تَعارُف، مفهومی اجتماعی، به کار رفته در یکی از مشهورترین آموزه‌های قرآنی (حجرات/49/13). مطابق این آموزه، حکمت اختلاف در ایجاد ملتها و قبایل گوناگون، تعارف، یا شناخت متقابل انسانها با یکدیگر دانسته شده است.
همراه گشتن آموزۀ قرآنی پیش‌گفته با آموزۀ مشهور دیگر «گرامی‌ترین شما نزد خدای باتقواترین شما ست» ضمن یک آیه و نیز ارتباط مفهومی این دو، سبب شده است که توجه عمدۀ مفسران به بحث اخیر، بحث دربارۀ مفهوم تعارف را تحت‌الشعاع قرار دهد. به تناسب تطور شیوۀ زندگی مردمان در دوره‌های مختلف، تفاسیر متفاوتی دربارۀ تعارف ارائه شده است و علی‌الخصوص مفسران متأخر که از مفاهیم و مقولاتی چون حقوق بشر و برابری انسانها متأثر بوده‌اند، در تعامل با این آموزۀ قرآنی دقیق‌تر گشته، و کمتر به نقل صرف گفتار پیشینیان پرداخته‌اند.
در تفسیر طبری به نقل از جماعتی از صحابه و تابعین، تعارف، شناسایی یکدیگر از طریق تمایز انساب معنا شده (26/138-140) که به نظر می‌رسد این قول، مورد پذیرش بیشتر مفسران پسین نیز واقع گردیده است و ضمن قبول این تعبیر، برای کشف لوازم منطقی آن تلاش کرده‌اند (نک‌ : تفاسیر مختلف، ذیل همان آیه). حتى در مواردی که برخی چون شافعی خواسته‌اند تا از تعارف، نوعی بازشناسی یکدیگر و زمینه برای همکاری در جنگ و غیر آن بفهمند، دیگران اصرار داشته‌اند تا برداشت او را ناظر به مصالح تعارف گیرند و بر معنای نسبی تعارف اصرار ورزند (نک‌ : شافعی، 4/158؛ ازهری، 287).
مطابق این فهم، تأکید قرآن کریم بر آشنایی ]= تعارف[ قبایل و امتها با یکدیگر، نقطۀ مقابل تفاخر بر انساب و برتری‌جویی نژادی و تنازع حاصل از آنها قرار گرفته است (برای نمونه، نک‌ : ماوردی، 5/335؛ زمخشری،4/374؛ابن عربی،4/158؛ ابن جوزی، 7/473-474). به همین ترتیب، حکمت ایجاد تنوع در خلقت نژادهای مختلف بشر، حفظ معاملات بشری از شبهۀ اختلاط به مال غیر، و حفظ انساب بشر با جلوگیری از انتساب اشخاص به غیر از پدران دانسته شده است (نک‌ : طبرسی، جوامع...، 4/580؛ حائری، 10/202). مفسران دوره‌های متأخرتر، افزون بر موارد یاد شده، بر ممکن گشتن صلۀ ارحام، شناسایی همدیگر برای تعاون در امور خیر و سبقت جستن از دیگران در این امور نیز تأکید کرده‌اند (نک‌ : آلوسی، 26/162؛ علوی، 3/391؛ مدرسی، 13/437).
ابوالقاسم بلخی معتقد است که تأکید اسلام بر تعارف، مستلزم نفی مطلق فضیلت نسب نیست، بلکه شرافت نسب نیز در رتبه‌ای پس از تقوا و تحت‌الشعاع آن، ارزش محسوب می‌شود (طوسی، التبیان...، 9/352-353؛ نیز نک‌ : فخرالدین، 28/137؛ ابن تیمیه، 2/22-23). شاید به دلیل پذیرفته شدن همین دیدگاه است که در بسیاری از تفاسیر قرآن کریم، ضمن بحث دربارۀ تعارف و معیار کرامت انسان در همان آیه، با نقل حدیثی نبوی مبنی بر شرافت نسب آن حضرت و قبیلۀ قریش مواجه می‌شویم (برای نمونه، نک‌ : ابن بابویه، 729؛ طبرسی، مجمع...، 9/230؛ سیوطی، 6/605-606).
فخرالدین رازی معتقد است که تأکید قرآن کریم بر تعارف، برای آن بوده است که متدینان، همواره هم‌دین خود را حتى اگر از لحاظ سطح معیشتی، طبقۀ اجتماعی و دیگر معیارهای تفاخر، متناسب با شأن آنها نباشد، بر دیگران ترجیح دهند (28/136). بدین‌سان در دین‌شناسی وی، تمامی ارزشهای جامعۀ انسانی، تابعی از یک ارزش برتر یعنی تقوا دانسته شده است (نیز نک‌ : دروزه، 10/136).
برخی از نواندیشان معاصر، با گسترش در مفهوم تعارف و فراتر رفتن از شناسایی نژادهای متفاوت به شناسایی فرهنگهای متنوع، ایجاد زمینه برای تعارف امتهای مختلف را مقدمه‌ای برای دست‌یابی به حقوق بشر، و ارزشی لازم‌الوصول دانسته‌اند. آنها یادآور شده‌اند در نظامی که تفاخر به ارزشهای ظاهری، جای‌گزین ارزشمندی تقوا شده باشد، هیچ‌گاه فرهنگ آشنایی و بهره‌مندی از تجربه‌های دیگران حاکم نخواهد گشت؛ چه این جماعت، همواره خود را از همگان برتر و مستغنی از ایشان می‌دانند (مدرسی، 13/433). اینان ضمن خاطرنشان کردن ارتباط مفهوم تعارف با آرمانهایی همچون وحدت اسلامی و حقوق بشر، بر ضرورت و نیز فراهم بودن امکانات آن در عصر اخیر تأکید ورزیده‌اند (نک‌ : ابومجتبى، 554؛ مغنیه، 7/124؛ مدرسی، 13/437؛ فضل‌الله، 21/192).
گفتنی است که قرآن کریم، همچنان که اختلاف ابناء بشر را در خلقت، وسیله‌ای برای شناسایی دانسته، اختلاف در نوع معیشتها را، لازمۀ تقسیم کار میان بشر شمرده (زخرف/43/32) و اختلاف در تشریع را نیز اسباب رقابت میان امم در دست‌یابی به امور خیر با روشهای مختلف عنوان کرده است (مائده/5/48). همچنین تأکید قرآن بر تعارف به جای تفاخر و تنازع حاصل از آن، یادآور بهشت، آرمان‌شهر قرآنی است که مختص کسانی است که در پی برتری‌جویی و فساد حاصل از آن نباشند (قصص/28/83؛ نیز نک‌ : حسینی همدانی، 15/402).
در منابع فقهی نیز گاه استناد به آیۀ تعارف دیده می‌شود. ازجمله مالک بن انس با استناد به بیان قرآن کریم دربارۀ فلسفۀ تنوع خلقت خداوند و تکیه بر برابری انسانها، ازدواج عرب را با غیرعرب و ازدواج بندگان را با افراد آزاد جایز و مشروع شمرده است (ابن قاسم، 2/163-164؛ نیز نک‌ : بیهقی، 7/136؛ مرداوی، 8/108).
گاه در مباحث دیگر فقه نیز از آیۀ تعارف استفاده شده است؛ ازجمله در مباحث جهاد، سخن از آن است که مستحب است امام مسلمین برای قبایل و طوایف مختلف «عریفی» و نیز شعاری برگزیند و در این مورد همچنان بر ارزش نسبی مفهوم تعارف تکیه شده است (مثلاً نک‌ : طوسی، المبسوط، 2/75؛ صاحب جواهر، 21/215). اما در برخی موارد، مانند اینکه روابط مسلمانان با غیرمسلمانان مبتنی بر اصل تعارف و تعاون بوده باشد، استناد به آیه از ارزش نسبی فراتر رفته است (مثلاً نک‌ : سابق، 2/602).
جمعی از مورخان و نسب‌نویسان نیز مفهوم قرآنی تعارف با ارزش نسبی را مستمسک قرار داده،بر ضرورت شناسایی انساب مردمان، تأکید ورزیده، و بدین طریق فایدۀ علم انساب را متذکر گشته‌اند (مثلاً نک‌ : ابونصر بخاری، 12؛ ابن عنبه، 17-18؛ حاجی‌خلیفه، 1/178، 2/1167؛ صدیق حسن‌خان، 2/114).

مآخذ: آلوسی، محمود، روح المعانی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی؛ ابن بابویه، محمد، الامالی، قم، 1417ق؛ ابن تیمیه، احمد، دقائق التفسیر، دمشق، 1404ق؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، زادالمسیر، بیروت، 1404ق؛ ابن عربی، محمد، احکام القرآن، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1408ق/1988م؛ ابن عنبه، احمد، عمدةالطالب، به کوشش محمدحسن آل طالقانی، نجف، 1380ق؛ ابن قاسم، عبدالرحمان، المدونةالکبرى، قاهره، 1324-1325ق؛ ابومجتبى، تعلیقات بر النص والاجتهاد شرف‌الدین، قم، 1404ق؛ ابونصر بخاری، سهل، سرالسلسلةالعلویة، قم، 1413ق؛ ازهری، محمد، الزاهر، به کوشش محمد جبرالفی، کویت، 1399ق؛ بیهقی، احمد، السنن الکبرى، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، 1414ق/ 1994م؛ حائری، علی، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران، 1337ش؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان، تهران، 1380ق؛ دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، بیروت، 1421ق؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قم، 1366ق، سابق، سید، فقه السنة، بیروت، دارالکتاب العربی؛ سیوطی، الدرالمنثور، بیروت، 1993م؛ شافعی، محمد، الام، بیروت، دارالمعرفه؛ صاحب جواهر، محمدحسن، جواهرالکلام، به کوشش محمود قوچانی، تهران، 1394ق؛ صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، به کوشش عبدالجبار زکار، بیروت، 1978م؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، تهران، 1412ق؛ همو، مجمع البیان، بیروت، 1379ق؛ طبری، تفسیر، بیروت، 1405ق؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش قصیر عاملی، نجف، 1384ق/1964م، بب‌ ؛ همو، المبسوط، به کوشش محمدتقی کشفی، تهران، 1387ق؛ علوی، محمدکریم، کشف الحقائق، تهران، 1396ق؛ فخرالدین رازی، التفسیرالکبیر، قاهره، المطبعة البهیة؛ فضل‌الله، محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، 1405ق؛ قرآن کریم؛ ماوردی، علی، النکت والعیون، به کوشش سیدبن عبدالمقصود، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، قم، 1406ق؛ مرداوی، علی، الانصاف، به کوشش محمدحامد فقی، بیروت، 1406ق/1986م؛ مغنیه، محمدجواد، الکاشف، بیروت، 1981م.
فرهنگ مهروش

تعارف در حوزۀ مطالعات سنتی: تعارف در این حوزه مربوط به ساخت و دریافت معنا و ناظر به هرگونه زمینۀ شناختی متقابل در جامعه است که می‌تواند فهم پیامها، اعم از گفتاری یا غیرگفتاری را ممکن‌سازد. اصطلاح تعارف در متون سده‌های نخستین اسلامی به عنوان اصطلاحی مهم در تحلیل خطاب شکل گرفته، و به‌خصوص دربارۀ خطابات شرعی کاربرد یافته است. مطرح شدن مبحث تعارف در مطالعات معناشناسی در جهان اسلام، گامی در مسیر دور شدن از تکیه بر نظریۀ وضع و روی آوردن به سمت جایگاه اجتماعی زبان و ارتباط است. می‌توان گفت که هم‌زمان با پیدایی نظریۀ وضع و پیرو آن تمییز حقیقت و مجاز، نظریۀ تعارف نیز به عنوان رقیب آن شکل گرفته، اگرچه از سدۀ 4ق کوشش برای تلفیق دو نظریه نیز آغاز شده بود.
ازجملۀ کهن‌ترین کاربردهای تعارف در فقه، تکیه بر تفاهم عرفی در تعیین موضوعات و مصادیق احکام فقهی بوده است. تکیه بر عرف زمـان و مکـان به‌خصوص در باب معاملات ــ با وجود توسعه یا تضییقی کـه در مذاهب گوناگون وجود داشت ــ از وجوه مشترک میان مذاهب فقهی بوده، و تعارف در این حیطه، در منابع فقهی از سده‌های نخستین تاکنون به کار گرفته شده است (نک‌ : بخاری، 2/769؛ سرخسی، 15/121، 19/46؛ سمرقندی، 3/379؛ کرابیسی، 1/230؛ ابواسحاق، 1/359؛ ابن قدامه، 8/158؛ اردبیلی، 10/526؛ ابن مفلح، 2/356، 8/187؛ صاحب جواهر، 23/375). البته در بیشتر موارد، از این‌گونه تعارف، با تعبیرهای دیگری یاد شده است که بر مبنای واژۀ عرف ساخته شده‌اند.
آنچه در کاربرد اصطلاح عرف، بیشتر دارای ارزش نظری است، مواردی است که تعارف ناظر به زمینه‌های تحقق یک ارتباط است. ازجملۀ نخستین کسانی که مسئلۀ تعارف را با این رویکرد مطرح ساخته‌اند، عمروبن بحر جاحظ، متکلم و ادیب معتزلی (د 255ق) است. او از جملۀ نخستین متکلمان عقل‌گرا ست که باتوجه به نقش محوری کتاب وسنت در تعالیم اسلامی ــ که هر دو از مقولۀ کلام‌اند ــ به مسئلۀ «معنا» توجه کرد و کوشش نمود پلی ارتباطی میان مباحث اعتقادی و مباحث زبانی ـ ادبی برقرار سازد. جاحظ به این نکته توجه داشت که ارزش معنایی، حتى در ارتباطهای کلامی، فراتر از معنای لغوی ـ نحوی (به تعبیر امروزی زبان‌شناختی) است و بخش مهمی از معنا باید در نظامهای پیچیده‌تری جست‌وجو گردد که بر یک زمینۀ زبانی حمل می‌شوند. این نظامهای پیچیده‌تر که بعدها به عنوان دانش معانی و بیان شکل گرفت و بیشتر سمت و سویی زیبایی شناختی یافت، نزد جاحظ زمینۀ پیدایی «نظریۀ بیان» بود که اساس مهم‌ترین کتاب او، البیان و التبیین را تشکیل داده است (نک‌ : مآخذ).
1. communication
با این حال، مهم‌ترین اشارات جاحظ در باب تعارف را باید در آثار دیگر او پی‌جویی کرد. او در یک صورت‌بندی از تعارف و ارتباط آن با بیان که در کتاب الحیوان ارائه داده، از «تعارف معانی» سخن گفته که ظاهراً ناظر به درک متقابل معانی یا به تعبیر امروزی آن «ارتباط1» بوده است. او که این تعارف را به عنوان یک نیاز انسانی مورد بحث قرار داده است، سخن از


آن دارد که خداوند «ابزار بیان» را برای تحصیل «تعارف معانی» نهاده است و ابزار بیان «ترجمانی» است که به هنگام اختلاف در تفاهم، رجوع بدان خواهد بود. او ابزار بیان را 4 امر شمرده است: لفظ، خط، اشاره و «عقد» (1/45). چنین می‌نماید که مقصود از قسم چهارم، قراردادها با گونه‌های متنوع آن باشد.
سدۀ 4ق، دورۀ مهمی در نظریه‌های تعارف است. در این مقطع نخست باید به نظریۀ ابن حبان بُستی (د 354ق) از اندیشمندان اهل حدیث در خراسان اشاره کرد. او بارها در خلال تفاسیری که از احادیث موهم تشبیه، مانند «عجب ربنا من اقوام...» ارائه داده، نظریۀ تعارف را به عنوان مبنایی برای حل اشکال مطرح ساخته است. ابن حبان ضمن هشیاری به اینکه اموری چون تعجب و ملال دربارۀ خداوند معنایی ندارد، یادآور شده است که این عبارت را باید کاربردی مبتنی بر «تعارف» و ناظر به معنایی کلی دانست که در عرف از چنین ترکیبی فهمیده می‌شود (نک‌ : الصحیح، 1/343، 2/68، 74، جم‌ ). ابن حبان برخی از تعابیر مشکل در نصوص دینی را از مقولۀ «الفاظ تعارف» شمرده است. او در تعریفْ گونه‌ای که از الفاظ تعارف به دست می‌دهد، آن را نوعی از الفاظ می‌شمارد که «علم مخاطب به موضوع خطاب در قصد فراهم نمی‌آید، جز با این الفاظ که مردم در میان خود استعمال می‌کنند» (همان، 1/343).
او در نظریۀ خود، به جای معنا از تعبیر «موضوع خطاب در قصد» استفاده کرده، و بر عنصر قصد تأکید کرده است. هم از این‌روست که وی در تفسیر همان خبر، به محض فراغ از تعریف الفاظ تعارف، سخن را بدین‌گونه ادامه می‌دهد که «قصد در این خبر آن است که...» (همانجا).
شاید در بازسازی دیدگاه ابن حبان بتوان گفت که او در آیات و احادیث موهم تشبیه، با تکیه بر نظریۀ «تعارف»، به دنبال قصد گوینده از سخن بوده، و مقصود را فرای معنای زبانی عبارت جست‌وجو می‌کرده است. هم از این‌روست که او به هنگام درگیر شدن در مباحث کلامی مستحدث در عصر خود مانند اثبات «حد» برای خداوند، ظاهراً از آن باب که حد را دربارۀ خداوند بی‌معنا می‌دانسته، وجود حد را انکار کرده، و حتى موجبات رنجش برخی از معاصرانش را فراهم آورده است
( الثقات، 1/1؛ ذهبی، میزان...، 3/507). ابن حبان خود در مقدمۀ الثقات، تصریح دارد که صفات ذات خداوند با صفات مردمان قابل قیاس نیست و زبانهای انسانی در وصف‌صفات او ناتوان‌اند (1/1-2). برخی از تفسیرهای غریب ابن حبان از احادیث نبوی نیز ظاهراً برخاسته از نگرش او در تعارف و فهم نصوص است (مثلاً نک‌ : ذهبی، سیر...، 16/98-102؛ سبکی، 3/133-135).
چنین می‌نماید که ابن حبان به نظامهای فرای زبان نیز توجه داشته، و برخی از مواضع مهم او در نقد حدیث بر همین مبنا نهاده شده بوده است. اینکه ابن حبان، نقل اصحاب پیامبر(ص) در روایت از آن حضرت را مقبول می‌شمارد، هرچند سماع خود را تصریح نکرده باشند، ظاهراً بر بنیاد نوعی تعارف غیرزبانی استوار است که به نظر وی در میان صحابه و پس از آنان در میان راویان حدیث معمول بوده است (نک‌ : الصحیح، 1/161-162؛ نیز ابن رشید، 134). همچنین نظریۀ رجالی او، مبنی بر اینکه راویانی که جرحی بر ضد آنان وارد نشده است، عادل شمرده شوند( الثقات، 1/13)، نیز مبتنی بر تعارفی غیرزبانی است که از نظر او در میان محدثان وجود داشته، و از سوی برخی رجال‌شناسان، مغفول واقع شده است.
نظریۀ تعارف با رویکردی نزدیک به جاحظ، در محافل معتزلی و امامی دوام یافته است و درسده‌های4-6ق،ارجاعات بسیاری بدان دیده می‌شود کـه بر جنبۀ زبـانی ـ ادبی تعـارف تأکید دارد (نک‌ : ابن بابویه، 123، به نقل از ابن قبه؛ ابوالحسین بصری،2/421؛ سیدمرتضى، 1/145؛ راغب، 149،174،306، 361).
در نیمۀ نخست سدۀ 4ق، برخی ظرافتها دربارۀ تعارف، در اشارات مسعودی در کتاب تاریخی‌اش مروج الذهب دیده می‌شود. مسعودی ضمن اشاره به برخی اصطلاحات دریایی، به زبان دریانوردان، از استعمالات آنان در خطاب و تعارف آنان میان خود سخن آورده است (1/170)، به گونه‌ای که گویی تعارف چیزی جز تفاهم حاصل از استعمالات در خطاب نیست. تأیید این برداشت در جای دیگری دیده می‌شود که در آن مسعودی از اختراع خط قبطی بر پایۀ خط یونانی (رومی) سخن آورده، و قرائت قبطی آن حروف را براساس «تعارف» قبطیان میان خود دانسته است (1/388).
در برخی از متون در سده‌های یاد شده، توجه به جنبه‌های غیرزبانی تعارف نیز دیده می‌شود. در این‌باره به‌خصوص باید از ابن برکۀ بهلوی، عالم اباضی عمان در نیمۀ اخیر سدۀ 4ق یاد آورد. او تعارف غیرزبانی را مبنای نظریه‌ای فراگیر در تنظیم روابط اجتماعی و مالی در فقه قرار داده که در یک تک‌نگاری با عنوان التعارف تبیین شده است (نک‌ : مآخذ). گفتنی است که گاه در خلال متون، به هنگام سخن از «تعارف» به گونه‌ای مسئلۀ «عادی شدگی» نیز مطرح می‌شود و چیزی متعارف شمرده می‌شد که عمومیت دارد و معمولاً عادی انگاشته می‌شود (مثلاً نک‌ : مسعودی، 14/165؛ نیز ابن ابی‌الحدید، 13/242).
با آنکه نظریۀ تعارف در آغاز طرح، نظریه‌ای متکی بر استعمال بود که خود را درگیر مسئلۀ وضع نمی‌ساخت و به گونه‌ای به مطالعۀ معنا می‌پرداخت که درگیر تفکیک حقیقت از مجاز نمی‌شد، از اواخر سدۀ 4ق گرایشی برای تلفیق این دو نظریه پدید آمد و به‌تدریج تعارف در حد قرینۀ صارفه برای عدول از معنای حقیقی به معنای مجازی تقلیل داده شد. ابوحیان توحیدی (د ح 414ق) طوری که گویی نظر به دیدگاههای ابن‌حبان داشته، درگیر این تلفیق شده است. او در عبارتی از البصائر، به تنزیه پروردگار از درک انسانی از صفات وی برخاسته، و در خلال عبارات خود، ذات و صفات خداوند را از آنچه «تعارف بدان سوق می‌یابد» برتر دانسته است (ص 2212). همو در اثر دیگرش «الهوامل»، جمیع آنچه بر خداوند از افعال و اسماء را که صفات اطلاق می‌شود، به صراحت «مجاز» دانسته، و تأکید کرده است که اینها با هیچ‌یک از حقایقی که ما میان خود به «تعارف» از این الفاظ درمی‌یابیم، مطابقت ندارد (ص 108-109). گویی وی به دنبال اصلاح تبیین ابن حبان بوده است.
افزون بر یک قرن بعد، زمخشری، مفسر معتزلی در رویکرد تلفیقی مشابه، از نوعی معنای مبتنی بر تعارف سخن آورده که فراتر از معنای مبتنی بر حقیقت یا وضع و در تقابل با آن است (1/215).
در سدۀ 8ق، برداشت تلفیقی از تعارف نزد ابن تیمیه نیز دیده می‌شود. او یادآور شده است لفظی که در خطاب استفاده می‌شود، اگر در تعارف مخاطبان معنایی از پیش معلوم داشته باشد، ناظر بدان معنا خواهد بود ((29/111). گویی وجود تعارف، صارف از معنایی اولیه (حقیقی) است که نیازی به حصول تعارف ندارد. پس از او، سیوطی نیز دربارۀ حدیثی، یادآور شده است که الفاظ آن برپایۀ تعارف مردمان میان خودشان و نه براساس حقیقت به کار رفته است (8/221-222).
در سدۀ 9ق، به نظریۀ تعارف آن‌گونه که ابن حبان طرح کرده بود، دست کم در سطح دلالتهای زبانی، از سوی عالمان حدیث توجه شد. ابن حجر عسقلانی ضمن توجه به کاربرد خاص تعارف نزد ابن‌حبان به مثابۀ یک‌نظریۀ زبانی ـ تفسیری، یادآورد شده است که او از این مبنا برای تفسیر عموم متشابهات استفاده کرده است (1/102؛ نیز نک‌ : سیوطی، 2/69؛ زرقانی، 1/348). کاربرد این مبنا را گاه نزد خود ابن حجر نیز می‌توان یافت که به نظر می‌رسد تأثیرپذیری از ابن حبان بوده باشد (مثلاً نک‌ : 6/573).
در همین سده، باید به ابن امیر الحاج، فقیه حنفی شام اشاره کرد که با بازگشت به تعاریف کهن حنفیان، تعارف را در اصطلاح عراقیان به معنای «تفاهم» (فهم متقابل) و در اصطلاح بلخیان به معنای «تعامل» گفته است. او سپس با تذکر این نکته که تعامل به معنا بازمی‌گردد، در حالی که استعمال و حقیقت و مجاز به لفظ بازمی‌گردد، تفسیر تعارف به تفاهم را دقیق‌تر دانسته است. او بدین ترتیب، تعارف را به استعمال بازگردانده، و البته آن را با مبحث حقیقت و مجاز، تلفیق کرده است (2/49).
در اوایل سدۀ 11ق، مناوی، عالم شافعی مصر به تعارف به مثابۀ استعمال عرفی الفاظ توجه کرده، و این نظریه را مبنای مباحث دامنه‌دار خود در باب تعریف اصطلاحات نهاده است
( التوقیف...، 71، 147، جم‌ ، نیز فیض...، 1/44، 126، جم‌ ). در نیمۀ اخیر همان سده، محقق سبزواری، ضمن تعرض به مبحث تعارف، بر این نکته تأکید کرده است که مجرد تعارف موجب تقیید «طبیعت کلیه» نمی‌شود، مگر اینکه به حدی برسد که خود حقیقتی عرفی تلقی گردد (1/113). این موضع، حاصلی قابل انتظار از همراهی دو دیدگاه است، اینکه دلالتِ ناشی از تعارف مجاز شمرده شود و اینکه بر اصالت «عدم مجاز» تأکید گردد. اما سبزواری اصل این امر را پذیرفته است که تعارف خود می‌تواند منشأ شکل‌گیری معنایی حقیقی گردد.
از نظریه‌های متأخر در حوزۀ مباحث اصولی تعارف، نظریۀ شوکانی نیز درخور توجه است. به باور او، «پیامبر(ص) مردم را به آنچه برای آنها قابل فهم باشد، خطاب می کند، و آنها تنها مطالبی را می‌فهمند که مبتنی بر تعارفی میان آنان باشد». او سپس سخن خود را با این توضیح تکمیل می‌کند که نباید سخن پیامبر(ص) بر پایۀ تعارفی فهمیده شود که مدتی پس از عصر آن حضرت پدید آمده است (ص 274). شوکانی در این تبیین خود، تعارف را به همان معنایی به کار برده است که در اصطلاحات امروزی، بدان «بافت گفتمانی1» گفته می‌شود.

1. discursive context
مآخذ: ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1379ق/1959م؛ ابن امیر الحاج، محمد، التقریر و التحریر، بولاق، 1316ق؛ ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1390ق؛ ابن برکه، عبدالله، التعارف، عمان، 1404ق/1984م؛ ابن تیمیه، احمد، کتب و رسائل و فتاوى، به کوشش عبدالرحمان محمدقاسم نجدی، بیروت، مکتبة ابن تیمیه؛ ابن حبان، محمد، الثقات، به کوشش شرف‌الدین احمد، بیروت، 1395ق/1975م؛ همو، الصحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1414ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، 1379ق؛ ابن رشید، محمد، السنن الابین، به کوشش صلاح بن سالم مصراتی، مدینه، 1417ق؛ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ ابن مفلح، ابراهیم، المبدع، بیروت، 1400ق؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، المهذب، بیروت، دارالفکر؛ ابوالحسین بصری، محمد، المعتمد، به کوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، 1385ق/1965م؛ ابوحیان توحیدی، علی، البصائر و الذخائر، نسخۀ دیجیتال الموسوعة الشعریة، ابوظبی، 2003م؛ همو، «الهوامل»، الهوامل والشوامل، به کوشش احمد امین و احمد صقر، قاهره، 1370ق/1950م؛ اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة والبرهان، به کوشش اشتهاری و دیگران، قم، 1412ق؛ بخاری، محمد، الصحیح، به کوشش مصطفى دیب البغا، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ جاحظ، عمرو، البیان والتبیین، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، 1375ق؛ همو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1357ق؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق/1985م؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی‌محمد بجاوی، قاهره، 1382ق/1963م؛ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/ بیروت، 1412ق/1992م؛ زرقانی، محمد، شرح الموطأ، بیروت، 1411ق؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، 1366ق/1947م؛ سبزواری، محمدباقر، ذخیرةالمعاد،تهران،


1373-1374ق؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة‌الکبرى، به کوشش محمودمحمد

طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1383ق/1964م؛ سرخسی، محمد، المبسوط، قاهره، مطبعةالاستقامة؛ سمرقندی، محمد، تحفةالفقهاء، بیروت، 1405ق؛ سیدمرتضى، علی، الامالی، به کوشش محمد بدرالدین نعسانی، قاهره، 1325ق/1907م؛ سیوطی، «شرح سنن النسایی»، همراه سنن نسایی، قاهره، 1348ق؛ شوکانی، محمد، ارشادالفحول، به کوشش محمدسعید بدری، بیروت، 1412ق/1992م؛ صاحب جواهر، محمدحسن، جواهرالکلام، به کوشش محمود قوچانی، تهران، 1394ق؛ کرابیسی، اسعد، الفروق، به کوشش محمد طموم، کویت، 1402ق/1982م؛ مسعودی، علی، مروج‌الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق/1966م؛ مناوی، عبدالرئوف، التوقیف على مهمات التعاریف، به کوشش محمدرضوان دایه، بیروت/ دمشق، 1410ق؛ همو، فیض القدیر، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، 1415ق. احمد پاکتچی