184، 202، 203؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان، 2/9). نواحی جنوبی و جنوب غربی این شهرستان را دشتهای همواری در برگرفته است که به کویر ابرکوه محدود می‌گردد (جعفری، عباس، 293). به علت بارندگی کم و شرایط آب و هوایی، رودخانه‌های این شهرستان خشک‌رودهایی هستند که در فصول بارندگی دارای آب است (افشین، 2/521-522) و خشک‌رودهای تفت و فیض‌آباد از مهم‌ترین آنهاست ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، 24). آب و هوای این شهرستان در نواحی کوهستانی معتدل و متمایل به سرد، و در دشتهای جنوبی و جنوب غربی گرم است و از نظر میزان بارندگی جزء نواحی خشک به‌شمار می‌آید (همان، نیز جعفری، عباس، همانجاها).
اقتصاد شهرستان تفت برپایۀ کشاورزی، باغداری، کارگری و صنایع دستی و معدن استوار است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، 25-26؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان، 2/14-17). شهرستان تفت به سبب داشتن خاک بارور و وجود چشمه‌ها، کاریزها و چاههای ژرف و نیمه‌ژرف از نظر کشاورزی پررونق است. گندم، جو، بنشن و گیاهان دارویی و محصولات باغی، به‌ویژه انار که جنبۀ صادراتی دارد، از مهم‌ترین فرآورده‌های کشاورزی شهرستان تفت است. قالی‌بافی و گیوه‌بافی از دیگر منابع مهم اقتصادی اهالی این شهرستان است. در این شهرستان معادن سرب، گل سفید و سنگ مرمر یافت می‌شود که بعضی از آنها مورد بهره‌برداری قرار گرفته، و از بین آنها سنگ مرمر از اهمیت فراوانی برخوردار است (همانجاها؛ یزد...، 242).
بنا بر سرشماری آبان 1375 جمعیت شهرستان تفت بالغ بر 600‘56 تن بوده است (سرشماری...، شانزده). بیشتر مردم شهرستان تفت مسلمان‌اند، اما شماری از اهالی آن پیرو آیین زردشت هستند که بیشتر در روستاهای چم، زین‌آباد، مبارکه و برخی از محله‌های شهر تفت مانند باغ خندان، باغ گلستان و راحت‌آباد ساکن‌اند. این روستاهای زردشتی‌نشین دارای آتشکده و زیارتگاه‌اند. از آتشکده‌های معروف شهرستان تفت که هنوز پابرجاست، می‌توان به پیر رهگذر، پیر مراد، مهرایزد، چم، زین‌آباد و مبارکه اشاره کرد ( نامۀ فرمانداری...، شم‌ 7/9992؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، 34، 54، 81). زردشتیان تفت از ساکنان اصلی تفت بوده‌اند و مسلمانان آن از زردشتیهایی بودند که در طول تاریخ به دین اسلام گرویده‌اند و یا از دیگر نواحی به این شهرستان مهاجرت کرده‌اند. در تفت خانواده‌هایی هستند که اخیراً مسلمان شده‌اند و با خویشاوندان زردشتی خود رابطه دارند. میان زردشتیان و مسلمانان تفت همزیستی مسالمت‌آمیز وجود دارد (مؤمنی، 39).
آبادیهای جنوب شهر یزد در گذشته به 3 منطقۀ پیشکوه، میانکوه و پشتکوه تقسیم می‌شد و ناحیۀ تفت جزو منطقۀ پیشکوه به‌شمار می‌آمد و مرکز بخش پیشکوه از بخشهای تابعۀ استان یزد بود (افشار، 1/243-369). با تصویب هیئت دولت در 16/7/1348ش تفت به شهرستان ارتقا یافت ( نامۀ فرمانداری، همان).
شهر تفت مرکز این شهرستان در °54 و ´12 طول شرقی و °31 و ´45 عرض شمالی و در ارتفاع 555‘1 متری از سطح دریا (پاپلی. 144)، در 23 کیلومتری جنوب غربی یزد (جعفری، عباس، همانجا) واقع است و رودخانۀ تفت از میان آن می‌گذرد و به سوی شهر یزد می‌رود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، 26). شهر تفت یکی از بزرگ‌ترین قطبهای تولید انار و پرورش کرم ابریشم در استان یزد است و هلوی آن شهرت فراوانی دارد (یزد، 240). بنابر سرشماری عمومی 1375ش، جمعیت این شهر بالغ بر 100‘15 نفر بوده است (سرشماری، سی و نه).
پیشینۀ تاریخی: اگرچه نام تفت در منابع تاریخی پیش از اسلام به چشم نمی‌خورد، اما از آثار بر جای مانده از دوران پیش از اسلام مانند قلعۀ پهلوان مادی (پهلوان بادی) در تفته کوه و همچنین دخمه‌ای که در نزدیکی کوه دخمه موجود است و توده استخوانهای پوسیده و خاک شدۀ موجود در این دخمه که هنوز به چشم می‌خورد و همچنین آتشکده‌هایی پابرجا، پیشینۀ این ناحیه را به دوران پیش از اسلام می‌رساند (نک‌ : آیتی، 52؛ سیرو، 89) تفت به سبب همجواری با یزد و نیز واقع شدن بر سر راه یزد به شیراز، همواره با یزد در پیوند بوده است (همانجا؛ مؤمنی، 38).
جغرافیانویسان اسلامی در سده‌های 3 و 4ق از تفت با نام قلعه و یا قلعةالمجوس از توابع کورۀ استخر یاد کرده‌اند و فاصلۀ آن را تا شهر کثه در حومۀ یزد، 5 تا 6 فرسخ (یک مرحله) ذکر کرده‌اند (ابن خردادبه، 51؛ اصطخری، 130؛ مقدسی، 457؛ ابن حوقل، 1/283). به نوشتۀ اصطخری قلعةالمجوس دهی آباد و سرسبز با باغهای میوۀ فراوان بوده که محصولات آن به دیگر نقاط ارسال می‌شده است. همچنین در نزدیکی آن معدن سربی که از آن بهره‌برداری می‌کردند وجود داشته است. از این قلعه رودی می‌گذشته که به کثه می‌رفته، و زمینهای کشاورزی و باغهای آنجا را آبیاری می‌کرده است (ص 125-126). این اشارۀ اصطخری دربارۀ سرچشمه گرفتن رودخانه‌ای که به جانب یزد جاری بوده، منطبق با توصیفات منابع تاریخی متأخرتری است که به «آب تفت» اشاره کرده‌اند(کاتب، 214-215؛ حسینی، 15، 19؛ جعفری، جعفر، 51، 58؛ پویا، 40). در تاریخ یزد آب تفت همیشه زبانزد بوده است و اکنون نیز در یزد کوچه‌ای به نام «آب تفت» وجود دارد (همو، نیز یزد، همانجاها).
ظاهراً نام تفت نخستین‌بار در منابع تاریخی سدۀ 8ق در ذیل وقایع تاریخی سلسلۀ آل مظفر (حک‌ 718-795ق) و دولت گورکانیان آمده است. باتوجه به ویرانیهایی که درنتیجۀ حملات مغولان در ولایات یزد به وجود آمده بود (نک‌ : رشیدالدین، 2/1029؛ پتروشفسکی، 1/135)، می‌بایستی قلعةالمجوس یا همان قلعه گوری(گبری) ویران گردیده، و در دوران حکومت آل مظفر شهر تفت جایگزین قلعةالمجوس شده باشد (کاتب، 87، 219؛ جعفری، جعفر، 21؛ مستوفی، 3/720، 738؛ افشار، 1/424). با فروپاشی سلسلۀ آل مظفر به دست امیرتیمور گورکانی، ناحیۀ تفت در زمرۀ قلمرو تیموریان قرار گرفت و به سبب واقع بودن بر سر راه ارتباطی یزد به شیراز از آسیبهای ناشی از لشکرکشیهای امرای تیموری مصون نماند (نک‌ : حافظ ابرو، 2/315، 321، 325).
در سدۀ 9ق با سکونت شاه نعمت‌الله ولی در تفت و ساختن خانقاهی در آنجا، تفت رو به رونق و شکوفایی نهاد (نوربخش، 33-34). در سالهایی که شاه نعمت‌الله در تفت اقامت داشت. سلیمان اسکندربن میرزاعمر شیخ بن امیرتیمور(حک‌ 812-817ق) که بر فارس و یزد و اصفهان حکومت داشت، به واسطۀ ارادتش به شاه نعمت الله مالیات 4 سال تفت و توابع آن را به وی بخشید تا با آن وجوهات خانقاهی احداث کند (همانجا؛ مجموعه...، 48). احداث خانقاه و حضور شاه نعمت‌الله در تفت بر اهمیت این شهر افزود، به‌طوری‌که بزرگان از اطراف و اکناف برای دیدار وی به تفت می‌آمدند (کاتب، 216؛ نوربخش، 33؛ مستوفی، 3/298؛ مجموعه، 49)؛ حتى پس از آنکه شاه نعمت‌الله ولی تفت را ترک گفت، این شهر همچنان اهمیت خود را حفظ کرد، چنان‌که بعدها جمعی از نوادگان او تفت را مقر خود قرار دادند و شهر تفت به مهم‌ترین پایگاه سلسلۀ نعمت‌اللٰهی بدل شد (مستوفی، 3/49؛ مؤمنی، 48؛ افشار، 1/389، 412، 414). پس از ایجاد خانقاه شاه‌نعمت‌الله ولی، تفت رو به گسترش نهاد، چنان‌که در سدۀ 11ق مستوفی بافقی (3/683) از دو محلۀ سردسیر و گرمسیر که یکی در کوهپایه و دیگری در دشت واقع بوده، یاد می‌کند. در منابع تاریخی دوران صفویه از تفت چندان یاد نشده است، جز آنکه در دورۀ استیلای اشرف افغان و به هنگام تسخیر یزد، مردمان قصبۀ تفت قتل عام شدند (تشکری، 16؛ نائینی، 268).
تفت در دورۀ قاجاریه قصبۀ معتبری از توابع یزد بوده، و رودخانه‌ای آن را به دو بخش تقسیم می‌کرده است. در دو طرف این رودخانه باغ و بستان فراوانی وجود داشته، و دارای دو محلۀ گرمسیر و سردسیر بوده است و آب زمینهای کشاورزی آن علاوه بر آب رودخانه از کاریز نیز تأمین می‌شده، و از باغهای آن میوه‌های فراوانی به دست می‌آمده است. در محلۀ سردسیر تفت چشمۀ آبی وجود داشته است که اهالی یزد برای درمان برخی از بیماریها آن را مفید می‌دانسته‌اند. در تفت نوعی نمد تولید می‌شده که بسیار معروف بوده، و مانند آن در دیگر نقاط ایران یافت نمی‌شده است. چیت کرباسی که لباس رعیتی مهم تفت با آن تهیه می‌شده، معروف بوده است. در سدۀ 14ق حدود 200 تا 300 خانوار زردشتی در تفت زندگی می‌کرده‌اند (اعتمادالسلطنه، 1/753-754) که برای تمایز آنان از مسلمانان، لباسهای مخصوصی می‌پوشیدند (براون، 325).
در 1282ق/1865م به سبب شیوع آفت ابریشم در جنوب ایران و سرایت آن به تفت، صنایع ابریشم‌بافی که پیش از آن در این شهر رونق فراوان داشت، از بین رفت و جای آن را کشت تریاک گرفت به‌گونه‌ای که دو هزار من ابریشم تولیدی در 1267ق، در سالهای بعد به 600 من رسید (تشکری، 173؛ اشرف، 92).
آثار تاریخی: از مهم‌ترین آثار تاریخی شهرستان تفت می‌توان به این اماکن اشاره کرد: 1. خانقاه یا بقعۀ شاه خلیل (ثانی) ــ از نوادگان شاه‌نعمت‌الله ولی ــ که مدفن او نیز هست. اصل این بنا مربع است با گنبد آجری و با رگه‌های آجر لعاب‌دار سبز و سیاه. در این مکان 9 سنگ قبر دیده می‌شود که بر روی یکی از آنها تاریخ 848ق خوانده می‌شود (افشار، 1/411، 414). 2. مسجد شاه ولی که به گفتۀ مشکوٰتی (ص 78) بنای آن متعلق به 700ق است. اهمیت این مسجد بیشتر از جهت گنبد و مقصورۀ آن است که می‌توان ساختمان گنبد مسجدکبود در تبریز و شیخ لطف‌الله در اصفهان را تقلیدی از این بنا دانست. بر روی یک
قطعه زیلوی بزرگ قدیمی که در این مسجد نگهداری می‌شود، عبارتی بافته شده است که سال 963ق را نشان می‌دهد و می‌بایستی در این سال وقف مسجدجامع شده باشد (افشار، 1/420؛ دایرةالمعارف...، 3/265).

مآخذ: آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، یزد، 1317ش؛ ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/1889م؛ اشرف، احمد، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دورۀ قاجاریه، تهران، 1359ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، 1348ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ براون، ادوارد، یک سال در میان ایرانیان، ترجمۀ ذبیح‌الله منصوری، تهران، کانون معرفت؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ پتروشفسکی، ا. پ.، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1344ش؛ پویا، عبدالعظیم، زندان سکندر از نگاهی دیگر، یزد، 1368ش؛ تشکری بافقی، علی‌اکبر، مشروطیت در یزد، یزد، 1377ش؛ توکلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران، 1375ش؛ جعفری، جعفر، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1343ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، 1378ش؛ حسینی یزدی، رکن‌الدین، جامع الخیرات، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، 1341ش؛ دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی (مساجد تاریخی)، به کوشش محمدمهدی عقابی، تهران، 1378ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، 1338ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، استان یزد، شهرستان تفت، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سیرو، ماکسیم، «آتشگاه زردشتی شریف‌آباد»، آثار ایران، ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، 1365ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران. 1381ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369ش، ج 83؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فره‌وشی، بهرام، فرهنگ پهلوی، تهران، 1346ش؛ کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش؛ مجموعه در ترجمۀ احوال شاه نعمت‌الله ولی کرمانی، به کوشش ژان اوبن، تهران، 1335ش؛ مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1340ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، بناهای تاریخی و فهرست اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، لیدن، 1906م؛ مؤمنی، مصطفى، «جایگاه وقف و وقفنامه»، مجموعۀ مقالات سمینار جغرافی (شم‌ 3)، به کوشش پاپلی یزدی، مشهد، 1365ش؛ نامۀ فرمانداری شهرستان تفت، وزارت کشور، 1381ش؛ نائینی، محمدجعفر، جامع جعفری، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1353ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشور، وزارت کشور، تهران، 1384ش؛ نوربخش، جواد، زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی و فرزندان او، تهران، 1337ش؛ یزد نگین کویر، مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، یزد، 1375ش. شیوا جعفری