تَشْبیه، در لغت به معنای مانند کردن، در اصطلاح بیان مشارکت یک یا چند چیز با یک یا چند چیز دیگر در یک یا
بیش از یک صفت که به واسطۀ ابزارهایی ویژۀ دال بر معنای مشابهت صورت می‌پذیرد (جرجانی، علی، 58؛ تهانوی، 1/795، 796؛ نیز نک‌ : دنبالۀ مقاله). بیان و مقدار حال مشبه، امکان وجود مشبه،تزیین و تقبیح آن از اغراضی است که بلاغیون برای تشبیه برشمرده‌اند (نک‌ : سکاکی، 341-346؛ خطیب قزوینی، 356-359؛ هاشمی، 281-284).
.I در عربی
پیشینۀ تاریخی: تشبیه از مهم‌ترین ارکان‌بلاغت و موضوعات علم بیان است و موضوع آن از دیرباز مورد توجه ادیبان و شاعران بوده است. تشبیهاتی که شاعران پیش از اسلام چون امرؤالقیس در سروده‌های خود به کار می‌بردند، بعدها به‌صورت الگو درآمدند و برای تبیین و توضیح این بخش از بلاغت به‌کار گرفته شدند.
واژۀ تشبیه در مقام یک اصطلاح فنی، از نیمه‌های سدۀ2ق پدیدار شده است و مثلاً بشار(د 167ق) آن را در شعرش به کار برده است. اندک‌زمانی پس از آن، دانشمندانی چون سیبویه، فراء (د 207ق) و جاحظ (د 255ق) در آثار خود بدان پرداخته‌اند و آن را در زمرۀ علم بدیع در مفهوم عامش نهاده‌اند (نک‌ : جاحظ، البیان...، 572، 964-973، الحیوان، 318، 411، 418، جم‌ ؛ عکاوی، 322-323؛ نیز نک‌ : ه‌ د، بدیع).
شاید بتوان گفت مبرد (د 285ق) نخستین کسی است که به شکل گسترده در الکامل به تشبیه (که گاه تمثیل خوانده، نک‌ : 3/32) و اقسام آن پرداخته است و نمونه‌های زیبای این فن را با تعبیرهایی چون مِن أَعْجبِ التشبیه، التشبیهُ المحمود، التشبیهُ المستحسن و التشبیهُ‌ الحسن ارائه کرده است. وی معتقد است که اگر بگوییم تشبیه بخش گسترده‌ای از کلام عرب را در بر می‌گیرد، سخن به گزاف نگفته‌ایم (همو، 3/93). تشبیه از دیدگاه وی بر 4 نوع است: 1. تشبیه مفرِط، و مراد از آن تشبیهی است که در وصف،مبالغه و افراط شده‌است؛ 2. تشبیه مُصیب؛ 3. تشبیه مقارِب؛ 4. تشبیه بعید که به تفسیر نیازمند است (همو، 3/128). مبرد تعریف مشخصی از انواع تشبیهی که برشمرده، ارائه نکرده است و می‌توان گفت آنها تنها صفت پاره‌ای از تشبیهات است (نک‌ : طبانه، 44-49). به گفتۀ مبرد تشبیه را حدودی است، چه اشیاء از جهاتی مشابهت دارند و از جهاتی مغایرت. مثلاً در تشبیه وجه به شمس یا قمر، بدون تردید مراد اشتراک در فروغ و روشنایی است، نه بزرگی و سوزانندگی (همو، 3/52).
ثعلب (د 291ق) در قواعدالشعر خود «التشبیه الجید» را از فنون شعر برمی‌شمارد (ص 31) و ابن معتز (د 296ق) به پیروی از او در البدیع «حسن التشبیه» را به عنوان فنی از فنون و محاسن کلام معرفی کرده است، اما تعریفی از آن به دست نمی‌دهد (ص 68). در سدۀ 4ق پژوهشهای بلاغی دربارۀ تشبیه گسترده می‌شود. ابن طباطبا (د 322ق) در اثر خود، عیارالشعر به انواع تشبیه و شیوۀ عرب در تشبیه اشاره نموده است (ص 23-24). ابن ابی عون (د 322ق) نیز کتابی دارد با عنوان التشبیهات که در آن تشبیهات وارده در شعر شاعران را گزینش کرده است. وی در مقدمۀ کتاب خود شعر را به 3گونه تقسیم کرده است: مثل سائر، استعارۀ غریب و تشبیه مؤثر و نادر؛ وی جز آنها را کلام متوسط و بی‌فایده می‌پندارد (ص 1-2).
قدامةبن جعفر (د 337ق) در نقدالشعر مانند ثعلب تشبیه را فنی از فنون شعر دانسته، می‌گوید تشبیه میان آن دو چیزی واقع می‌شود که در برخی معانی با هم مشترک‌اند، اما هریک ویژگیها و اوصاف مستقل خود را نیز دارند و از این جهت از هم متفاوت‌اند. این تعریف را با آنکه مبرد قبلاً به آن اشاره کرده بود، نخستین تعریف از تشبیه دانسته‌اند. قدامه در ادامه به نقد و بررسی برخی از انواع تشبیه نیز پرداخته است (ص 124-130؛ زیتون، 90). در همین سده شخصیتهای برجستۀ ادبی، هریک موضوع تشبیه را در آثار خود بررسی کرده‌اند. رمانی(د 384ق) در کتاب النکت فی اعجاز القرآن تشبیه را رابطۀ میان دو چیزی می‌داند که یکی از آن دو از نظر حسی یا عقلی می‌تواند جایگزین دیگری شود. آن‌گاه به تقسیم‌بندی تشبیه از دیدگاه خود می‌پردازد (ص 80 بب‌ ).
در اواخر سدۀ 4ق باید از کتاب پراهمیت الصناعتین تألیف ابوهلال عسکری یاد کرد. او بخش 7 کتاب خود را به تشبیه اختصاص داده، و آن را در دو فصل بیان داشته است: فصل اول مشتمل بر تعریف تشبیه و نمونه‌های زیبای آن‌است و در فصل دوم از قبح و عیوب تشبیه سخن گفته است (ص 261-282).
در سدۀ 5ق کتانی (د 420ق) به شیوۀ تشبیهات ابن ابی عون، مجموعه‌ای مفید از شعر شاعران اندلس را که متضمن تشبیه است، با عنوان التشبیهات من اشعار اهل اندلس گردآوری کرده‌است. این کتاب دارای 66 فصل است که عنوان برخی از آنها ــ بی‌آنکه تصریحی شده باشد ــ از اثر ابن ابی عون گرفته شده است. نخستین فصل از کتاب کتانی با بیان تشبیهات وارده درخصوص آسمان، ستارگان، ماه و خورشید آغاز می‌شود (نک‌ : عباس، 15-16).
ابن رشیق (د 463ق) در العمدة و خفاجی (د 466ق) هریک به گونه‌ای مبسوط به تشبیه پرداخته‌اند. ابن رشیق تشبیه را به دو نوع تشبیه حسن و تشبیه قبیح تقسیم نموده است. از دیدگاه وی تشبیه حسن تشبیهی است‌که مشبّه را به ذهن‌شنونده نزدیک می‌کند و آن را توضیح می‌دهد و تشبیه قبیح برخلاف آن است (1/287). وی نمونه‌هایی از تشبیهات وارد شده در شعر شاعران را عرضه کرده، به تشریح آنها می‌پردازد (نک‌ : 1/294 بب‌ ).
خفاجی بهترین تشبیه را تشبیهی می‌داند که در آن مشبه در بیشتر صفات و معانی با مشبهٌ‌به مشارکت داشته باشد. او همچنین به برخی ابزارهای تشبیه اشاره‌نموده،حذف آن‌را به سبب برخورداری از ایجاز، نیکو دانسته است. سپس، برخی تشبیهات وارده در قرآن و شعر را به‌عنوان نمونه‌عرضه‌کرده است(ص290-301) و سرانجام، عبدالقاهر جرجانی(د471ق) در اثر ارزشمند خود، اسرارالبلاغة بابی با عنوان «التشبیه و التمثیل» گشوده، به تحلیل آنها می‌پردازد و تفاوتهای میان آنها را ذکر می‌کند (ص70 بب‌ ).
ابن ناقیای بغدادی (د 485ق) دربارۀ تشبیهات قرآن کتابی سودمند نگاشته، و آن را الجمان فی تشبیهات‌القرآن نامیده است. او پس‌از بیان مقدمه‌ای بسیار کوتاه در کیفیت تشبیه و ابزارهای آن، تشبیهات وارد در قرآن را آورده، به شرح و توضیح هریک می‌پردازد (نک‌ : ص 65). ابن ظافر ازدی (د 567ق) نیز به گردآوری تشبیهات شاعران پرداخته، و آن را غرائب التنبیهات على عجائب التشبیهات نامیده است و تشبیهات برگزیدۀ خود را در 6 باب طبقه‌بندی کرده است (ص 8).
در نیمۀ نخست سدۀ 7ق ابن اثیر(د 637ق) پژوهشی پراهمیت و عمیق در این موضوع ارائه کرده است. او تشبیه را از اقسام مجاز دانسته، و آن را به دو نوع تام و محذوف تقسیم کرده است. تشبیه تام همان است که در آن مشبه و مشبهٌ‌به ذکر می‌شود و تشبیه محذوف آن است که مشبه آن حذف شده باشد، و همین تشبیه است که استعاره‌خوانده می‌شود، تا از تشبیه تام متمایز گردد. بنابراین به تشبیه محذوف، هم می‌توان تشبیه گفت، هم استعاره (2/71). ابن اثیر در فصل مستقلی که در کتاب خود، المثل السائر، برای تشبیه گشوده است، پیش از هر چیز بر علمای بیان که میان تشبیه و تمثیل تفاوت قائل شده‌اند، خرده گرفته است و خود بیان می‌دارد که میان آنها تفاوتی نیست. وی تشبیه را به مُظْهَر (تشبیهی که در آن ابزار تشبیه ذکر شده است) مانند زید کالاسد، و مُضْمَر(تشبیهی که ابزار تشبیه آن حذف گردیده باشد) مانند زید أسد تقسیم کرده، به شرح هریک می‌پردازد و تشبیه مضمر را برتر از مظهر می‌انگارد(نک‌ : 2/116 بب‌ ، 122، 131 بب‌ ). ابن اثیر در جای دیگری از همین فصل تقسیم‌بندی گسترده‌تری از تشبیه ارائه می‌کند(2/129-130): 1. تشبیه معنی به معنی مانند «زید کالاسد». 2. تشبیه صورت به صورت چون «و عِنْدَهُم قاصِراتُ الطَّرفِ عَینٌ کَاَنَّهنَّ بَیضٌ مَکنونٌ» (صافات/37/48-49). 3. تشبیه معنی به صورت مانند «وَالّذینَ کَفَروا أعْمالُهُم کَسرابٍ بِقیعَةٍ» (نور/ 24/39). این‌نوع از تشبیه از دیگر اقسام‌آن بلیغ‌تر است. 4. تشبیه صورت به معنی مانند این بیت از ابوتمام: «وَ فَتَکْتَ بالمال الجزیل و بالعِدَا/فَتْکَ الصّبابةِ بالمحِبِّ المُغْرمِ».
ابن اثیر هریک‌از اقسام یادشده را به4نوع تقسیم می‌کند(نک‌ : 2/130-131): 1. تشبیه مفرد به مفرد؛ 2. مرکب به مرکب؛ 3. مفرد به مرکب؛ 4. مرکب به مفرد؛ و مآلاً دانشمندان بلاغت پس از او قوانین و اصول تشبیه را به گونه‌ای نهایی طراحی کردند که در رأس آنان باید از سکاکی(626ق)و مفتاح‌العلوم او نام برد.
تشبیه دارای 4 رکن اساسی است که عبارت‌اند از: 1. مشبَّه؛ 2. مشبهٌ‌به که دو سوی تشبیه نامیده می‌شوند و تشبیه وابسته بدانها ست؛ 3. ابزار تشبیه (کَ، کَأنّ، مثل، شبه، و فعلهایی که معنای مشابهت دارند چون حاکی، شابه، یضارع و یماثل، و در برخی نمونه‌ها فعلهایی چون حسب و ظن)؛ 4. وجه شبه، صفت ویژه‌ای است که دو سوی تشبیه در آن مشترک‌اند. این صفت مشترک در مشبهٌ‌به پیوسته قوی‌تر و آشکارتر است (هاشمی، 278-279).
دگرگونیهایی که در ارکان تشبیه چه از نظر معنوی و چه از نظر لفظی رخ می‌دهد، سبب شده است تا دانشمندان بلاغت آن‌را به انواع مختلفی تقسیم‌نمایند. همین‌تقسیم‌بندیها موجب گستردگی مبحث تشبیه در علم بیان گردیده است؛ به‌ویژه، آن هنگام که محور آن دوسوی تشبیه، یعنی مشبه و مشبهٌ‌به باشد. ما در این‌جا به این تقسیم‌بندیها می‌پردازیم؛ اما پیش‌تر باید گفت تشبیهی که همۀ ارکان آن ذکر شده باشد، در بلاغت عربی تشبیه تام‌الارکان نام گرفته است، مانند انت(مشبه) کالبحر (ابزار تشبیه+ مشبهٌ‌به) فی السماحه (وجه شبه) (غلایینی، 83).
انواع تشبیه: اساس تقسیم‌بندی تشبیه، همانا حضور یا عدم حضور یکی از اعضای جملۀ تشبیهی است. بدین‌سان که اگر ابزارهای تشبیه در عبارت ذکر شود، تشبیه مُرسَل (همان که ابن اثیر تشبیه مُظْهَر خوانده بود)، و در غیر این صورت مؤکَّد(= تشبیه مُضْمَر) نام دارد (سکاکی، 355؛ خطیب قزوینی، 387-389؛ هاشمی، 280) و چنانچه وجه شبه ذکر نگردد، آن را مجمل، و در صورتی که ذکر گردد مفصَّل خوانده شده است (همو، 272). حال اگر ابزار و وجه شبه در این اسلوب بیانی حذف گردد، بهترین نوع تشبیه آفریده می‌شود که تشبیه بلیغ نام گرفته است (همو، 280-281). چه هر اندازه آثار و علائم تشبیه در جمله کمتر و نامحسوس‌تر باشد، مبالغۀ آن در معنی بیشتر است. از دیگر انواع تشبیه، تشبیه تمثیل (در برابر تشبیه غیرتمثیل) است که بلیغ‌ترین نوع تشبیه به‌شمار رفته است. در این نوع از تشبیه وجه شبه شامل چندین مفهوم است؛ مانند تشبیه ماه تمام به درهمی که بر روی پارچه‌ای ابریشمین و آبی‌رنگ انداخته‌اند که وجوه شبه آن، هم گردی است، هم درخشندگی و... (خطیب قزوینی، 371-373؛ هاشمی، 275-276؛ غلایینی، 84). اگر وجه شبه آشکار باشد و ذهن بدون تأمل به واسطۀ آن رابطۀ میان مشبه و مشبهٌ‌به را دریابد،قریب مبتذل خوانده شده ‌است، مانند تشبیه وجوه‌الحسان به شمس و در غیر این صورت، بعید غریب نام دارد (خطیب قزوینی، 376-377). البته ممکن است با تصرفی، تشبیه از ابتذال خارج و غریب گردد، مانند کلمۀ حیاء در این بیت: لم تَلقَ هذاالوجهَ شمسُ نهارِها/ الّا بوجهٍ لیس فیه حیاءُ (همو، 385؛ هاشمی، 273).
اما آن‌گاه که مشبه را در غیر صورتهای معمول آن و در ضمن جمله‌ای مستقل آورده و مشبهٌ‌به را نیز به گونه‌ای تلمیحی و برهانی پس از آن به جملۀ اول ضمیمه کنیم، تشبیه ضمنی نام دارد. در این نوع تشبیه شاعر به نوعی ابداع و نوآوری دست زده است و تمایل دارد تشبیه را پنهان نماید. نیز می‌کوشد برای حکمی که به مشبه اسناد داده، دلیل اقامه کند؛ مانند این بیت از متنبی شاعر عصر عباسی: مَن یَهُن یَسهُل الهوانُ علیه/ ما لجُرحٍ بمیّتٍ إیلامُ. در این بیت شاعر بدون آنکه تصریح کند، حال کسی را که به خواری و ذلت خو کرده، به مرده‌ای مانند کرده است که درد را احساس نمی‌کند. در صورتی که مشبه به‌جای مشبهٌ‌به قرار گیرد، تشبیه مقلوب به وجود می‌آید. گفتنی است در این نوع فایده تشبیه به مشبهٌ‌به بازمی‌گردد، مانند این بیت از حمیری شاعر عصر عباسی (د 225ق/840م): وَ بدا الصّباحُ کأنّ غُرَّته/ وجهُ الخلیفةِ حینَ یَبْتَسِمُ. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در نمونۀ یاد شده «وجه الخلیفة» که در حقیقت مشبه است از باب مبالغه به جای مشبه به (غرةالصباح) نهاده شده است (خطیب قزوینی، 361-362؛ هاشمی، 285-287؛ غلایینی، 84-86). حسی (آنچه با حواس پنج‌گانه درک می‌گردد) یا عقلی بودن (آنچه با عقل ادراک می‌شود) مشبه و مشبهٌ‌به نیز تشبیه را به 4 نوع تقسیم می‌کند: 1. تشبیه حسی به حسی مانند وَالقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّى عاد کالعُرجُونِ القدیمِ (یٰس/36/39)؛ 2. تشبیه عقلی به عقلی مانند: العلم کالحیاة؛ 3. عقلی به حسی مانند: وَالَّذینَ کَفَروا أعمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقیعَةٍ (نور/24/39)؛ 4. حسی به عقلی مانند: العطر کالخلق الکریم که جایز نیست (سکاکی، 332-333؛ خطیب قزوینی، 335؛ فخرالدین، 188-190؛ بدرالدین ابن مالک، 104).
مفرد یا مرکب‌بودن و تقید یا عدم تقیدِ دو سوی تشبیه اساس دیگری برای تقسیم‌بندی تشبیه از سوی دانشمندان علم بلاغت گردیده است: 1. هر دو مفرد غیرمقید (الوَجْهُ کَالوَردِ)؛ 2. هر دو مفرد مقید (الساعی بغَیرِ طائلٍ کالراقمِ علی الماءِ)؛ 3. مشبه مفرد غیرمقید و مشبهٌ‌به مفرد مقید (ثغره کاللؤلؤ المنظوم)؛ 4. مشبه مفرد مقید و مشبهٌ‌به مفرد غیرمقید(العینُ الزرقاءُ کالسماءِ)؛ 5. هردو مرکب (مانند این بیت از بشار: کَأَنَّ مُثارَ النَّقْعِ فوقَ رُؤوسِنا/ و أَسیافِنا لیلٌ تَهَاوَی کواکبُه)؛ 6. مشبه مفرد، مشبهٌ‌به مرکب چون: و کأنَّ مِحْمرَّ الشَّقیقِ اذا تَصَوَّب او تَصَعَّدْ/ أعلامُ یاقوتٍ نُشِرْن علی رماح من زَبرجد. 7. مشبه مرکب و مشبهٌ‌به مفرد: الماءُ المالحُ کالسَّمِ (خطیب قزوینی، 364-369؛ هاشمی، 260-261). تشبیه از لحاظ تعدد دو سوی تشبیه یا تعدد یکی از آنها به تشبیه ملفوف، مفروق، تسویه و جمع تقسیم شده است. تشبیه ملفوف آن است که هر دو سوی تشبیه متعدد باشد. تشبیه مفروق تشبیهی است که در آن هر مشبه با مشبهٌ‌به خود جمع گردد. در تشبیه تسویه تنها مشبه و در تشبیه جمع مشبهٌ‌به متعدد است (ابن رشیق، 1/290-294؛ خطیب قزوینی، 370-371؛ هاشمی، 262-263).
مآخذ: ابن ابی عون، ابراهیم، التشبیهات، به کوشش محمد عبدالمعیدخان، لندن، 1369ق/1950م؛ ابن اثیر، نصرالله، المثل السائر، به کوشش احمد حوفی و بدوی طبانه، قاهره، 1380ق/1960م؛ ابن رشیق، حسن، العمدة، بیروت، 1401ق/1981م؛ ابن طباطبا، احمد، عیارالشعر، به کوشش محمد زغلول سلام، بیروت، 1988م؛ ابن ظافر ازدی، علی، غرائب التنبیهات على عجائب التشبیهات، به کوشش محمد زغلول سلام و مصطفى صافی جوینی، قاهره، دارالمعارف؛ ابن معتز، عبدالله، البدیع، به کوشش کراچکوفسکی، بغداد، 1399ق/1979م؛ ابن ناقیا، عبدالله، الجمان فی تشبیهات القرآن، به کوشش مصطفى صاوی جوینی، اسکندریه، مکتبةالجیزه؛ ابوهلال عسکری، حسن، الصناعتین، به کوشش مفید قمیحة، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ بدرالدین بن مالک، المصباح، به کوشش حسنی عبدالجلیل یوسف، مکتبةالآداب؛ تهانوی، محمد اعلى، کشاف اصطلاحات الفنون، به کوشش مولوی محمد وجیه و دیگران، کلکته، 1862م؛ ثعلب، احمد، قواعدالشعر، به کوشش محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره، 1367ق/1948م؛ جاحظ، عمرو، البیان والتبیین، لوح فشرده الموسوعةالشعریة 3؛ همو، الحیوان، همانجا؛ جرجانی، عبدالقاهر، اسرارالبلاغة، به کوشش محمد رشیدرضا، بیروت، 1409ق/1988م؛ جرجانی، علی، التعریفات، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ خطیب قزوینی، محمد، الایضاح فی العلوم البلاغة، بیروت، 1405ق/1985م؛ خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، 1372ق/1953م؛ رمانی، علی، «النکت فی اعجاز القرآن»، ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، به کوشش محمد خلف‌الله احمد و محمد زغلول سلام، قاهره، 1991م؛ زیتون، علی مهدی، اعجازالقرآن و اثره فی تطور النقد الادبی، بیروت، 1992م؛ سکاکی، محمد، مفتاح العلوم، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، 1403ق/1983م؛ طبانه، بدوی احمد، علم البیان، بیروت، 1381ق/1962م؛ عباس، احسان، مقدمه بر التشبیهات من اشعار اهل اندلس کتانی، بیروت، 1966م؛ عکاوی، انعام فوال، المعجم المفصل فی علوم البلاغة، بیروت، 1992؛ غلایینی، مصطفى، علوم البلاغة، تهران، 1369ش؛ فخرالدین رازی، نهایةالایجاز فی درایةالاعجاز، به کوشش بکری شیخ امین، بیروت، دارالعلم والملایین؛ قدامةبن جعفر، نقد الشعر، به کوشش محمد عبدالمنعم خفاجی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ قرآن کریم؛ مبرد، محمد، الکامل، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1376ق/1956م؛ هاشمی، احمد، جواهرالبلاغة، قاهره، 1358ق/ 1939م. بابک فرزانه
II. در فارسی
تشبیه در اصطلاح بلاغت یکی از 4 صفت مورد بحث در دانش بیان (ه‌ م) به شمار می‌آید (خطیب قزوینی، التلخیص، 238؛ تفتازانی، المطول، 309-310، شرح...، 131-132). تشبیه در این مقاله، از دو دیدگاه مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد: از دیدگاه موضوعی، و از دیدگاه تاریخی، و در طرح هر دو دیدگاه بر سیر، تحول و تکمیل صنعت تشبیه از منظر ادب فارسی و با عنایت به آن دسته از نظریه‌های نظریه‌پردازان بلاغی که با تشبیه در زبان و ادب فارسی پیوند دارد، تأکید خواهد شد.
بخش اول، دیدگاه موضوعی: بررسی و تحلیل تشبیه به عنوان یک موضوع، مستلزم طرح و بررسی چند مسئله خواهد بود: تعریف، اغراض و طبقه‌بندی تشبیه.
1. تعریف: تشبیه به دو اعتبار تعریف شده است: به اعتبار وجه شَبَه و به اعتبار فاعل تشبیه (= تشبیه کننده):
الف ـ به اعتبار وجه شَبَه، تشبیه گونه‌ای دلالت به شمار می‌آید (سکاکی، 140-141؛ تفتازانی، المطول، 310، شرح، 128-129) و آن عبارت است از دلالت بر مشارکت امری با امری در معنایی، یعنی مشارکت مشبَّه با مشبهٌ به در وجه شَبَه، بدان شرط که به صورت استعاره (ه‌ م، ذیل) یا به صورت تجرید (ه‌ م) ظاهر نشود (نک‌ : سکاکی، 141-142؛ خطیب قزوینی، الایضاح، 217؛ تفتازانی، المطول، 310- 311، شرح، 132).
ب ـ به اعتبار فاعل تشبیه، چنان است که چیزی (= مشبه) را در وصفی (= وجه شبه) به چیزی دیگر (= مشبهٌ‌به) مانند کنند (رادویانی، 44؛ رشید وطواط، حدائق...، 42) و به تصریح شمس قیس، پیدا ست که در این امر «از معنی مشترک میان مشبه و مشبهٌ به (= وجه شبه) چاره» نیست (ص 306). تعریف تشبیه به اعتبار وجه شبه را بیشتر در کتب بلاغی به زبان عربی و تعریف به اعتبار فاعل تشبیه را اکثر در کتب بلاغی به زبان فارسی می‌توان بازیافت (نک‌ : رامی تبریزی، 60؛ هدایت، 52). مشارکت یا مانندگی ابرو (= مشبه) در خمیدگی (= وجه شبه = صفت مشترک) به محراب (= مشبهٌ‌به) در بیت «گر ببینم خم ابروی چو محرابش باز/سجدۀ شکر کنم وز پی شکرانه روم» (حافظ، 720)، نمونه‌ای است از تشبیهات رایج در ادب فارسی. مشبه یعنی آنچه به چیزی مانند می‌شود (مثل ابرو)؛ مشبهٌ‌به یعنی آنچه مشبه بدان مانند می‌گردد (مثل محراب)؛ وجه شبه یعنی صفت یا امر مشترک میان مشبه و مشبهٌ‌به که در مشبهٌ‌به شدیدتر و قوی‌تر و به اصطلاح اقوا و اشدّ است (مثل خمیدگی)؛ و سرانجام ادات تشبیه که در زبان فارسی حروف اضافه‌ای است، بیانگر شباهت و مانندگی مثل «چو» در بیت حافظ در اصطلاح، ارکان تشبیه نامیده می‌شوند. از مشبه و مشبهٌ‌به، به طرفین (= دو سوی) تشبیه تعبیر می‌شود و برخلاف دو رکن دیگر، یعنی وجه ‌شبه و ادات، ذکر آنها در تشبیه ضروری است و حذف هر یک موجب تبدیل تشبیه به استعاره می‌گردد (در باب ارکان، به عنوان نمونه، نک‌ : خطیب قزوینی، الایضاح، 222-223؛ تفتازانی، المطول، 311، شرح، 133؛ رشید وطواط، حدائق، نیز شمس‌ قیس، همانجاها).
2. اغراض تشبیه: تشبیه با اغراض و هدفهایی خاص صورت می‌گیرد. این اغراض، چنان‌که در کتب بیان تصریح شده است، در 7 مورد به مشبه بازمی‌گردد و به اصطلاح عاید مشبه می‌شود و در دو مورد عاید مشبه‌به می‌گردد:
الف ـ اغراض عاید مشبه اینها ست: 1. اثبات وجود مشبه با استدلال شاعرانه، مثل این استدلال که «از جنس مردم بودن ممدوح» (= مشبه) شبیه است به «از جنس سنگ بودنِ یاقوت» (= مشبهٌ‌به) در بیت «تو ای شاه ار زجنس مردمانی/بود یاقوت نیز از جنس احجار» (عنصری، 29) و در نتیجه اثبات وجود برتر ممدوح (= مشبه)؛ 2. بیان حال مشبه، یعنی آشکار ساختن حال و وضع مشبه، از طریق تشبیه به حال و وضع مشبهٌ‌به، مثل تشبیه حال و وضع دل (= مشبه) به هنگام وداع یاران به دیگ جوشان بر آتش (= مشبهٌ‌به) (ابوالفرج رونی، 23)؛ 3. بیان مقدار حال مشبه که عبارت است از شدت و ضعف حال و وضع مشبه از طـریق تشبیه و سنجـش آن با مشبّه به مثل تشبیه اجرام کوهها (= مشبـه) در شـدت پوشیدگـی از بـرف به پنبـه دانه در پنبه (= مشبهٌ‌به) در سخن کمال‌الدین اسماعیل «مانند پنبه دانه که در پنبه تعبیه است/ اجرام کوهها ست نهان در میان برف» (دیوان، 407)؛ 4. تبیین حال مشبه، یعنی آشکار کردن حال و وضع مشبه معقول از طریق تشبیه آن به مشبهٌ‌به محسوس، مثل تشبیه «ذوق دیدار یار غایب» (= مشبه معقول) به «باریدن ابر در بیابان بر تشنه» (= مشبهٌ‌به محسوس) در سخن سعدی «دیدار یار غایب‌ دانی چه ذوق دارد/ ابری که در بیابان بر تشنه‌ای ببارد» (ص 471)؛ 5. ستایش مشبه، اولاً، با روش آراستن مشبه، مثل تشبیه «تن سیمینش می‌غلطید در آب» (= مشبه) به «چو غلطد قاقمی بر روی سنجاب» (= مشبهٌ‌به) در شعر نظامی گنجوی (ص 77)؛ ثانیاً، از طریق تعظیم مشبه، مثل تشبیه ممدوح به خورشید در قیاس با تشبیه دیگر شاهان به ستارگان که ناپدید می‌شوند (رجایی، 263)؛ 6. نکوهش مشبه، به قصد خوار ساختن آن در نظـر شنونده، مثـل تشبیه زیر بغـل بویناک شخصی کریه‌المنظر (= مشبه) به مردار در آفتاب مرداد (= مشبهٌ‌به) در سخن سعدی (ص 68)؛ 7. استطراف یا تازگی تشبیه، و آن تازه ساختن مشبه است از طریق بیان اغراق‌آمیز یا صنعت اغراق که وصفی است عقلاً ممکن و عادتاً محال، مثل تشبیه «شراب در ساغر شیشه‌ای» (= مشبه) به «آتش سیال در آب منجمد» (= مشبهٌ‌به) در سخن انوری (1/464). تازگی مشبه معلول نادرالحضور بودن مشبهٌ‌به در پرتو ندرت ذاتی یا ندرت نسبی در ذهن شنونده است.
ب ـ اغراض عاید مشبهٌ‌به: شامل دو مورد است که با به‌کارـ گیری شیوه و شگرد تشبیه مقلوب و لاجرم انتقال ویژگی اقوا و اعرف و اشد بودن وجه شبه از مشبهٌ‌به، به مشبه صورت مـی‌گیرد: 1. ادعای کمـال مشبهٌ‌به، مثل تشبیـه مقلوب «آتش» (= مشبه) به «سنان ممدوح» (مشبهٌ‌به) در سوزندگی در یک رباعی ازرقی هروی: «آتش به سنانِ دیوبندت ماند» (ص 112)؛ 2. اهتمام به شأن مشبهٌ‌به، یعنی تأکید بر شأن یک چیز از طریق قـرار دادن آن در جـایگاه مشبهٌ‌به، با هدف اظهار مطلوب خود (= اظهار المطلوب)، چنان‌که گرسنه «رخسار مثل بدر» (= مشبه) را در روشنی و گردی به «گردۀ نان» (=مشبهٌ‌به) تشبیه می‌کند و بدین‌سان با قرار دادن «گردۀ نان» در جایگاه مشبهٌ‌به، مطلوب خود را اظهار می‌دارد (در باب اغراض تشبیه، مثلاً نک‌ : سکاکی، 145-147؛ خطیب قزوینی، الایضاح، 240-245، التلخیص، 263-267؛ تفتازانی، المطول، 330-334، شرح، 143-145). در کتب بیان که به ویژه، براساس المطول و مختصر تفتازانی، به زبان فارسی فراهم آمده است، نیز از اغراض تشبیه به صورتی که بحث شد، همراه با شواهدی از شعر فارسی سخن رفته است (برای نمونه، نک‌ : فقیر دهلوی، 15-20؛ تقوی، 159-165؛ آق‌اولی، 152- 156؛ رجایی، 262-272).
نگاهی دیگر: اغراض تشبیه، همواره متوجه مشبه است. آنجا هم که سخن از اغراضِ عاید به مشبهٌ‌به در میان است، کاربرد تشبیه مقلوب این حقیقت را روشن می‌سازد که جای مشبه و مشبهٌ‌به عوض شده است و در واقع، آنجا هم غرض تشبیه به مشبه بازمی‌گردد؛ چرا که اساساً هدف و غرض از تشبیه آن است که به کمک امری که در صفتی اقوا و اشد و اعرف است، یعنی به کمک مشبهٌ‌به و از طریق تصویرسازی و بیان اغراق‌آمیز، وضع امری دیگر، یعنی وضع مشبه را در ذهن شنونده روشن سازند و بدین‌سان «معنی خُرد را بزرگ گردانند و معنی بزرگ را، خُرد» (نظامی‌عروضی، 26)، مثلاً وقتی «قد» (= مشبه) به «سرو» (= مشبهٌ‌به) تشبیه می‌شود، اولاً، قد در ذهن شنونده، به صورت درخت موزون و مرتفع سرو مصور می‌گردد (= اغراق)؛ ثانیاً، شنونده با حس زیبایی شناسانه و جمال دوستانۀ خود از آن لذت می‌برد و خرسند می‌شود (= اِقناع) و بدین‌ترتیب، اهداف و اغراض تشبیه ــ که همانا اِقناع و اغراق است ــ تحقق می‌یابد (شمیسا، بیان، 115-116).
3. طبقه‌بندی تشبیه: تشبیه را می‌توان براساس محتوای کتب بیان به زبان فارسی، تألیف شده بر بنیاد کتب بیان در زبان عربی، به ویژه بر بنیاد المطول و شرح المختصر تفتازانی از یک سو و متون ادب فارسی از سوی دیگر، همچنین براساس کتب تألیفی در زبان فارسی، مانند ترجمان البلاغة و حدائق السحر و المعجم، به اقسامی چند، بدین‌شرح تقسیم کرد:
3-1. به اعتبار طرفین: تشبیه به اعتبار طرفین، یعنی به اعتبار مشبه و مشبهٌ‌به از 4 جهت قابل تقسیم است: از جهت حسی و عقلی (= محسوسیت و معقولیت)؛ از جهت افراد و ترکیب؛ از جهت اطلاق و تقیید؛ و از جهت وحدت و تعدد:
الف ـ حسی و عقلی: حسی یا محسوس آن است که خود و اجزاء و مواد آن با حواس ظاهری دریافت شود و عقلی یا معقول عکس آن است (تفتازانی، المطول، 312-313، شرح، 134). بر این اساس تشبیه 4 قسم است: محسوس به محسوس، مثل تشبیه قد به سرو؛ معقول به معقول، مثل تشبیه خرد به جان؛ تشبیه محسوس به معقول مثل تشبیه خورشید به همت؛ و تشبیه معقول به محسوس مثل تشبیه اندیشه به حرکت اسب (= رفتن سمند). در یک رباعی از ازرقی هروی (همانجا) 3 قسم (بجز تشبیه معقول به محسوس) از 4 قسم تشبیه موردبحث جمع آمده است: «پیچیدن افعی به کمندت مانَد/ آتش به سنان دیوبندت ماند؛ اندیشه به رفتن سمندت ماند/خورشید به همت بلندت ماند» (نک‌ : خطیب قزوینی، الایضاح، 223، التلخیص، 243- 245؛ تفتازانی، المطول، 311-312، شرح، 133-134؛ طیبی، 144-147؛ آملی، 1/93؛ مازندرانی، 250-251؛ فقیر دهلوی، 7-10).
با توجه به تعریفی که از حسی و عقلی به دست داده شد، تشبیه خیالی مثل تشبیه‌ به «دریای باده» گونه‌ای تشبیه حسی است؛ چرا که اجزاء مشبهٌ‌به یعنی «دریا» و «باده»، امور حسی محسوب می‌شوند و تشبیه وهمی مثل تشبیه به «دندان غول» گونه‌ای تشبیه عقلی است، زیرا دندانِ غول و نیز غول با حس دریافت نمی‌گردند (تفتازانی، المطول، 312-313، شرح، 134؛ فقیر دهلوی، 9-10). تشبیه خیالی و وهمی، برزخی میان تشبیه حسی رایج در سبک خراسان و تشبیه عقلی رایج در سبک عراقی و از جمله عوامل مؤثر در تغییر سبک به شمار می‌آید (شمیسا، سیر رباعی، 47).
ب ـ افراد و ترکیب: افراد، مفرد بودن است و مراد آن است که مشبه و مشبهٌ‌به یک چیز باشد و با یک کلمه بیان شود، مثل «قد» و «سرو» و مراد از ترکیب، مرکب بودن مشبه و مشبهٌ‌به است، یعنی مشبه یا مشبهٌ‌به و یا هر دو هیئتی منتزع از چند چیز باشد و در یک عبارت بیان شود. مثل هیئت منتزع از شبنم بر برگ گـل. براساس پیوند افـراد و ترکیب تشبیه، از این دیدگاه 4 قسـم است: 1. مفرد به مفرد مثل تشبیه «چشم» به «نرگس»؛ 2. مرکب به مرکب مثل تشبیه «هیئت منتزع از قطره‌های باران بر گل سرخ» (= مشبه) به «هیئت منتزع از قطرات اشک بر رخسـار عروس» (= مشبهٌ‌به) در بیت منوچهـری (ص 37)؛ 3.‌مفرد به مرکب، مثل تشبیه «نرگس» (= مشبهٌ‌به) به «هیئت منتزع از کفۀ ترازوی نقره‌ای که طلا در آن نهاده‌اند (= مشبۀ به) در بیتی از منوچهری: «نرگس بسان کفّۀ سیمین ترازویی است/چون زرّ جعفری به میانش برافگنی» (ص 129)؛ 4. مرکب به مفرد، مثل تشبیه «هیئت پیاله در کف ساقی» (= مشبه) به «خورشید» (= مشبهٌ‌به) و «دل در سینه» به «کبوتر» در بیتِ «پیاله در کف ساقی، چو خورشید/ دل اندر سینۀ من، چون کبوتر» (همایی، معانی...، 147؛ نیز نک‌ : خطیب قزوینی، الایضاح، 247-252؛ تفتازانی، المطول، 324، شرح، 140).
ج ـ اطلاق و تقیید: مراد از اطلاق آن است که مشبه و مشبهٌ‌به یک لفظ مفرد باشد. مثل تشبیه «قد» به «سرو» و مراد از تقیید آن است که مشبه و مشبهٌ‌به با صفت، مضافٌ‌الیه، و یا با قید همراه شود، مثلِ «قد معشوق» و «رخ زیبا». این‌گونه تشبیه نیز 4 قسم است: 1. مطلق به مطلق مثل تشبیه «قد» به «سرو»؛ 2. مقید به مقید مثلِ «لعل سیراب به خون تشنه لب یار من است» (حافظ، 120)؛ 3. مطلق به مقید، مثل «رخی، چون تازه گلهای دلاویز» (نظامی گنجوی، 391)؛ 4. مقید به مطلق، مثلِ «گل بوستان رویت، چو شقایق است...» (آق اولی، 148).
د ـ وحدت و تعدد: مراد از وحدت، یک چیز بودن مشبه با مشبهٌ‌به است و مراد از تعدد آن است که مشبه با مشبهٌ‌به بیش‌از یک چیز باشد. بر این بنیاد نیز تشبیه 4 قسم است: 1. تشبیه یک چیز به یک چیز، و آن تشبیه مفروق است و آوردن یک مشبه است در کنار یک مشبهٌ‌به و سپس تکرار همین امر، مثلِ «کوثر است الفاظ عذب او، و معنی سلسبیل» (منوچهری، 74) و چون مشبه‌ها و مشبهٌ‌به‌ها جدای از یکدیگر واقع می‌شوند، از این تشبیه به مفروق تعبیر شده است (تفتازانی، همان، 147؛ خطیب قزوینی، همان، 252؛ مازندرانی، 256)؛ 2. تشبیه چند چیز به چند چیز، و آن تشبیه ملفوف است که نخست چند مشبه می‌آورند و سپس با حفظ تـرتیب بـه شمار مشبه، مشبهٌ‌به ذکر مـی‌کنند، بدان سان که تشبیه یادآور لف و نشر مرتب گردد (تفتازانی، همان، 146؛ خطیب قزوینی، همانجا؛ مازندرانی، 255)، مثلِ لب و دندانی «از یاقوت و از دُرّ» (نظامی گنجوی، 52)؛ 3. تشبیه یک چیز به چند چیز، و آن تشبیه جمع است (خطیب قزوینی، التلخیص، 273؛ تفتازانی، همانجا). مثل تشبیه «اسب» به «نهنگ» و «پلنگ» و «کلنگ» و «طاووس» در بیتِ «چون نهنگان اندرآب و چون پلنگان بر جبال/چون کلنگان در هوا و همچو طاووسان به کوی» (منوچهری، 136)؛ 4. تشبیه چند چیز به یک چیـز، و آن تشبیه تسـویه نام دارد، مثـلِ تشبیه «موی معشوق» و «حال عاشق» (= مشبه) در سیاهی، به «شب» (=مشبهٌ‌به) (نک‌ : خطیب قزوینـی، نیز تفتازانی، همانجاها) و نیز مثل تشبیه «باغ» و «بوستان» (= مشبه) در رنگارنگی، به «نقش خَوَرْنَق»
(= مشبهٌ‌به) در مصراع «نقش خورنق است هر باغ و بوستان» (عمعق، 162).
3-2. بـه اعتبار وجه شبه: تشبیـه به اعتبار وجه شبه به 4 لحـاظ قابل تقسیم است: الف‌ـ به لحاظ ترکیب و افراد، شامل تشبیه تمثیل و گروه تشبیه‌های غیرتمثیل است: 1. تشبیه تمثیل، که وجه شبه در آن مرکب است و از امور متعدد منتزع می‌شود. مثل تشبیه «ستارۀ تازان سپس دیو» (= مشبه) به «زرگدازیدۀ چکیده بر قیر» (= مشبهٌ‌به) که وجه شبه در آن عبارت است از «هیئت شیء نورانی که در دل سیاهی حرکت کند»، در بیتِ «بنگر به ستاره که بتازد سپس دیو/چو زر گدازیده که بر قیر چکانیش» (ناصرخسرو، 295؛ نیز نک‌ : تفتازانی، المطول، 339؛ خطیب ‌قزوینی، الایضاح، 253، التلخیص، 274)؛ 2. گروه تشبیه‌های غیرتمثیل، که وجه شبه در آنها مفرد است و از 4 بابت قابل تقسیم و طبقه‌بندی است: اولاً، به لحاظ ذکر و حذف وجه‌شبه، که شامل دوگونه تشبیه است: یکی، تشبیه مجمل، یا تشبیهی که وجه‌شبه در آن ذکر نشود، مثل تشبیه «ابرو» به «محراب» در بیتِ «حافظا سجده بر ابروی چو محرابش بر» (حافظ، 958؛ نیز نک‌ : خطیب قزوینی، همان، 274- 275؛ تفتازانی، همانجا)؛ دوم، تشبیه مفصل، یا تشبیهی که وجه شبه در آن ذکر بشود، مثلِ تشبیه «افعی» در پیچیدن (= وجه شبه) به «کمند» در مصراع «پیچیدنِ افعی به کمندت مانَد» (ازرقی، همانجا؛ نیز نک‌ : تفتازانی، شرح، 148؛ خطیب قزوینی، همان، 277-278)؛ ثانیاً، به لحاظ قربت و غربتِ وجه شبه، که دو گونه است: یکی، تشبیه قریب یا مبتذل که وجه شبه در آن آشکار و قابل فهم است (تفتازانی، المطول، 341). مثل بیشتر تشبیهات رایج، مثلاً تشبیه چشم به نرگس در مستی و خماری؛ دوم، تشبیه غریب یا بعید که وجه شبه در آن آشکار و نزدیک به ذهن نیست و به همین سبب دریافت آن نیازمند تأمل و تفکر است (خطیب قزوینی، همان، 283؛ تفتازانی، همان، 342). غرابت را به اصلی و فرعی (عارضی) تقسیم کرده‌اند (همایی، همان، 162) و غرابت اصلی وجه شبه را معلول عواملی چند دانسته‌اند (همانجا؛ نیز نک‌ : تفتازانی، همانجا) و غرابت عارضی یا تبعی که آن را حاصل تصرفاتی چند به شمار آورده‌اند؛ تصرفاتی که از طریق شرط، اضمار، و تفضیل صورت می‌گیرد و 3‌ گونه تشبیه غریب عارضی یا تبعی با تازگیهای ویژه پدید می‌آید: تشبیه مشروط یا شرطی، که در آن همانندی مشبه و مشبهٌ‌به در وجه شبه مشروط به شرطی گردد و بدین‌صورت، تشبیه، غرابت و تازگی یابد، مثل تشبیه «عزم» (= مشبه) به «ستاره» (=مشبهٌ‌به) بدان شرط که ستاره افول نکند (تفتازانی، همان، 344؛ رشید وطواط، حدایـق، 45) و تشبیـه «معشوق» (= مشبـه) به «ماه» (= مشبهٌ‌به) بدان شرط که ماه، کلاه بر سر نهد: «تویی چو ماه اگر ماه را کلاه بود» (همانجا؛ نیز نک‌ : رادویانی، 52؛ رامی ‌تبریزی، 61؛ شمس‌ قیس، 308؛ هدایت، 59)؛ تشبیه مضمر یا اضمار، که تشبیه از ظاهر کلام برنمی‌آید و شنونده در پی تأمل در سخن متوجه تشبیه می‌شود (رشید وطواط، همان، 49؛ شمس‌قیس، 309؛ تاج‌الحلاوی، 37؛ کاشفی، 108؛ هدایت، 72) و همین امر سبب غرابت و تازگی تشبیه می‌گردد، مثلِ تشبیه مضمر «قامت معشوق» به «سرو» در بیتِ «به روز واقعه تابوت ما ز سروکنید/که می‌رویم به داغ بلند بالایی» (حافظ، 980؛ نیز نک‌ : رشید وطواط، همانجا؛ هدایت، 72-73)؛ تشبیه تفضیل، که در آن، به گونه‌ای پوشیده و برخلاف سنت تشبیه، مشبه را بر مشبۀبه برتری دهند (رشیدوطواط، همان، 50؛ شمس‌قیس، 310؛ تاج‌الحلاوی، 39؛ هدایت، 73) و بدین‌سان موجب غرابت و تازگی تشبیه گردند، مثل تشبیه «رخ معشوق» به «لاله» و «قد معشوق» به «سرو» با توجیه هنرمندانۀ برتری رخ بر لاله و قد بر سرو در بیتِ «با رُخش لاله ندانم به چه‌رونق بشکفت/ با قدش سرو ندانم به چه یارا برخاست» (سعدی، 652).
در کتب بلاغی قدیم تنها از تشبیه مشروط به عنوان تشبیه غریبِ عارضیِ تَبَعی سخن رفته است (به عنوان نمونه، نک‌ : تفتازانی، مطول، 344؛ خطیب قزوینی، التلخیص، 285-286؛ فقیر دهلوی، 25؛ همایی، معانی، 163) و افزایش تشبیه مضمر و تفضیل بر این مجموعه، ظاهراً ابتکار صاحب کتاب هنجار گفتار است (تقوی، 176-177)؛ ثالثاً، به لحاظ حقیقی و خیالی بودنِ وجه شبه، که تشبیه از این بابت، به دو قسم تقسیم می‌شود: یکی، تشبیه حقیقی یا تحقیقی، که وجه شبه در طرفین تشبیه واقعی است، مثل «سرخی» در تشبیه «لب» به «لعل»؛ دوم، تشبیه خیالی یا تخییلی، که وجه شبه در طرفین تشبیه، یا در یکی از آن دو، خیالی و ادعایی است، مثل «خماری و مستی» در تشبیه «چشم» به «نرگس» که وجه شبه در مشبۀ‌به، خیالی و ادعایی است (جرجانی، 46، 55؛ خطیب قزوینی، الایضاح، 224؛ تفتازانی، المطول، 314-316 جم‌ ‌)؛ رابعاً، به لحاظ وحدت و تعدّد وجه شَبَه، که شامل دوگونه تشبیه است: یکی، تشبیه واحد، که وجه شبه در آن، واحد (= یک صفت) است، مثل وجه شبه «سرخی» در تشبیه «لب» به «لعل» و «گونه» به «گل سرخ» (جرجانی، 9؛ تفتازانی، همان، 311-312، شرح، 133)؛ دوم، تشبیه متعدد، که وجه شبه در آن دو یا بیشتر از دو صفت است، مثل 5 وجه شبه در تشبیه «شمع» (= مشبه)به «عاشق» (= مشبهٌ‌به) شامل زردی‌گونه؛ اشک (= گریستن)؛ گداختن، سوختن دل و بیداری در شب (همایی، همانجا) در کتب بیان بر این دو‌گونه تشبیه نامی ننهاده‌اند (همانجا).
3-3. به اعتبار ادات: شامل دو گونه تشبیه است: الف ـ مرسل، یا صریح، و آن تشبیهی است که ادات در آن ذکر شود. مثل تشبیه «زلف» به «عنبر خام» در بیت «زلف چون عنبر خامش که ببوید هیهات/ ای دلِ خام‌طمع این سخن از یاد ببر» (حافظ، 516)؛ ب‌ـ مؤکد، تشبیهی که ادات در آن ذکر نشود و آن به دو صورت شکل می‌گیرد: 1. اضافی، که همان اضافه‌های تشبیهی است، مثل «لب لعل»، یا «لعلِ لب». این گونه تشبیه به اعتبار حذف وجه شبه، تشبیه مجمل محسوب می‌شود و به اعتبار حذف ادات، تشبیه مؤکد (= تشبیه مؤکد اضافی) به شمار می‌آید (نک‌ : خطیب قزوینی، التلخیص، 274- 275، 286- 288؛ تفتازانی، المطول، 344). نیز به اعتبار ادات و وجه شبه، تشبیه بلیغ نام می‌گیرد (آق اولی، 152)؛ 2. گزاره‌ای (= غیراضافی)، که در آن مشبه، در نقش مسندٌالیه، و مشبهٌ‌به در نقش مسند ظاهر می‌شود و از آن معنای این همانی یا عینیت دو سوی تشبیه دریافت می‌گردد، مثلِ «روی او ماه است»؛ از این ساخت نیز به تشبیه بلیغ تعبیر می‌شود (آق اولی، 156-157؛ هاشمی، 270؛ شمیسا، بیان، 110-111؛ نیز نک‌ : تفتازانی، المطول، 343، شرح، 150؛ همایی، همان، 160-161).
3-4. به اعتبار اغراض تشبیه: شامل تشبیه مقبول، یعنی تشبیهی که اغراض تشبیه را متحقق سازد و مردود، یعنی تشبیهی که اغراض تشبیه را متحقق نسازد (تفتازانی، همان، 151؛ آق اولی، 156؛ نیز نک‌ : ادامۀ مقاله، اغراض تشبیه).
3-5. به اعتبار میزان مبالغه: این طبقه‌بندی براساس ذکر یا حذف ارکان تشبیه صورت می‌گیرد و از ذکر 4 رکن تشبیه مثل «چشم همانند نرگس است در مستی» تا حذف 3 رکن و ذکر یک رکن (= مشبّهٌ‌به)، مثل کاربرد «نرگس» به جای «چشم» و به بار آمدن تشبیهی کوتاه شده، موسوم به استعارۀ مصرحه، پیش می‌رود و در هر مرحله و با حذف هر رکن، بر مبالغه و بلاغت آن می‌افزاید. به نظر می‌رسد که نخست سکاکی در مفتاح‌العلوم (ص 151) تحت عنوان «مراتب تشبیه» از این طبقه‌بندی سخن گفته، و سپس در کتب بلاغی ذیل «خاتمه» از آن بحث شده است (نک‌ : خطیب قزوینی، التلخیص، 289-291، الایضاح، 270-271؛ تفتازانی، المطول، 345- 348، شرح، 151-152؛ فقیر دهلوی، 26-27؛ تقوی، 178-179؛ همایی، همان، 160).
3-6. به اعتبار خلاف آمد: گونه‌ای تشبیه در کتب بلاغی به زبان عربی و کتب فارسی تألیف شده براساس کتب عربی مطرح است به نام تشبیه مقلوب یا تشبیه قلب؛ و گونه‌ای هم در کتب بلاغی به زبان فارسی موردبحث است به نام تشبیه مغالطه که در طبقه‌بندیهای رایج و شناخته شدۀ پیشین نمی‌گنجد. وجه تشابه این دو تشبیه شکل‌گیری آن دو برخلاف جریان عادی شکل‌گیری تشبیه است. به همین سبب می‌توان آنها را ذیل عنوان «خلاف آمد» طبقه‌بندی کرد:
الف‌ـ تشبیه مقلوب (= قلب): عبارت است از قلب تشبیه یا قلب طرفین تشبیه (سکاکی، 147؛ جرجانی، 170)، یعنی واژگون کردن و معکوس ساختن تشبیه که نتیجۀ آن جا به جا شدن مشبه و مشبهٌ‌به خواهد بود. این امر که برخلاف سنت ادبی صورت می‌گیرد، موجب تحقق یکی از اغراض تشبیه می‌گردد (نک‌ : ادامۀ مقاله، اغراض تشبیه)، چنان‌که بر طبق سنن ادبی روی معشوق به ماه یا به صبح تشبیه می‌شود، حال اگر صبح یا ماه به روی معشوق تشبیه شود، تشبیه مقلوب همراه با غلو و اغراق به بار می‌آید و بدین‌سان بر کمال مشبهٌ‌به تأکید می‌گردد (سکاکی، 146-147؛ خطیب قزوینی، الایضاح، 244؛ تفتازانی، المطول، 334، شرح، 145). چنین است تشبیه «نرگس» به «چشم معشوق» در مصراع «گشت بیمار که چون چشم تو گردد نرگس» (حافظ، غزل 178، بیت 7؛ نیز نک‌ : تفتازانی، همانجا؛ شمس قیس، 309؛ شمس‌العلماء گرکانی، ابدع، 138).
تشبیه معکوس (= عکس): در کتب بلاغی نوشته شده به زبان فارسی، از آغاز تا روزگار حاضر (نک‌ : رادویانی، 52-53؛ همایی، فنون...، 2/236-237) از گونه‌ای تشبیه، موسوم به تشبیه معکوس یا عکس با تعریفهایی چون: مانند کردن دو چیز به یکدیگر (همان، 2/236) یا «تبدیل طرفین تشبیه» (شمس‌العلماء گرکانی، همان، 132) سخن در میان است (نیز نک‌ : شمس‌قیس، همانجا؛ تاج الحلاوی، 39-40؛ رامی‌تبریزی، 63؛ هدایت، 70؛ شمس‌العلماء گرکانی، قطوف...، 69). اگرچه در برخی از منابع (برای نمونه، نک‌ : همو، ابدع، 138-139) به گونه‌ای از این تشبیه سخن گفته اند و شاهد آورده‌اند که به نظر می‌رسد با تشبیه مقلوب (= قلب) بدان‌سان که در کتب بلاغی در زبان عربی آمده است، جز در نام اختلافی ندارد، اما در واقع چنین نیست و این دو تشبیه هر چند از جهت ساختار یعنی تبدیل طرفین و تغییر جایگاه مشبه و مشبهٌ‌به یکسان‌اند، اما از جهت وجه شبه اختلاف دارند. بدین‌معنا که در تشبیه مقلوب، وجه شبه تغییر نمی‌کند، همچنین مشبه نسبت به مشبهٌ‌به (برخلاف سنت تشبیه) برتر به شمار می‌آید، اما در تشبیه معکوس، وجه شبه تغییر می‌کند و به سبب همین تغییر، سنت تشبیه نیز محفوظ می‌ماند، چنان‌که در یکی از مثالهای معروف این تشبیه، که بیتی است از رشید وطواط (دیوان، 204): «پشت زمین چو روی فلک گردد از سلاح/ روی فلک چو پشت زمین گردد از غُبار»، وجه شبه در تشبیه نخست، درخشندگی سلاح جنگاوران است، چونان درخشندگی ستارگان، و وجه شبه در تشبیه دوم، غبار آلودگی است. شمس‌العلماء گرکانی ( قطوف، همانجا) به گونه‌ای و همایی (همانجا) به گونه‌ای دیگر به دگرگونی وجه شبه در تشبیه معکوس توجه کرده‌اند و عنوان مقلوب را مترادف با عنوان معکوس به کار برده‌اند.
ب‌ـ تشبیه مغالطه: مانند کردن چیزی است به چیزی، یا مانند کردن دو چیز است به دو چیز برخلاف سنتهای بلاغی (رشیدوطواط، حدائق، 47؛ کاشفی، 109؛ شمس‌العلماء گرکانی، همانجا، 145) و به همین سبب، این‌گونه تشبیه به توجیهی مغالطه‌گونه و هنرمندانه نیاز دارد. چنان‌که در ابیاتِ: «دهانت به گل مانَد ای دلنواز/ چو غنچه است رخسارت ای دلفروز؛ رُخَت غنچه، لیکن شکفته تمام/ دهن، گل، ولی ناشکفته هنوز». شاعر، برخلاف سنن ادبی دهان معشوق را به گل و رخسار وی را به غنچه تشبیه کرده، و سپس به مغالطه‌ای هنرمندانه پرداخته که گل دهان معشوق، گلی است نشکفته (= غنچه) و غنچۀ رخسار وی، غنچه‌ای است شکفته (= گل). سابقۀ این تشبیه و نام‌گذاری آن به مغالطه، به رغم نظر شمس‌العلماء گرکانی (همانجا) حداقل به نیمۀ دوم سدۀ 9ق یعنی به روزگار واعظ کاشفی (بدایع الافکار، همانجا) می‌رسد (نیز نک‌ : تقوی، 179).
در کتب بلاغـی که به زبان فارسی نوشته شده است، گاه از 5 گونه تشبیه سخن گفته‌اند: 1. تشبیه کنایت؛ 2. تشبیه مشروط یا شرطی؛ 3. تشبیه معکوس یا عکس؛ 4. تشبیه تفضیل؛ 5. تشبیه تسویه (نک‌ : رادویانی، 49-53؛ رامی‌تبریزی، 62-63) و غالباً با افزودن دوگونه تشبیه: 1. تشبیه مطلق یا صریح؛ 2. تشبیه مضمر یا اضمار، شمار تشبیهات را به 7 رسانده‌اند (نک‌ : رشید وطواط، حدائق، 45-50؛ شمس ‌قیس، 306؛ تاج‌الحلاوی، 32-40؛ هدایت، 52-53). این 7‌ گونه تشبیه در طبقه‌بندیهایی که به دست داده شد، جای گرفته‌اند؛ بدین‌ترتیب: تشبیه مشروط، مضمر و تفضیل در طبقه‌بندی به اعتبار وجه شبه قریب و غریب/تشبیه تسویه در طبقه‌بندی به اعتبار وحدت و تعدد طرفین/مطلق یا صریح که همان مرسل است. در طبقه‌بندی به اعتبـار ادات/تشبیـه کنایت در طبقه‌بنـدی به اعتبار میزان مبالغـه / تشبیـه عکس یا معکـوس در طبقه‌بنـدی به اعتبار خلاف آمد.
بخش دوم، دیدگاه تاریخی: سیر تحول و تکامل دانش بیان و ضمن آن صنعت تشبیه بر اساس 4 اثر برجستۀ بلاغی: اسرار البلاغة تألیف جرجانی (د 471ق)؛ مفتاح العلوم سکاکی (555-626ق)، مطول تفتازانی (722-791 یا 797ق) و التلخیص خطیب قزوینی (د 739ق) به 4 عصر تقسیم می‌شود:
نخست، عصر وابستگی، که در آن، صنایع بیانی ضمن تحلیل بلاغی آیات قرآنی و اشعار عربی مورد توجه قرار می‌گیرد و از بحثهای نظری، در باب صنایع، جز در موارد استثنایی نشانی نیست. آثار بلاغی جاحظ (د 255ق)؛ ابن معتز (مق‌ 296ق)، قدامة بن جعفر (د 337ق) و ابن دُرید (د 321ق) از این‌گونه است.
دوم، عصر استقلال، که با ظهور جرجانی و تألیف دلایل الاعجاز و اسرار البلاغة آغاز می‌شود. بدین‌ترتیب که صنایع، اصل و شواهد، اعم از آیات و اشعار عربی، فرع این اصل قرار می‌گیرد و بحثهای نظری مورد توجه واقع می‌شود. در اسرار البلاغه اولاً، مباحث تشبیه و تمثیل و استعاره، غالباً به هم آمیخته است؛ ثانیاً، ضمن تأکید بر تمثیل فرق آن با تشبیه مورد بحث قرار دارد (نک‌ : ص 78، نیز باب ششم)؛ ثالثاً، وجه شبه به تفصیل مـوردبحث است (نک‌ : ص 55، 82) و از برخی طبقه‌بندیهای تشبیه که بحث و گفت و گو می‌شود، مثلِ تشبیه معقول به معقول (ص 63)، تشبیه اصلی و فرعی (ص 81)، تشبیه دیریاب (ص 118)، تشبیه معقَّد (ص 121)، تشبیه متعدد و فرق آن با تشبیه مرکب (ص 154-159)، و تشبیه مقلوب (ص 163).
سوم، عصر طبقه‌بندی، که می‌توان آن را عصر سکاکی (د626ق) نویسندۀ مفتاح‌العلوم خواند. سکاکی در مفتاح العلوم اولاً، با به کارگیری روش منطقی و نگرش از منظر حکمی به کار طرح و طبقه‌بندی مسائل بلاغی می‌پردازد (نک‌ : برقوقی، 3)؛ ثانیاً،ضمن تقسیم و طبقه‌بندی بلاغت به‌معانی وبیان و بدیع (نک‌ : سکاکی، قسم ثالث)، نخستین اصل از اصول سه‌گانۀ دانش بیان را اصل «تشبیه» (نک‌ : همو، 141-151) معرفی می‌کند و از حسی و عقلی بودن طرفین تشبیه (ص 142)، واحد و غیر واحد بودن وجه شبه (ص 143)، اغراض تشبیه (ص 145-147)، تشبیه تمثیل (ص 148-149)، تشبیه قریب و بعید (ص 149)، علل غرابت تشبیه (ص 150-151)، و از مراتب تشبیه یا طبقه‌بندی تشبیه به اعتبار میزان مبالغه (ص 151) سخن می‌گوید؛ مباحثی که در دوره‌های بعد و در عصر تفتازانی تکمیل می‌شود و مباحث مربوط به تشبیه مجمل و مفصل، اقسام تشبیه به اعتبار ادات یعنی تشبیه مؤکد و مرسل، بحث شیوه‌های غریب‌سازی تشبیه و طبقه‌بندی تشبیه به اعتبار اغراض یعنی تشبیه مقبول و مردود نیز بدان افزوده می‌شود (نک‌ : تفتازانی، المطول، 339- 345).
چهارم، عصر تنقیح و تکمیل، که با تلاشهای خطیب قزوینی (د 739ق) در تنقیح و تکمیل و تبویب آراء سکاکی و جرجانی در کتاب الایضاح فی علوم البلاغة و به ویژه در التلخیص فی علوم البلاغة که همان تلخیص المفتاح است، بلاغت را به کمال رساند و مباحث بلاغی را منقح ساخت (برقوقی، 4). الایضاح و التلخیص جلوه‌گاه سیر علوم بلاغی و از جمله صنعت تشبیه است و مبنای ظهور آثار برجستۀ بلاغی روزگاران بعد، به ویژه آثار تفتازانـی یعنـی المطـول و مختصر یا شرح المختصر ــ که شرح التلخیـص محسـوب مـی‌شود ــ گردید. در این دو کتاب که جلوه‌گاه کمال دانشهای بلاغی است و از جمله مباحث تشبیه، بدان‌سان که در بخش اول (= دیدگاه موضوعی) مطرح گردید (نک‌ : تفتازانی، همانجا، نیز شرح، 147-151؛ خطیب قزوینی، التلخیص، 275-289)، قطع نظر از مباحث تازۀ بلاغی که تحت تأثیر پژوهشهای غربی در روزگار ما مطرح شده، و به مباحث سنتی بیان پیوسته است، المطول و مختصر جلوه‌گاه کمال دانشهای بلاغی به شمار می‌آید.
در جنب آثار بلاغی موردبحث، که غالباً از سوی ادبای ایران‌ـ زمین فراهم آمده است، آثار بلاغی به زبان فارسی را با توجه به ویژگیهای آنها می‌توان مورد بحث و بررسی قرار داد و برای تحقق این منظور آنها را به دو دسته تقسیم کرد و دسته‌ای را کتب تألیفی و دستۀ دیگر را اقتباسی خواند:
1. کتب تألیفی، آثاری است که به زبان فارسی تألیف شده است. اساس این آثار 3 کتاب بلاغی است موسوم به: ترجمان البلاغه، تألیف رادویانی (د 475ق/1082م)؛ حدائق السحر فی دقائقِ الشعر، تألیف رشید وطواط (د 573ق/1177م)؛ و المعجم فی معاییر اشعار العجم، تألیف شمس قیس رازی (سدۀ 7ق/13م) و دیگر آثار مثل حقائق الحدائق رامی تبریزی (سدۀ 8ق/14م)، دقائق الشعر از تاج الحلاوی (سدۀ 8ق/14م) تا مدارج البلاغه از رضاقلی‌خان هدایت (1215- 1288ق) و همانندان آنها، جمله تحتِ تأثیر کتب سه‌گانۀ رادویانی، رشید وطواط و شمس قیس رازی نوشته شده، و حاکی از حرکت کُند بلاغت و حتى درجا زدن این دانش است، چنان‌که مباحث تشبیه نیز در این کتابها، جمله همان مباحثی است که از آغاز در باب 5 گونه یا 7 گونۀ تشبیه یعنی تشبیه کنایت (= مَکْنی)؛ تفضیل؛ مشروط؛ معکوس؛ تسویه (نک‌ ‌: رادویانی، همانجا) و تشبیهات مذکور به علاوه تشبیه مطلق یا صریح و تشبیه مضمر یا اضمار (نک‌ : رشید وطواط، 42-50؛ شمس‌قیس، 306-310؛ هدایت، 52 بب‌ ‌) مطرح بوده است، حتى در اثری چون فنون بلاغت و صناعات ادبی همایی (2/227-246) تحولی چشمگیر در این زمینه دیده نمی‌شود.
2. کتب اقتباسی، آثاری است که نخست در عصر صفوی، در ایران و در عصر گورکانیان هند (932-1275ق/1526-1857م) در شبه قاره پدید آمد، مثل عطیۀ کبرى و موهبت عظمى از خان آرزو (1099- 1169ق) و حدائق البلاغه از فقیر دهلوی (د 1180- 1183ق) و نظایر آن و سپس از حدود کمتر از یک سده پیش تاکنون در ایران آثاری چون هنجار گفتار نصرالله تقوی (1245-1326ق)، درر الادب، از حسام العلما آق اولی (1269-1323ش)، معالم البلاغه از محمد خلیل رجایی (1340ش) و همانندان آنها تا معانی و بیان تألیف جلال‌الدین همایی (1278-1359ش) در شمار کتب اقتباسی است، یعنی کتابهایی که براساس آثار بلاغی به زبان عربی، به ویژه کتاب المطول و شرح المختصر تفتازانی و با عنایت به زبان و ادب فارسی و با ذکر و تحلیل شواهدی از دواوین شاعران فارسی‌گوی تألیف شده است. این آثار جلوه‌گاه مباحث بیانی و از جمله جلوه‌گاه صنعت تشبیه است، بدان‌سان که در کتب بلاغی به زبان عربی، خاصه المطول و شرح المختصر آمده است و نویسندگان این آثار عملکردی بالنسبه پویا داشته‌اند و در پاره‌ای موارد ابتکاراتی نیز از خود نشان داده‌اند. در روزگار ما محتوای این گونه آثار بود که با تحقیقات بلاغی در مغرب زمین درآمیخت و موجب در افگنده شدن طرحهایی تازه از بلاغت و از جمله از صنعت تشبیه گردید (نیز نک‌ : ه‌ د، بلاغت، نیز بیان در زبان و ادب فارسی).
مآخذ: آق اولی، عبدالحسین، درر الادب، شیراز، 1340ش؛ ابوالفرج رونی، دیوان، به کوشش محمود مهدوی دامغانی، مشهد، 1347ش؛ ازرقی هروی، ابوبکر، دیوان، به کوشش سعیدنفیسی، تهران، 1336ش؛ انوری، محمد، دیوان، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1364ش؛ برقوقی، عبدالرحمان، مقدمه بر التلخیص فی علوم البلاغة (نک‌ : هم‌ ، قزوینی)؛ تاج الحلاوی، علی، دقایق الشعر، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1341ش؛ تفتازانی، مسعود، المطول، قم، مکتبة الداوری؛ همو، شرح المختصر، به کوشش میرسیدشریف، قم، 1407ق؛ تقوی، نصرالله، هنجار گفتار، اصفهان، 1363ش؛ جرجانی، عبدالقادر، اسرار البلاغة، به کوشش محمد اسکندرانی و م. مسعود، بیروت، 1996م؛ حافظ، دیوان، به کوشش پرویز ناتل خانلری، تهران، 1362ش؛ خطیب قزوینی، محمد، الایضاح فی علوم البلاغة، بیروت، 1405ق/1985م؛ همو، التخلیص فی علوم البلاغة، به کوشش عبدالرحمان برقوقی، قاهره، 1350ق/1932م؛ رادویانی، محمد، ترجمان البلاغة، به کوشش احمد آتش، استانبول، 1949م؛ رامی تبریزی، حسن، حقایق الحدائق، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1341ش؛ رجایی، محمدخلیل، معالم البلاغه، شیراز، 1359ش؛ رشید وطواط، محمد، حدائق السحر فی دقایق الشعر، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1308ش؛ همو، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1339ش؛ سکاکی، یوسف، مفتاح العلوم، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، 1403ق/1983م؛ سعدی، کلیات، به کوشش محمدعلی فروغی، تهران، 1362ش؛ شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران، 1373ش؛ شمس‌العلماء گرکانی، محمدحسین، ابدع البدایع، تهران، 1328ش؛ همو، قطوف الربیع، تهران، 1328ق؛ شمیسا، سیروس، بیان، تهران، 1379ش؛ همو، سیر رباعی، تهران؛ طیبی، حسین، التبیان فی البیان، به کوشش توفیق فیل و دیگران، کویت، 1986م؛ عمعق بخاری، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، فروغی؛ عنصری، حسن، دیوان، به کوشش یحیى قریب، تهران، 1323ش؛ فقیر دهلوی، میرشمس‌الدین، حدایق البلاغة، لکهنو، 1893م؛ کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به کوشش جلال‌الدین کزازی، تهران، 1369ش؛ کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ابوالفضل، دیوان، به کوشش حسین بحرالعلومی، تهران، 1348ش؛ مازندرانی، محمدهادی، انوار البلاغة، به کوشش محمدعلی غلامی‌نژاد، تهران، 1375ش؛ منوچهری دامغانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356ش؛ ناصرخسرو قبادیانی، دیوان، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1367ش؛ نظامی عروضی، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، تهران، 1341ش؛ نظامی گنجوی، خسرو شیرین، به کوشش حسن وحید دستگردی و سعید حمیدیان، تهران، 1376ش؛ هاشمی، احمد، جواهر البلاغة، بیروت؛ هدایت، رضاقلی، مدارج البلاغة، به کوشش حسین معرفت، شیراز، 1331ق؛ همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، 1361ش؛ همو، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران، 1370ش. اصغر دادبه