تَشْریق، عنوانی برای روزهای 11تا13 ذیحجه. بخش مهمی از مناسک حج در همین ايام صورت می‌گیرد و بنابراین در فرهنگ اسلامی به داشتن آداب و جایگاهی ویژه ممتاز شده است. در صدر اسلام و سده‌های متقدم، هرکدام از این 3 روز نیز برای خود نامهایی ویژه داشته‌اند (نک‌ : ماوردی، 4/194؛ شوکانی، 5/82). در برخی از منابع، از اين ايام به عنوان عيدی از عيدهای اسلامی ياد شده است (دارمی، 2/37؛ ابوداوود، 2/320؛ ترمذی، 3/143).
درباره وجه نام‌گذاری، هم در منابع لغوی و هم در منابع دينی گفته شده است که سبب آن به آفتاب خشکاندن ]= تشریق[ گوشت قربانیهای حاجیان در این ایام است (نک‌ : ابن ‌ابی شیبه، 4/551؛ ماوردی، همانجا؛ ابن‌ منظور، ذيل شرق). نيز گفته شده
است که عرب جاهلی در طی مناسک خود، خطاب به کوه ثبير واقع در منا می‌گفتند: «ای ثبير از نور خورشيد برافروز (اَشرِق ثـَبير) تا قربانی کنيم»، و قربانی را زمانی انجام می‌دادند که خورشيد می‌دميد (ابن سکيت، 92؛ ابن اثير، 2/464؛ ابن منظور، همانجا).
اشارات تابعان به ایام تشریق، گاه به همراه توضیحات دربارۀ ويژگی آن، یا ذکر نامهای جایگزین برای آن است (نک‌ : طبری، 4/208-210)؛ بر اين پايه می‌توان نتیجه گرفت که «ایام تشریق»، نامی بازمانده از دورۀ جاهلیت بوده است. از امام صادق(ع) نقل شده است که مشرکان در روزهای تشریق پس از پایان مناسک حج در منا گرد می‌آمدند، از پدران خویش یاد، و بدانها تفاخر می‌کردند. به همین سبب، مسلمانان مأمور شدند که در آن هنگام ذکر خدا کنند (کلینی، 4/516؛ قاضی نعمان، 1/340).
در قرآن کريم، تعبير تشريق به کار نرفته است، اما از همان سدۀ نخست هجری، تعبیر قرآنی «ایام معدودات» (بقره/2/203) را اشاره به ایام تشریق دانسته‌اند (نک‌ : بخاری، 1/329؛ طبری، 4/208-215؛ طوسی، تهذيب ...، 5/ 447، 487). طبق برخی روايات، ايام تشريق مرجع تعبير قرآنی «ایام معلومات» (حج/22/28) نيز بوده است (ابن بابويه، معانی ...، 297؛ طوسی، التبيان، 7/310).
در فقه اسلامی، يکی از واجبات سه‌گانۀ حج در منا قربانی کردن است (محقق حلی، 1/ 258-265). بجز برخی از فقيهان متقدم که زمان قربانی را محدود به روز عيد قربان دانسته‌اند، نزد عالمان مذاهب گوناگون اهل سنت، از جمله ابوحنيفه، مالک و احمد بن حنبل، روز قربانی، روز عيد قربان و دو روز نخست از ايام تشريق است و قربانی در روز سوم روا نيست (نک‌ : قفال، 3/320؛ جصاص، 5/68؛ مرغينانی، 4/73؛ ابن عبدالبر، 12/130؛ ابن قدامه، 3/454). اما نزد شافعی و نيز اوزاعی فقيه اهل شام تا پايان روز سوم از ایام تشريق نيز قربانی جایز است (شافعی، 2/222؛ ابن عبدالبر، همانجا).
نزد فقهای اماميه نيز قول مشهور در وقت قربانی کردن در منا روز عيد قربان و تمامی ايام تشريق، و در غير منا روز عيد و دو روز پس از آن بوده است (محقق حلی، 1/264؛ شهيد ثانی، 2/235؛ صاحب جواهر، 19/223). عالمان متأخر ضمن تأييد اينکه تا پايان ذیحجه، امکان به جای آوردن قربانی وجود دارد، انجام آن در روز عيد قربان را احوط، و در صورت فوت شدن، اجرای آن را در ايام تشريق قرين احتياط دانسته‌اند (نک‌ : خمينی، 1/447؛ خويی، 5/205؛ قس: خوانساری، 2/454 ببـ ).
از ديگر واجبات حج در ايام تشريق، رمی جمرات و بيتوته کردن حاجيان در منا تا نيمه شب اين 3 روز است. همچنين از محرمات اين ايام روزه داشتن برای آنانی است که در منا حضور دارند؛ اين حرمت به حاجيان محدود شده است، اما اغلب چنين قيدی ديده نمی‌شود (مفيد، 366؛ طوسی، المبسوط، 1/370؛ محقق حلی، 1/209، 261-262؛ شهيد ثانی، 2/109). منابع اهل سنت نيز روزۀ اين ايام را منهی دانسته‌اند که اغلب به معنای تحريم و گاه به معنای کراهت گرفته شده است. در قول قديم شافعی و قول برخی از فقيهان عراق گزارندۀ حج تمتع اگر پيش از عرفه موفق به 3 روز روزه نشده باشد، می‌تواند در ايام تشريق روزه بدارد (سرخسی، 3/63؛ مرغينانی، 1/155؛ ابواسحاق، 68؛ ابن عبدالبر، 12/125-128؛ ابن قدامه، 3/97-99). در تعليل اين نهی، به ميهمان بودن حاجيان بر سفرۀ نعمت خداوند اشاره شده است (کلینی، 4/224؛ ابن بابویه، علل...، 2/443).
بر طبق روايات و متون فقهی، از آداب خاص ايام تشريق ذکر تکبیر پس از وعده‌های نماز است. دربارۀ نحوۀ تکبير گفتن و زمان آن ميان فقيهان اختلافاتی ديده می‌شود. برخی زمان آن را در منا از نماز ظهر عيد قربان تا طلوع فجر آخرين روز تشريق، و برخی بعد از نماز ظهر روز عيد تا طلوع فجر چهارمين روز دانسته‌اند. حتى برخی آن را از ظهر عيد تا طلوع فجر روز دوم تشريق گفته‌اند (مالک، 1/171-172؛ سرخسی، 2/43-44؛ ابن بابويه، الهداية، 209-210؛ ابن قدامه، 2/254-256؛ طوسی، الخلاف، 1/667).
حکم بن عتيبه، از فقيهان کوفه، به استحباب 3 غسل در3 روز تشريق اشاره کرده (ابن ابی شيبه، همانجا)، و استحباب آن به‌خصوص در منابع فقه شافعی مورد تأکيد قرار گرفته است(نک‌ : غزالی، 2/291؛ رافعی، 7/243؛ نووی، 2/202).
مطابق برخی روايات، علت قرار گرفتن مناسک حج اسلامی در این ایام، وقوع حج و طواف فرشتگان در آغاز خلقت زمین، و سپس حج تمامی پیامبران در همین روزه است (ابن بابویه، علل، 1/274، عیون ...، 1/127).
از رخدادهای مهم در ايام تشريق، قرائت سورۀ برائت برای حاجيان در مراسم حج توسط حضرت علی(ع) به فرمان حضرت پيامبر(ص) در سال 9ق است. ديگر، انعقاد پيمان عقبۀ دوم در روز دوم تشريق از سال 13 بعثت است که ميان پيامبر(ص) با گروهی از انصار بسته شده، و زمينۀ هجرت آن حضرت به مدينه را فراهم آورده است (طوسی، التبيان، 5/169؛ فخرالدین، 5/524؛ مجلسی، 21/273؛ برای يادکردهای ديگر از رخدادها، نک‌ : احمدبن حنبل، 3/415؛ ابن ابی عاصم، 1/131؛ کلینی، 1/439؛
ابن بابویه، الخصال، 486؛ ابن شهر آشوب، 1/156؛ ابن طاووس، 2/39؛ شیخ بهایی، 30؛ شوکانی، 5/82؛ برای برخی روایات دربارۀ آداب و فضیلت این روزها، نک‌ : ابن بابویه، من لایحضر...، 2/214؛ قاضی نعمان، همانجا؛ کاسانی، 2/227).




مآخذ: ابن ابی شیبه، عبداللٰه، المصنف، به کوشش سعید لحام، بیروت، 1409ق؛ ابن ابی عاصم، احمد، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل جوابره، ریاض، 1411ق/1991م؛ ابن‌ اثير، مبارک‌، النهاية، به‌ کوشش‌ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، 1383ق‌/1963م‌؛ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1403ق؛ همو، علل ‌الشرایع، نجف، 1386ق/1966م؛ همو، عیون اخبار الرضا (ع)، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، 1404ق؛ همو، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1361ش؛ همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1404ق؛ همو، الهداية، قم، 1418ق؛ ابن‌ سکيت‌، يعقوب‌، اصلاح‌ المنطق‌، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر و عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1949م؛ ابن شهرآشوب، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، 1376ق؛ ابن طاووس، علی، اقبال‌الاعمال، به کوشش جواد قیومی، قم، 1415ق؛ ابن ‌عبدالبر، يوسف، التمهيد، به کوشش مصطفى بن احمد علوی‌ و محمد عبدالکبير بکری‌، رباط، 1387ق؛ ابن‌ قدامه‌، عبدالله‌، المغنی‌، بيروت‌، دارالکتاب العربی؛ ابن منظور، لسان؛ ابواسحاق‌ شيرازی، ابراهيم‌، التنبيه، به کوشش عمادالدين‌ احمد حيدر، بيروت، 1403ق؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، السنن، به‌ کوشش‌ محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، 1369ق؛ احمد بن حنبل، المسند، قاهره، 1313ق؛ بخاری، محمد، الصحيح، به کوشش مصطفى ديب البغا، بيروت، 1407ق/1987م؛ ترمذی، محمد، السنن‌، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر و ديگران‌، قاهره‌، 1357ق‌/1938م؛ جصاص‌، احمد، احکام‌ القرآن‌، به کوشش محمد صديق‌ قمحاوی، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ خمينی، روح الله، تحرير الوسيلة، نجف، 1390ق؛ خوانساری، احمد، جامع المدارک، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1355ش؛ خويی، ابوالقاسم، الحج، به تقرير رضا خلخالی، قم، 1407ق؛ دارمی‌، عبدالله‌، السنن، به کوشش فواز احمد زمرلی‌ و خالد سبع‌ علمی، بيروت،1407ق؛ رافعی، عبدالکريم، فتح العزيز، بيروت، دارالفکر؛ سرخسی‌، محمد، المبسوط، قاهره‌، مطبعة الاستقامه‌؛ شافعی‌، محمد، الام‌، بيروت‌، دارالمعرفة؛ شوکانی، محمد، نیل‌الاوطار، بيروت، 1973م؛ شهيد ثانی‌، زين‌الدين‌، الروضة البهية، به کوشش محمد کلانتر، بيروت، دارالتعارف؛ شیخ بهایی، محمد، توضیح‌المقاصد، قم، 1406ق؛ صاحب‌ جواهر، محمدحسن‌، جواهر الکلام‌، به‌ کوشش‌ محمود قوچانی‌، تهران‌، 1394ق‌؛ طبری، تفسير، به کوشش محمود محمد شاکر و احمد محمد شاکر، قاهره، دارالمعارف؛ طوسی‌، محمد، التبيان‌، به‌ کوشش‌ قصير عاملی‌، نجف‌، 1383ق/1964م؛ همو، تهذيب‌ الاحکام‌، به‌ کوشش‌ حسن‌ موسوی خرسان‌، نجف‌،1379ق‌؛ همو، الخلاف، به‌ کوشش‌ محمدمهدی نجف و ديگران، قم، 1417ق/1996م؛ همو، المبسوط، به کوشش محمد تقی کشفی، تهران، 1387ق؛ غزالی، محمد، الوسيط، به کوشش احمد محمود ابراهيم و محمد محمد تامر، قاهره، 1417ق؛ فخرالدین رازی، التفسير الکبير، قاهره‌، المطبعة البهيه‌؛ قاضی نعمان، دعائم‌الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره، 1389ق/ 1969م؛ قرآن کريم؛ قفال چاچی‌، محمد، حلية العلماء، به‌ کوشش‌ ياسين‌ احمد ابراهيم‌ درادکه‌، عمان‌، 1988م‌؛ کاسانی، ابوبکر، بدائع ‌الصنائع، قاهره، 1406ق/ 1986م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1363ش؛ مالک‌ بن‌ انس‌، الموطأ، به‌ کوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، 1370ق‌/1951م‌؛ ماوردی، علی، الحاوی‌ الکبیر، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، 1414ق؛ مجلسی‌، محمد باقر، بحار الانوار، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ محقق‌ حلی‌، جعفر، شرائع‌ الاسلام‌، به کوشش‌ عبدالحسين‌ محمدعلی‌، نجف‌، 1389ق‌/1969م‌؛ مرغينانی‌، برهان‌الدين‌، «الهداية»، همراه‌ فتح‌ القدير، قاهره‌، 1319ق‌؛ مفید، محمد، المقنعة، قم، 1410ق؛ نووی، يحيى، المجموع، به کوشش محمود مطرحی، بيروت، 1417ق/1996م. فاطمه مجاهدی ـ فرهنگ مهروش