تُرْک، یا تورک1، مجموعۀ اقوام و قبایلی کوچنده که در سدۀ 6م امپراتوری کوچندۀ بزرگی را در گسترۀ وسیعی از اراضی مغولستان و مرزهای شمالی چین تا حدود دریای سیاه پدید آوردند (بارتولد، V/576).
در مآخذ چینی نام کهن این مجموعۀ اقوام توکیوئه2 بود که قرائت معاصرآن توتسزیوئه3 است (همانجا، حاشیۀ 2). در متون ترکی این نام به صورت توچیوئه4 نوشته شده، و در یونانی به صورت تورخوی5 آمده است. محققان نام آنان را به گونه‌های مختلف تورکیوت6، تورکوز7، تورکیت8 و تورک نوشته‌اند (/142-143(2)IA, XII). پلیو نخست این نام را توکیو خوانده، و سپس آن را تورکیوت نوشته است (همانجا؛ رضا، ایران...، 31). اکنون در میان اقوام و قبایل ترکی زبان این نام به صورت «تورک» تلفظ می‌شود. در زبان پهلوی عهد ساسانی نیز این نام
به گونۀ «تورک» آمده است (فره‌وشی، 139؛ مکنزی، 84)، ولی بعدها به صورت «تُرک» نوشته شده است. در زبان و خط و کتابت عربی نیز این نام به همین‌گونه نوشته و خوانده می‌شود. کاشغری (1/293-294) این نام را تُرک نوشته و متذکر شده است که نام فرزند نوح (ع) است که بر مفرد و جمع هر دو اطلاق می‌گردد. واژۀ «تورک» به معنای «نیرومند و استوار» است. کونونوف معتقد است که این نام بعدها به مجموعه‌ای از اقوام و قبایل ترک اطلاق شده است (گومیلف، «ترکان...1» ، 22). بارتولد به نقل از نوشته‌های تومسن و مولر واژۀ «تورک» را به معنای «نیرو» و «قدرت» دانسته و متذکر شده است که این واژه در آغاز برای معرفی قبایل مشخص یا دودمان فرمانروایان به کار گرفته می‌شد و بیشتر جنبۀ سیاسی داشت تا قومی، زیرا فرمانروایان اصطلاح «ترکان من» و «مردم من» را به کار می‌بردند (V/579؛ «کتیبۀ اورخون2»).
نام «تورک» بعدها با گذشت زمان به مجموعه‌ای قومی اطلاق شد، زیرا تا حدود سدۀ 5م پیش از ورود ترکان به صحنۀ تاریخ در زبان رایج میان قبایل آن روزگار، اصطلاح سیان بی3 به کار گرفته می‌شد. سیان‌بیها قومی بودند که پس از هونها با تسخیر مغولستان شرقی ظاهر شدند. چینیان، سیان‌بیها را از اسلاف قبایل سیون نو (هون) می‌دانستند. در 47ق‌م میان هونها و امپراتور چین اتحادی پدید آمد. در یکی از آثار چینی متعلق به 1022ق‌م این نام به صورت هیونگ ـ نو آمده است (بارتولد، V/577). برخی از محققان کوشیده‌اند تا ثابت کنند که زبان هونها مغولی آمیخته به زبان تونگوزی4 بوده است (همانجا). در مأخذ چینی از سیان بی به عنوان همسایۀ شرقی هونها یاد شده است. قوم سیان بی در ‌اواخر سدۀ 1م عرصه را بر هونها تنگ کرد و آنان را از مغولستان بیرون راند. در میان سیان‌بیها دودمان «وی5 شمالی» (386-534م) از جایگاه مهمی‌ برخوردار بود. بنا بر معمول از سیان‌بیها به عنوان قوم تونگوز یاد می‌شد که ظاهراً از اقوام ترکی زبان بودند (نک‌ : همو، V/577-578). محتمل است قوم سیان بی که ظاهراً بخشی از مغولستان شرقی را در اختیار داشتند، از گروه ترکان بوده باشند. برخی از محققان واژۀ سیان بی را با «سیبری» مقایسه کرده‌اند. در مآخذ بیزانسی و ارمنی سالهای 463 و 558م از قومی به نام «سابیر» یاد شده است (همو، V/578).
برخی بر آن‌اند که زبان ترکیِ معاصر، از زبان کتیبه‌های
اورخون منشعب گشته است، ولی نمی‌توان این نظر را قطعی تلقی کرد (نک‌ : همانجا).
برخی نام ترک را برگرفته از نام «آشینا» دانسته‌اند. هنگامی کـه قبایل آشینـا به شمال صحرای گبی کوچ کردند، این اصطلاح معمـول شد (گومیلف، همـان، 22-23). آشینا شامل حـدود 500 قبیله و خانواده بود که از امتزاج قبایل گوناگون پدید آمده بود (بیچورین، I/226-227). این قبیله‌ها در غرب ایالت شان ـ سی چین می‌زیستند و در پیکارهای چینیان با هونها در سدۀ 4م شرکت داشتند، سپس به تبعیت هونها درآمدند، ولی در 439م پس از شکست یافتن هونها از «توبا6»‌های ساکن بخشی از اراضی مغولستان داخلی، به جنوب کوههای آلتای پناه بردند و در آنجا سکنا گزیدند (رضا، همان، 29ـ30). گروههایی از این قبایل در 439م به اراضی شمال صحرای گبی کوچ کردند.
واژۀ آشینا به معنای گرگ دانسته شده است، حال آنکه گرگ در زبان ترکی باستان «بوری7» و «کاسکیر» نامیده می‌شد. در زبان مغولی گرگ را «شینو» یا «چینو» می‌نامیدند. پیشوند «آ» که پیش از «شینو» آمده، در زبان چینی نشانۀ احترام به‌شمار می‌آید. با این وصف «آشینو» یا «آشینا» به معنای گرگ محترم و نجیب است (گومیلف، همان، 23). همچنین آمده است که واژۀ «آشینا» بدون پیشوند «آ» در زبان عربی نیز ضبط شده، و به صورت «شانه» (در برخی از نسخه‌ها «سانه»)، عنوان «خاقان الخواقین» بوده است (همانجا؛ مسعودی، چ پلا، 1/155، حاشیۀ 13، چ داغر، 1/150). از این نوشته می‌توان دریافت که عنوان آشینا بجز قبیله، به حاکم و بزرگ دودمان نیز اطلاق می‌شده است. در مآخذ چینی نام «خان ترک» و گرگ در کنار و مشابه یکدیگـر آمـده است. به عنوان نمـونه تسیـان ـ گین8 همسر شابولیو9خان و ملکۀ سیان‌بی دربارۀ همسر خود چنین گفته: «خان، بنا بر ویژگیهایش به راستی گرگ است» (بیچورین، I/241). بر پرچم ترکان نیز «سر‌گرگ» نقش شده بود (گومیلف، همان، 23).
دو افسانه دربارۀ منشأ ترکان وجود دارد که در هر دو افسانه به ارتباط ترکان با نسل گرگ اشاره شده است. طبق یکی از این دو افسانه، ترکان (توکیو ـ تورکیوت) از نسل هونهای غربی بوده‌اند (همانجا). در سدۀ 4م هونها از مغولستان به سوی اراضی غربی حرکت کردند و به دشتهای اطراف دریاچۀ آرال و نواحی اورال رسیدند. اینان با قبایل محلی و نخست با قبایل اوگور درآمیختند (آرتامونف، 42) و به یاری اوگورها و دیگر قبایل سیبریایی تا سرزمین آلانها (سرمتها) پیش تاختند و عرصه را بر این گروه تنگ کردند و در 370م مقاومت آلانها را در‌هم
شکستند و آن‌گاه راه اروپا را پیش گرفتند (همو، 44, 45). هونهای غربی در 468م تار و مار شدند، اما در 545م در سرزمین آنان مردمی سکنا گزیدند که خود را «تورک» نامیدند (گومیلف، همانجا). از افسانه‌های بازگو شده دربارۀ منشأ ترکان می‌توان دریافت که آنان از اختلاط اقوام و قبیله‌ها پدید آمدند. فراریانی که به دامنۀ کوههای آلتای در مغولستان کوچ کردند، از هونهایی بودند که ظاهراً به زبان ترکی سخن می‌گفتند. اینان که با گروههایی از قبایل «آشینا» درآمیختند، تورک نامیده شدند (همان، 24).
مفهوم واژۀ تورک طی 500‘1 سال، بارها دگرگونی پذیرفت. در سدۀ 5م قبیله‌ها و اردوهایی که با قبایل «آشینا» درآمیختند، خود را «تورک» نامیدند. اینان در سده‌های 6- 8م قوم کوچکی را تشکیل می‌دادند، ولی قوم همسایه که با آنان هم‌زبان بودند و به ترکی سخن می‌گفتند، ترک نامیده‌ نمی‌شدند. عربان همۀ کوچندگان آسیای مرکزی را بی‌اندک توجه به اختلاف قومی و نژادی، ترک می‌نامیدند. رشید‌الدین فضل‌الله نخستین کسی بود که به جدا کردن ترکان از مغولان پرداخت و آنان را از دیدگاه زبانی جدا کرد (1/65 بب‌ ؛ نیز نک‌ : گومیلف، همانجا). بعدها نام «تورک» مفهومی زبانی پیدا کرد که دارای معنا و مفهوم نژادی نبود. چنان که روشن است برخی از اقوام غیرترک که در همسایگی ترکان به‌سر می‌بردند و به زبان ترکی سخن‌ می‌گفتند، هرگز ترک نبودند. «ژوژان1»ها که در بعضی مآخذ نام آنان به صورت ژوآن ـ ژوآن2 آمده است، از زمرۀ این گروه بودند (آرتامونف، 104؛ گروسه، 103). با این وصف باید افزود که ترکی زبانی قدیمی است. اقوام ترک در سدۀ 5م از امتزاج قبایل ساکن دامنۀ کوههای آلتای تشکل یافتند. این قبایل چنان با یکدیگر جوش خوردند که در 546م مجموعۀ واحدی را تشکیل دادند. زبان ترکی نیز به نواحی دوردست غرب آلتای، در سرزمین غزان (اوغوزها) پچناکها (پچنگها)، بلغارها و هونهای غربی گسترش یافت (گومیلف، همان، 25، حاشیۀ 36).
در قدمت تورکیوتهای منطقۀ آلتای، شمال مغولستان، بخشی از اراضی شمال چین و سیبری تردید نیست. با این وصف محققان 545م را که سال ظهور دولت بزرگ «آشینا» است، سرآغاز تاریخ ترکان دانسته‌اند. در این سال آتش جنگ در اراضی شمالی چین شعله ورگشت (رضا، ایران، 47). گائو ـ هوآن3 فرمانروای امپراتوری «وی شرقی» با «آن ـ هوآن»، فرمانروای ژوژانها و «کوآل ـ یو4» شاه توگون5 متحد شد و پس از کسب اطمینان، به‌امپراتوری«وی غربی»حمله‌کرد. «وِن ـ دی»، فرمانروای «وی غربی» کوشید تا در پیکار با دشمنان، از قبیله‌های کوچندۀ «تورکیوت یا توکیو» بهره گیرد (گومیلف، همان، 26). در آن زمان بومین که نامش در مأخذ چینی تومن6 آمده است، فرمانروای تورکیوتها بود (گروسه، 126)، در سنگ‌نبشتۀ اورخون به عنوان بنیادگذار امپراتوری کوچندگان ترک معرفی شده است (نک‌ : «کتیبۀ بزرگ7»؛ نیز بارتولد، V/576). فرمانروای امپراتوری وی غربی، سی و ی8 که در جست و جوی متحد و ایجاد روابط دوستانه با تورکیوتها بود، سفیری نزد بومین فرستاد. گروسه (همانجا) به صورتی قطعی دودمان سی وی را ترک و از نژاد «توپا» دانسته است که در آن زمان چینی شده بودند، ولی به این اتحاد و اشتراک خون ترک بی‌میلی نشان ندادند. سفیر با احترام از سوی ترکان پذیرفته شد و از آنجا که ترکان بر آن بودند اتحاد با امپراتوری وی غربی (سی و ی) مایۀ رهایی آنان از یوغ اسارت ژوژانها خواهد شد، این اتحاد صورت گرفت. گائو ـ هوآن امپراتور «وی شرقی» به امپراتوری «وی غربی» حمله برد، ولی طرفی نبست و توفیق نیافت (گومیلف، همان، 26-27).
بومین که عنوان خاقان داشت، در 552م ناگهان بر ژوژانها حمله برد و آنان را درهم شکست. آن ـ هوآن، فرمانروای ژوژانها که گروسه او را «آناکویی9» معرفی کرده است، خودکشی کرد. بقایای ژوژانها مغولستان را به تورکیتها واگذاردند و آن سرزمین را تَرک گفتند. بومین پس از این پیروزی عنوان ایلخان یافت، ولی اندکی بعد درگذشت (همو، «ترکان»، 28؛ گروسه، همانجا). در سنگ‌نبشتۀ اورخون «کتیبۀ بزرگ» از بومین خاقان و برادرش ایستمی خاقان به عنوان «بنیادگذاران اتحاد قبایل و متشکل‌کنندگان مردم ترک» یاد شده است، ولی در کتیبه‌های اورخون مطلب صریح و روشنی دربارۀ قبایل ترک در آن روزگار نیامده است. خان از یک سو مردم تورگش10 را «تورکیم ـ بودونیـم11» (ترک من ـ مردم من) نامیده، و از سوی دیگر مدعی شده که خان تورگش برضد او سر به شورش برداشته است. خان مردم خود را ترک و در ضمن «تغز اغوز» نامیده، ولی در اسناد مکتوب از «اغوزها» (غزان) به عنوان دشمنان خان یاد شده است که با آنان درگیری و پیکار داشته است («کتیبۀ بزرگ اورخون»؛ بارتولد، V/39).
رادلف12 پیش از کشف و خواندن کتیبه‌های اورخون نظری ابراز داشت، مبنی بر اینکه ترکان در سده‌های6- 8م جزو اغوزها بودند. متن کتیبه‌های اورخون نیز مؤید این نظر است. اغوزها به چند قوم از جمله تولسها13 و تاردوشها14 در شرق و تورگشها در
غرب بخش شده بودند. بجز اغوزها، از قارلوقها، اویغورها و قرقیزها نیز یاد شده است. اما دلیلی وجود ندارد که این اقوام در آن دوره ترک نامیده می‌شدند (همو، V/39-40). قطعاً در سده‌های 7 و 8م عربها همۀ اقوامی را که به زبان ترکی سخن می‌گفتند و با آن در ارتباط بودند «ترک» می‌نامیدند. برخی از اقوام ترکی زبانی که مسلمان شده بودند، نام «ترک» را پذیرفتند، ولی از مسلمانانی نیز می‌توان نام برد که خود را «ترک» نمی‌دانستند و معتقد نبودند که زبانشان کاملاً ترکی است. بعدها اروپاییان و روسها، پچناکها، «پولوتسی1»ها و کومانها را هیچ‌گاه ترک ننامیدند (همو، V/40). از مجموع نامهای مندرج در کتیبه‌های اورخون تنها یک نام در مآخذ چینی وجود دارد و آن قرقیز است. از مآخذ چنین برمی‌آید که قرقیزها از دیدگاه مردم‌شناسی با ترکان متفاوت بوده‌اند، زیرا آنان با موهای روشن و چشمانی آبی تصویر شده‌اند که ظاهراً زبانشان ترکی بود (همو،V/40, 41). گردیزی مدعی است که قرقیزان نشانه‌هایی از اسلاوها (سقلاب) دارند که «سرخی موی و سپیدی پوست» است (ص 261).
پس از مرگ بومین خاقان، فرزندش قرا ایسیق ‌خان بر جای وی نشست. در این زمان ژوژانها کوشیدند تا شکستی را که از بومیـن یافته بودند، جبران کنند، ولی این بار نیز مغلوب شدند. قرا ایسیق خان در 553م درگذشت و پسرش «شتو» جانشین او شد، اما اندکی بعد کنار رفت و «کوشو» (قوش) که در زبان ترکی به پرندگان گفته می‌شود، فرمانروای ترکان شد و عنوان موغان خان یافت (گومیلف، همان، 30 28,). موغان خان که گروسه او را «موهان» (ص 126-127) نامیده است، در پاییز 553م سومین شکست را بر ژوژانها وارد آورد. از این پس، ترکان بر همۀدشتهای شرقی تا مرزهای‌سرزمین کره مسلط شدند (گومیلف، همانجا).
از 554م ترکان بر دیگر همسایگان حمله بردند. در نتیجه بر سراسر دشتهای شرقی تا خلیج کره تسلط یافتند (همان، 30؛ بیچورین، I/232-237). موغان خان مرزهای شمالی قلمرو خود را استحکام بخشید. در اراضی شرقی سرزمین ترکان، اقوام تاتاب، کیدان و 30 قبیله که چینیان آنان را «شی و ی2» می‌نامیدند، در دشتهای منچوری و نواحی شرقی آن می‌زیستند. اینان در نتیجۀ حملات پی در پی ترکان شکست یافتند و ناگزیر به حدود کره گریختند. گروههایی که نتوانستند از چنگ ترکان بگریزند، تابعیت فاتحان را گردن نهادند و ایل شدند. ترکان پس
از این پیروزی بر سراسر مرزهای شمالی چین دست یافتند. موغان ـ
خان در 573م درگذشت و توباخان (توبوخان)، برادرش جانشین وی گردید (گومیلف، همان، 31-32؛ بیچورین، I/237).
دولتهای چینی چژو3 و تسی4 شمالی که رفته رفته در آسیای مرکزی و غربی شناخته شده بودند، توجه دولتهای این سامان را به خود معطوف داشتند. در 553م سفیرانی از هفتالیان و در 555م از ایران به دربار چژو آمدند. دو دولت «چژو» و «تسی» که رقیب یکدیگر بودند، می‌کوشیدند تا با ترکان رابطه برقرار کنند. پس از مرگ موغان خان، برادرش توبوخان با فرمانروای امپراتوری «تسی» در چین پیمان صلح منعقد کرد. این پیمان سبب شد که ترکان از نزدیک با فرهنگ چین آشنا شوند. کاهنان بودایی به سرزمین ترکان راه یافتند. توبوخان به آیین بودا درآمد (گومیلف، همان، 31-38، حاشیۀ 34). در 578م توبوخان به چین حمله برد و ارتش چژو را درهم شکست. پس از آن بود که نیروی ترکان در مرزهای شمالی و نواحی شرقی چین فزونی گرفت (همان،33؛ بیچورین، I/238). در 581م توبوخان درگذشت. این زمان در چین «یان ـ تسزیان5»، بنیادگذار و فرمانروای دولت «سوی6» که دشمن سرسخت ترکان بود، دولت چژو را منقرض کرد. بدین ‌سان در اوضاع سیاسی منطقه دگرگونیهایی پدید آمد (گومیلف، همان، 33-34).
در روزگار فرمانروایی بومین خاقان و برادر کهترش ایستمی خاقان که در «کتیبۀ بزرگ» از آنان با احترام عمیق یاد شده است، حرکت کوچندگان به سوی نواحی مرکزی آسیا آغاز شد و در رأس آن ایستمی‌ ‌خان قرار داشت. باید افزود که آگاهیهای موجود دربارۀ حرکت ترکان به سوی آسیای مرکزی به سبب فقدان مآخذ بسیار اندک است (طبری 2/100-101) و دینوری (ص 68) ایستمی ‌خاقان را «سنجبو خاقان» نوشته‌اند. برخی از محققان اجداد بومین و ایستمی ‌خاقان را از اوگور (اوگر7)های ترک شدۀ شمال آلتای دانسته‌اند. گیورفی8 دانشمند مجارستانی معتقد است که نام ایستمی از ریشۀ زبان اوگوری و به معنای «روان گذشتگان» است (رضا، ایران، 88، حاشیۀ 7). ایستمی دارای عنوان «باتیر ـ جبغو» بود. باتیر (بهادر) از ریشۀ زبان مغولی است که بعدها به ترکی راه یافته است (همانجا).
پیش از بیان پیشرفت ترکان در آسیای مرکزی جا دارد اندکی به سیاست امپراتوری روم شرقی در امر کمک به پیشرفت ترکان برای تضعیف دولت ساسانی در ایران اشاره شود: در روم شرقی (بیزانس) ابریشم چون طلا و سنگهای قیمتی گرانبها بود. از این رو امپراتوری روم شرقی همواره اصرار
داشـت که بـی‌واسطه به ابریشـم چین دسـت یابد. شـریان حیاتـی
امپراتوری بیزانس برای دست‌یابی به این کالا از شمال ایران می‌گذشت. دولت ساسانی با همۀ نیرو می‌کوشید تا نظارت و کنترل بر بازرگانی روم وچین را از دست ندهد. از این‌رو، بر آن بود تا بهای کالاهای مورد نیاز بیزانس را خود تعیین کند (گومیلف، همان، 43).
امپراتوری روم شرقی از وجود واسطۀ نیرومندی چون ایران ناخرسند بود و می‌خواست که اقوام همسایۀ شمالی و شرقی ایران را بر ضد دولت ساسانی برانگیزد و با تضعیف ایران به هدفهای بازرگانی خود دست یابد. از این‌رو، تحریکات در مرزهای شمالی ایران شدت می‌یافت. در دوران پادشاهی بهرام پنجم (بهرام گور، حک‌ 421- 438م) و عهد فیروز و پس از آن، نقش امپراتوری بیزانس در تحریک اقوام همسایه مشهود است. حضور ائوسبیوس، سفیر زنون، امپراتور روم شرقی به هنگام درگیری با هفتالیان (هیاطله) و دخالت وی در مذاکرات ایران با هفتالیان مؤید این نظر است (همان، 42؛ پروکوپیوس، I/13,15,17). پروکوپیوس هیاطله را قومی از هونها نامیده است که در همسایگی ایران سکنا داشتند و به سبب بعد مسافت آمیزش آنان با هونها قطع شده بود. وی هیاطله را هونهای سفید نامیده است که در میان قبایل «هون» پوست سفید دارند و چهرۀ آنان زشت و بدمنظر نیست (I/13, 15). محققان سیاست ایران ساسانی در قبال چین و ترکان را ملایم و آمیخته با نرمش دانسته‌اند. به عنوان نمونه در 553م دولت ساسانی به چان آن، نزد چینیان سفیری فرستاد و نمایندگانی نزد تورکیوتها روانه کرد که ایستمی خاقان در رأس آنان قرار داشت. هونها نیز کوشیدند تا روابط خود را با چین تحکیم بخشند. اما یوی ـ وین تای، امپراتور چین غربی که متحد تورکیوتها بود، به هفتالیان روی ننمود (گومیلف، «ترکان»، 40).
در بهار 554م که دشتها سرسبز و برای اسبان و دامها مساعد بود،حرکت ترکان (تورکیوتها) به سوی آسیای مرکزی آغاز شد. در 555م لشکریان ترک به حدود دریاچۀ آرال رسیدند که با عنوان «دریای غربی» از آن یاد شده است (همان، 34-35). محدودۀ فرمانروایی ترکان را فردوسی (8/156-157) از چین تا کـرانه‌های آمودریا (جیحـون) و از آنجا به گلزاریون (سیردریا ـ سیحون) در آن سوی چاچ (تاشکند) نوشته است. سپس ترکان به سوی سغد و بخارا که در تصرف هونها بود، روی آوردند و با آنان درگیر شدند و در یک سال و نیم قزاقستان مرکزی، هفت رود و خوارزم را تصرف کردند (گومیلف، همان، 35). دینوری (ص 67- 68) دربارۀ نواحی متصرفی می‌نویسد که انوشیروان لشکری جرار به بوم هفتالیان فرستاد و تخارستان، زابلستان، کابلستان و سرزمین چغانیان را تسخیر کرد. پادشاه ترکان «سنجبو خاقان» (ایستمی خاقان) به خراسان لشکر کشید و چاچ، فرغانه، سمرقند، کش و نسف را گشود. انوشیروان همین که آگاه شد، فرزندش هرمزد را با سپاهی بزرگ برای جلوگیری از تجاوز ترکان فرستاد. شاه ترکان همین که از نزدیک شدن سپاه هرمزد آگاه شد، اراضی متصرفی را رها کرد و بازگشت. از این پس پیشرفت ترکان با دشواری مواجه شد و در کرانه‌های شمالی دریاچۀ آرال با مقاومت هونهای خیونی و اوگورها روبه‌رو گشتند. ترکان در 558م این قبایل را درهم شکستند و تا کرانه‌های رود ولگا پیش تاختند، ولی در این منطقه آوارها که آنان را از اعقاب ژوژانها (ژوآن ـ ژوآنها) دانسته‌اند، راه را بر ترکان بستند (گومیلف «ترکان»، 35، حاشیۀ 48؛ آرتامونف، 64-65).
بارتولد آوارها را در اصل از مغولان و از اسلاف ترکها دانسته است که در سدۀ 5 و نیمۀ نخست سدۀ 6م فرمانروای بلامنازع نواحی خاوری آسیای مرکزی بودند، ولی بعدها متصرفات آنان از سوی ترکها مسخر شد. عنوان چینی ژو ژان یا ژوآن ـ ژوآن به معنای کوچندگان بی‌نام و نشان است. نام «آوار» در منابع چینی دیده نشده است. حوضۀ استیلای آوارها در سدۀ 5م ناحیۀ وسیعی را شامل می‌شد که در غرب تا «قراشهر» در ترکستان چین امتداد داشت. هجوم این قوم، هیتالیان یا هونهای سفید را مجبور به مهاجرت به سوی غرب و بستر آمودریا کرده بود. بعدها این قوم به تابعیت ترکها درآمدند و ایل شدند (V/34).
تولسها که گروهی از ژوژان و ظاهراً از اسلاف اغوزها و توکیوها خوانده شده‌اند، نیز در ارتفاعات آلتای شمالی و حوضۀ رود سلنگا به سر می‌بردند (دانشنامه...، 7/129). در 565م بخشی از هیتالیان که در شمال غرب آسیای مرکزی و اطراف دریاچۀ آرال بیابان‌گردی می‌کردند، به سوی غرب گریختند. اینان که « آوارخونیته1» و « آوار» نامیده شدند، به سوی غرب تا مجارستان پیش رفتند و در آنجا خان نشینی مغولی تأسیس کردند. در دوران بعد باز می‌بینیم طایفه‌ای که یونانیان آنان را «آوار» نامیده‌اند، به سوی غرب رفتند و امپراتوری روم شرقی را تا آستانۀ سقوط مورد تهدید قراردادند (گروسه، 127). ایستمی خاقان در جنگ با هیتالیان می‌خواست ختن را که تا آن زمان در تصرف آنان بود، مسخر کند، ولی خسرو انوشیروان بر او پیش‌دستی کرد و نخستین شکست را در 562م بر هیتالیان وارد آورد (رضا، ایران، 92)، اما چاچ (تاشکند) از جملۀ سرزمینهایی بود که به تصرف ترکان درآمد (فردوسی، 8/ 158). وی ایستمی خاقان را سنجه نامیده است (همانجا) که به نوشتۀ طبری و دینوری نزدیک است.
ایستمی خاقان که در آغاز از سوی برادر بزرگ‌ترش، بومین خاقان مأمور گسترش قلمرو تورکیوتها در غرب شده بود، پس از مرگ برادر، در آسیای مرکزی مستقر گردید. وی که عنوان «یبغو ـ جبغو» داشت، فرمانروای سرزمینهای جونگار ایرتیش و حوضه‌های ییلدوز1، چوی و تلاس شد. ایستمی خاقان سیاست اتحاد اقوام قلمرو خود را در پیش گرفت که در نتیجۀ آن کوچندگان اراضی هفت رود، دشت چوی، استپهای ولگا، کوبان، ایشیم، مسیر علیای رود ایرتیش و گروههایی از اهالی تاریم و آمودریا تابع دودمان آشینا شدند. از این پس عملاً دو دولت خاقانات تورکیوت (توکیو)یکی در شرق و‌ اراضی زیرفرمان خاقان نشین بومین و دیگری در غرب پدید آمد که به خاقانات غربی وشرقی شهرت یافتند (گومیلف، همان، 148). در رأس تورکیوتهای شرقی موغان‌خان قرار داشت که گروسه او را
«مو ـ هان»، مؤلفان ترک «موکان» و مؤلفان روسی «موغان» نوشته‌اند (گروسه، 124؛ «دائرةالمعارف جدید...2»، XI/4365؛ گومیلف، «ترکان»، 103). گروسه (ص 127) «یبغو» را عنوانی کوشانی و هند و سکایی نوشته است که گویا بعدها ترکان آن را پذیرفتند. نرشخی دربارۀ قراچورین (ناردو خاقان)، این عنوان را به صورت «یباغو» نوشته است (ص 9، 10). بعدها ایستمی خاقان سیاست مستقلی را در پیش گرفت که نخست موجب جدایی و سرانجام اختلاف و دشمنی میان دو خاقانات تورکیوت شد.
پس از موغان خان (د576م) بیلگه تاردو خاقان (تاردوش‌ خان) در رأس تورکیوتهای شرقی قرار گرفت. وی آخرین خاقان مورد پذیرش ایستمی خاقان بود. پس از بیلگه تاردو خاقان جانشینانش به نامهای تون جبغوخاقان، بولان خاقان، ایلتریش قوتلوق خاقان، کاپگان ‌خاقان، بیلگه تون یوک خاقان، کول تگین، یولیگ تگین، پدید‌آورندۀ سنگ‌نبشته‌های معروف اورخون بر تورکیوتهای خاقانات شرقی حکومت کردند که تا حدود سال 117ق/735م ادامه یافت. از 711 تا 766م تورگشها نیز در شرق فرمان راندند تا نوبت به اویغورها رسید («دائرةالمعارف جدید»، XI/4364). دشمنی و رقابت میان دو خاقانات شرقی و غربی بزرگ‌ترین عامل سقوط و زوال تورکیوتها شد. این دو خاقانات نیمی از قارۀ آسیا، از منچوری تا کرانۀ شمالی آمودریا را در اختیار داشتند. در فاصلۀ سالهای 582-584م رابطۀ این دوخاقانات قطع شد و امپراتوری تورکیوتها رو به ضعف نهاد. فرمانروایان دودمان «سوی3» در چین کوشیدند تا اتحاد ترکان را بر هم زنند و تورکیوتهای شرقی و غربی را به دشمنی با یکدیگر وا دارند. لذا زمانی که چین وحدت امپراتوری خود را سامان می‌بخشید، تورکیوتها وحدت خود را از دست می‌دادند (گروسه، 133). جنگهای داخلی سالهای 616-621م در چین به سقوط دودمان «سوی» و پیروزی سلسلۀ «تانگ» منجر شد (همو،135). چژن‌چو فرمانروای ترکان که «جبغوـ یبغو» نامیده می‌شد، عنوان پر طمطراق «سیبیرتاردوش ـ شاد» را برگزید و از امپراتور چین خواست تا او را مورد تأیید و پشتیبانی قرار دهد، ولی سرداران چینی طی نامه‌ای به امپراتور، او را از توجه به این خاقان بازداشتند (گومیلف، «ترکان»، 242).
در زمان فرمانروایی «تای‌تسونگ» امپراتور چین (627-649م) که به عنوان بنیادگذار عظمت چین در آسیای علیا شناختـه شده است (گروسه، 138)، سرداری به نام سودین ـ فان به همراهی سواران اویغور در 35ق/656م بر سپاه تورکیوت حمله برد. لشکریان تبت نیز در این پیکار با چینیان همراه بودند. در این پیکار تورکیوتها شکست یافتند و گروه کثیری از آنان به دست اویغورها کشته شدند. در 657م جنگ دیگری میان چینیان و تورکیوتها روی داد که در نتیجه تورکیوتها مغلوب شدند. لشکریان چینی به باقی‌ماندۀ اردوی تورکیوتها حمله بردند و گروه کثیری از آنان را کشتند. تورکیوتها روی به هزیمت نهادند. سپاه امپراتور آنان را تا کرانۀ رود «چو» تعقیب کرد و سرانجام تورکیوتها تسلیم شدند. گروه اندکی همراه خان خود «یشباراخان هلو» که در مآخذ چینی «شابولوخان آشینا هلو» (بیچورین، I/295) و در نوشتۀ گروسه «هیلی» (ص 138) آمده است، گریختند و روانۀ چاچ شدند. ولی فرمانروای چاچ فراریان را دستگیر کرد و به همراه یشبارا خان به سپاه امپراتور چین تحویل داد. خان تورکیوت را با بند و زنجیر‌گران به شهر
چان ـ آن بردند. اندکی بعد «ییشباراخان» به سال 39ق/659م در اسـارت جان سپرد (همو، I/295-298). «چژن ـ چوجبغو» که در آغاز روی از فرمان یشباراخان برتافته و پس آنگاه تابعیت وی را گردن نهاده بود، کوشید تا راه جدا سری در پیش گیرد، ولی اندکی بعد دستگیر شد و به قتل رسید (گومیلف، همان، 244). بدین‌ سان، دوران حاکمیت تورکیوتهای خاقانات شرقی، راه زوال در پیش گرفت.
در دوران امپراتوران سلسلۀ تانگ گمان می‌رفت که دولت چین بر همۀ خواستهای خود دست یافته باشد، ولی از 45ق/665م دو گروه از تورکیوتها به نامهای «نوشیبی» و «دولو ـ تولو» راه نافرمانی در پیش گرفتند و در 50ق/670م 4 پادگان مهم قراشهر، کوچا، ختن و کاشغر را تصرف کردند (گروسه،151-150).
بدین‌سان، خاقانات تورکیوتهای شرقی به دست قوتلوق (قتلغ) که در «کتیبۀ اورخون» نام او التریش خاقان آمده است، بار دیگر در کوههای اوتوکن (کانگای کنونی) تأسیس گردید. ولی در 67ق/687م تورکیوتها شکست یافتند. قراشهر و کوچا در 692م و کاشغر و ختن در 694م از سوی سپاهیان چین مسخر شد. پس
از مرگ قتلغ در 691م برادرش کاپگان (حک‌ 71-97ق/ 691-716م) جانشین او شد که به «موچو» شهرت داشت. وی با گذر از رود ایرتیش، تورگشها را مغلوب کرد (همو، 154-155) و متعاقب آن گروههایی از ترکان و غیرترکان را به اطاعت واداشت که ماجرای آن در سنگ‌نبشتۀ اورخون، کتیبۀ کول تگین آمده است. بیلگه، برادر کول تگین، آخرین خاقان تورکیوت بود که تا 116ق/734م حکومت کرد. پس از او بَسمَلها، اویغورها و قارلوقها (برای اطلاع از قارلوق، نک‌ : گردیزی، 256-257) دست به عصیان زدند. بدین‌سان حکومت تورکیوتهای خاقانات شرقی پایان پذیرفت.
اویغورها نخست به یاری قارلوقها بسملها را در هم شکستند و مغولستان را تصرف کردند. پس از آن متحدان خویش را از میدان بدر کردند (گروسه، 158-162). اینان در آغاز بسملها و قارلوقها را به عنوان قبایل دارای حقوق برابر به صفوف خود پذیرفتند. مرز میان قارلوقها و اویغورها در 127ق/745م مشخص گردید. قارلوقها پس از انهدام تورکیوت‌، با تورگشها برضد اویغورها متحد شدند، ولی توفیقی نیافتند و با قبول شکست تابعیت اویغورها را پذیرفتند. اویغورها جنوب صحرای گبی را به امپراتوری چین واگذاردند و چندی بعد منطقۀ نفوذ خود را به اراضی غربی گسترش دادند و آن‌گاه با کیدانها (ختاییان) و تاتارها درگیر شدند (گومیلف، همان، 374 373,). در 135ق/753م اویغورها برضد قارلوقها و بسملها به پیکار پرداختند که در 137ق/755م به پیروزی کامل اویغورها انجامید. تابعیت داوطلبانۀ کیدانها موقعیت اویغورها را تحکیم بخشید. سرانجام کنفدراسیونی از اویغورها، تغزغزها، بسملها، قارلوقها و 6 قبیلۀ تِلِس شامل بوگو، هون، باییرکو، تونگرا و کیبی پدید آمد (همان، 378, 379).
از 127ق/745م مغولستان حاکمیت اویغورها را گردن نهاد. فرمانروای اویغور از آن تاریخ خود را خاقان نامید. حکومت دوران خاقانهای اویغور تا 225ق/840م ادامه داشت (بارتولد، V/580). در دوران حاکمیت خاقانهای اویغور بجز شورش قرقیزها در 199ق/815م و کوچ قبیله‌های تاتار از حوالی آمور به اینشان در 205ق/820م حادثۀ مهمی روی نداد. در 840م در میان قبایل تابع خاقان اویغور، قحطی شدیدی روی نمود (گومیلف، همان، 430). در این سال، دولت اویغور از سوی قرقیزها منقرض شد و اویغورها از مغولستان رانده شدند. در اواسط سدۀ 3ق/9م دو امیرنشین اویغوری پدید آمد که مقر یکی از آنها گان‌سو و دیگری بش‌بالغ و قراخوجا بود (بارتولد، V/581).
دیانت مسیحی و آیینهای مانوی و مزدایی که به منطقۀ اویغورها راه یافته بود، عامل پیشرفت سریع این قوم به سوی فرهنگ و تمدن شد. در کتیبۀ «قرابلقاسون» آمده است که اهالی، گیاهخواری در پیش گرفته، به خیر و نیکی تشویق می‌شدند (نام «قرابلقاسون» به صورت «اردو بالغ» (شهر اردو) نیز آمده است) (گروسه، 162). ظاهراً نام این شهر با «بلاساغون» که محمود کاشغری آورده، نزدیک است، زیرا کاشغری (نک‌ : 1/112) آن را دیار ترک و نزدیک «قصبۀ اردو» نوشته که ظاهراً همان «اردو بالغ» است. چه بسا نام «اردو بالغ» دربارۀ هر دو شهر «قرابلقاسون» و «بلاساغون» به کار می‌رفته است. تورفان که قلمرو اویغور محسوب می‌شد، دارای گروههای متعدد مانوی بود. اویغورها با پذیرش آیین مانی، الفبای سغدی را اقتباس کردند و بدان حالت ویژه‌ای دادند که بعدها خط اویغوری نامیده شد و در سدۀ 3ق/9م جانشین الفبای ترکی اورخون گردید. خط جدید سبب شد که متون مانوی از ایرانی و متونی بودایی از سنسکریت، کوچی و چینی به ترکی ترجمه شود (گروسه، 174-176). گمان می‌رود آیین مانی پیش از پیروزی اویغورها، در دورۀ گوک ـ تورک (ترکان آبی) به ترکستان چین راه یافته باشد، ولی گسترش آیین مزبور را به دوران اویغورها مربوط دانسته‌اند (بارتولد، V/53).
ابن خردادبه نخستین مؤلف مسلمان بود که خط سیر زمینی منتهی به چین را شرح کرده است (ص 28-29). یاقوت با استناد به سفرنامۀ تمیم بن بحر مطوّی به تکرار نظر ابن‌ خردادبه پرداخته است (1/840)، ولی تاریخ این سفر مشخص نیست. پیش از زمان سفر تمیم بن بحر، آیینهای زردشتی و مانوی در سرزمین تغزغز نفوذ گسترده‌ای داشت. ظاهراً بعدها دین مانی پیشرفت کرد و دین زردشتی را عقب راند، چنان که مؤلفان مسلمان بعدها تغزغزها را مانوی معرفی کرده‌اند. جاحظ (د 255ق/869م) بر آن بوده است که تغزغزها پیش از مانوی شدن، مردمی جنگجو بودند و اغلب با نیروی اندک بر قارلوقها غلبه می‌کردند. اما پس از پیروی از آیین مانی دوران شکستهای پی در پی آنان آغاز شد. مارکوارت این نظر را دربارۀ اویغورها نوشته است (بارتولد، V/55، حاشیۀ 39). عربها ملایم شدن خلق و خوی مردم آن سامان را به آیینهای مانوی و بودایی نسبت داده و مدعی بودند که این ادیان برای خصلت جنگجویی تغزغزها و اویغورها زیانبار بوده است (همو، V/56)؛ ولی ابن ندیم (ص 400-401) خلاف این نظر را ابراز داشته و می‌نویسد در عهد خلافت مقتدر، به خان تغزغز خبر رسید که امیر خراسان (به احتمال امیر سامانی) قصد قتل عام مانویان ساکن سمرقند را دارد. او دستور داد به امیر خراسان گفته شود که شمار مسلمانان در قلمرو من چند برابر مانویان دیار توست. هر گاه چنین کنی من نیز همۀ مسلمانان دیار خود را به تلافی خواهم کشت و مساجد را ویران خواهم کرد. در نتیجه امیر خراسان از کشتن مانویان چشم پوشید و به گرفتن جزیه بسنده کرد. کشف آثار مانوی به زبانهای پارسی، سغدی، ترکی و چینی، امکانهای مناسبی را برای مطالعۀ آیین مانی از سوی محققان فراهم آورده است (بارتولد، V/57).
این نکته مشخص نیست که چرا و چگونه اویغورها امکان دادند که قرقیزها از دشت مینوسینسک در ینی سئی خود را به اورخون برسانند و چرا میان اویغوران و قرقیزها پیکاری درنگرفت؟ چه، تا پیش از 225ق/840م همواره پیروزی از آن اویغوران بود (گومیلف، «هزار...1»، 185)، ولی در این سال قرقیزها، قرابلقاسون، تختگاه اویغوران را تصرف کردند و جای آنان را در اورخون گرفتند و تا 308ق/920م مالک آن سرزمین شدند. در این تاریخ مغولان سرزمین کی‌تان (کیدان) که در متون پارسی با نام قراختاییان شهرت دارد، شکست یافتند و به دشتهای اطراف ینی‌سئی بازگشتند (گروسه،176). برخی‌ از محققان قراختاییان را از تونگوزها و برخی از مغولان دانسته‌اند. در کتیبۀ اورخون در کنار نام تاتار (سی تاتار) از این گروه با نام کیتای (ختای) یاد شده است («کتیبۀ بزرگ»، شم‌ 4). طبق مآخذ چینی، ختاییان در جنوب منچوری می‌زیستند (بارتولد، V/542). تا سدۀ 5ق/11م «ختاییان» هنوز «قراختاییان» نامیده نمی‌شدند (همو، V/543). به نوشتۀ جوینی (2/86-88) قراختاییان با گذر از سرزمین قرقیزها به بلاساغون درآمدند و از آنجا به کاشغر و ختن تاختند. ابن اثیر به شرح ماجرای هجوم آنان پرداخته است (11/83-84).
دربارۀ منشأ این قوم اختلاف نظرهایی وجود دارد. رشیدالدین (1/65، 76) مدعی است که تاتارها از ترکان بوده‌اند که بعدها در ردۀ مغولان درآمدند. وی تاتارها را از اقوامی دانسته‌است که مغول نبوده‌اند، ولی در زمان او مغول نامیده شده‌اند (همو، 1/43). این نظر از سوی بارتولد (V/559) با تردید تلقی شده است. مؤلف حدودالعالم (ص 76) این گروه را بخشی از تغزغز معرفی کرده است. اینان مجموعه‌ای از قبایل با نامهای «سی تاتار» و «نُه تاتار» و شامل 70 هزار خانوار بودند (بارتولد، همانجا؛ رشیدالدین، 1/76) که در سده‌های 6-9م در محدودۀ جنوب شرق دریاچۀ بایکال در سیبری می‌زیستند (BSE3, XXV/296). گردیزی (ص 257- 258) جایگاه این قوم را منطقۀ رود «اِرتش» (ایرتیش) دانسته است. گروهی از این قوم در 243ق/857م در خدمت اویغوران بودند (روشن، 3/ 2059). اینان به گروههای تاتار سفید (آق تاتار) و تاتار سیاه (قرا تاتار) شناخته شده بودند (برای آگاهی بیشتر، نک‌ : ه‌ د، تاتار).
بعضی محققان جز از اقوام یاد شده، یاقوتهای ساکن سیبری، قراگاسها، توواها و بومیان ناحیۀ توبولسک2 و ایرتیش و نیز
آلتاییان، تلنگیتها3، توباها و بسیاری دیگر از جمله ترکان منطقۀ شرقی آسیا و سیبری را نیز معرفی کرده‌اند (جعفر اوغلو، 1-15) که گروهی تابع خاقانات شرقی بودند و سپس جدا شدند و گروهی از آنان نیز تابع خاقانات نبوده‌اند. گروسه (ص 188) از قوم دیگری با نام «جورچات4» یاد کرده است که در مآخذ چینی «ژو ـ چن5» و در منابع ایرانی و عرب «جورچه» نامیده شده، و ظاهراً از درون تونگوزها برخاسته‌اند و به احتمال، صبغۀ مغولی دارند. این گروه، بر ختاییان (کی‌تانها ـ کیدانها) غلبه کردند و کوشیدند دولتی منظم و منضبط پدید آورند. اینان به نظام سلطنتی خود نام «آلتچون» دادند که به معنای «دودمان زرین» است (همو، 190). از دیگر اقوام ترک، قپچاقها بوده‌اند که در مآخذ نامشان به صورت قفچاق و خفچاق آمده است (بارتولد، V/550). گردیزی (ص 258) از این گروه با نام خفچاق در شرح مربوط به کیماک یاد کرده، و جایگاه آنان را در اطراف رود ایرتیش نوشته است. ابن فقیه (ص 638، 639) نیز به تبعیت از ابن ‌خردادبه (ص 31) نام این گروه را خفشاخ و جایگاه آنان را در کنار کیماک آورده است.
کاشغری (3/22) کیماکها را یماک نامیده، و مدعی شده است که یماکها گروهی از ترکان‌اند و آنان قفجاقیان‌اند، اما ترکان قفجاق خود را گروه دیگری می‌شمارند. قپچاقها در سرزمینی زندگی می‌کردند که به دشت قپچاق مشهور است. حمدالله مستوفی (ص 258) دشت قپچاق را با دشت خزر یکی می‌داند. روسها این قوم را «پولوتسی»، و اروپاییان «کومان» می‌نامیدند (بارتولد، همانجا). گردیزی (ص 255-275) در شرح احوال و انساب ترکان از کیماکها، خلیخان (قارلوقها)، یغماییان، قرقیرها، تبت، چگلها، غزان، خزران، بلکار (بلغار)، مجغریان (مجارها) و برسخان یاد کرده، و گروه اخیر را عجم و از مردم پارس دانسته است (نک‌ : ه‌ د، برسخان). از دیگر اقوامی که گردیزی (ص 272) یاد کرده است، پچناک (پچنگ) ها هستند که فاصلۀ زیستگاه آنان تا خزران را 10 روز راه دانسته است.
گروسه (ص 235) خزرها را قومی ترک دانسته است که روزگاری «تنگری» را می‌پرستیدند و خاقانها و طرخانان بر آنها حکومت می‌کردند؛ ولی بارتولد (V/597) منشأ خزران را ناروشن می‌داند و چنین می‌پندارد که ممکن است شاخه‌ای از ترکان غربی و چه‌بسا شاخه‌ای از هونهای غربی بوده‌اند. دربارۀ آوارها نیز چنین ابهامی وجود دارد. چه بسا ابهام و آشفتگی سبب شده است که گروهی آنان را به آوارهای راستین و دروغین بخش کنند (گومیلف، «هزار»، 174). در «کتیبۀ بزرگ اورخون» از آوارها یاد شده است، ولی بسیاری این گروه را با آوارهای قفقاز یکی
نمی دانند. مردم بیزانس (روم شرقی) آوارها را «آوار خونیته» می‌نامیدند که از جمع دو نام آوار و هون پدید آمده است. مینورسکی برآن است که تمایز میان آوارهای راستین و دروغین میسر نیست (برای آگاهی بیشتر، نک‌ : گروسه، 226-232، گومیلف، همان، 174-180).
دربارۀ قزاقهای آسیای مرکزی، احمد جعفر اوغلو (ص 31) مدعی است که قزاقها از «کهن‌ترین ترکان آسیای میانه هستند». این نظر از دیدگاه علمی به اثبات نرسیده است. تا 1925م قزاقها را به خطا قرقیز و گاه قرقیز ـ قزاق می‌نامیدند (BSE3, XI/144). این خود نموداری از بغرنج بودن تاریخ این قوم است. به نظر آبرامزون1 در مناطق شمال قزاقستان قبایل سکایی سکنا داشتند که وی آنان را از اسلاف قزاقها دانسته است. در سده‌های 3 و 2 ق‌م در جنوب قزاقستان مجموعه قبایل اوسون و در جنوب غربی آن کانگوها زندگی می‌کردند. در اوایل سده‌های میلادی آلانها که شاخه‌ای از سرمتها بودند، در غرب قزاقستان سکنا گزیدند و در تشکل قومی مردم آن سرزمین مؤثر افتادند. در سده‌های 6 و 7م بخشی از قزاقستان زیرنفوذ ترکان غربی قرار گرفت و قبایلی از تورگشها در آن سرزمین مستقر شدند. در سدۀ 2ق/8م قارلوقها (خلخیان) بدانجا روی آوردند. متعاقب آن اوغزها (غزان، کیماکها و کیدانها (ختاییان)) به سرزمین قزاقستان رخنه کردند. در اوایل سدۀ 7ق/13م قزاقستان در معرض هجوم مغولان قرار گرفت. مدتی نیز قپچاقها، اردوی زرین و خانهای ازبک به قزاقستان روی آوردند. بدین ‌سان بخشی از مردم آن سامان در میان قبایل ترک مستحیل شدند (همانجا). قزاق نامی ترکی و به معنای راهزن، عصیانگر و ماجراجو ست. نفوذ زبان ترکی در قزاقستان را در فاصلۀ سده‌های 3-9ق/9-15م دانسته‌اند (بارتولد،V/535). ازبکهای ‌فراری را که از خان خود ابوالخیر خان گریخته بودند، ازبک ـ قزاق می‌نامیدند که به مفهوم عصیانگر و فراری است (همو، II(2)/489).
چنان که پیش‌تر اشاره شد، ایستمی خاقان برادر بومین خاقان با لشکریان تورکیوت (توکیو) راه آسیای مرکزی را در پیش گرفت و هفتالیان را مغلوب کرد. ترکان با غلبه بر هفتالیان نیروی سیاسی و اقتصادی قابل توجهی کسب کردند و به راه بزرگ کاروانی که شرق و غرب را به یکدیگر می‌پیوست، دست یافتند. این راه که از چان ـ آن در چین آغاز شده بود تا آسیای مرکزی پای‌کند (بیکند) و سپس از طریق خراسان، ری و همدان تا پایگاه نظامی و اقتصادی امپراتوری روم شرقی در نصیبین، کنار رود فرات در سوریه و از آنجا تا کنستانتینوپولیس (قسطنطنیه) امتداد داشت. از دریای چین تا مرز ایران 150 روز و از مرز ایران تا نصیبین 80 روز راه بود. یوستی نیانوس (ژوستی نین) امپراتور روم شرقی که به تقریب همۀ بازارهای غرب آسیا، سراسر اروپا و مصر را در اختیار داشت، می‌کوشید تا ابریشم چین را به این بازارها برساند. شریان حیاتی این کالای گرانبهای چینی از ایران می‌گذشت. دولت ساسانی همواره می‌کوشید تا نظارت بر این راه بازرگانی عمده را در دست خود نگاه دارد (گومیلف، «ترکان»، 43-49). در ایران کارگاههایی وجود داشت که ابریشم خام را با زر و سیم در هم می‌آمیختند و به بازارهای حوضۀ دریای مدیترانه، روم شرقی، و اروپا صادر می‌کردند. زری بافی در ایران رواج بسیار داشت (پیگولوسکایا، «شهرهای...2»، 225-226؛ کریستن سن، 121). راه دریایی از خلیج‌فارس تا بنادر هندوستان امتداد داشت. دریانوردان ایرانی مانع از آن بودند که بازرگانان بیزانسی به کمک دریانوردان حبشی بتوانند به بنادر هند دست یابند (پیگولوسکایا، «بیزانس...»، 122). دولت ساسانی برای مقابله با امپراتوری روم شرقی می‌کوشید تا بهای ابریشم را همواره بیش و بیشتر کند. در اجرای این منظور ارسال کالا به اروپا را کاهش می‌داد تا بهای آن فزونی پذیرد. امپراتوری روم شرقی نیز نمی‌توانست با سیاست دولت ایران مخالفت نکند. در 531م یوستی نیانوس حبشیان و بازرگانان افریقایی را به در دست گرفتن راههای بازرگانی ترغیب کرد. همین امر سبب بروز جنگهای ایران و روم در 540م شد. در 570م خسرو انوشیروان با تصرف یمن راه ارسال کالا از اقیانوس هند را به کلی مسدود کرد و رومیان را بی‌بهره گذارد. بدین‌سان دولت ساسانی همۀ راههای بازرگانی با چین و هند را در اختیار گرفت (گومیلف، «ترکان»، 43-44). سغدیان که بر سر راه بازرگانی با چین استقرار داشتند و در این کار چیره‌دست بودند، ناگزیر می‌شدند کالاهای چینی را به بهای دلخواه بازرگانان ایرانی که تنها خریدار این کالاها بودند، بفروشند. ورود ترکان و در هم شکستن هیتالان گامی بود که سغدیان را به ترکان نزدیک می‌کرد. سغدیان با مشاهدۀ نیروی عظیم ترکان در کنار مرزهای ایران، تابعیت آنان را گردن نهادند. با وجود ترکان، راههای بازرگانی امن و عاری از مخاطره بود. تنها مشکلی که وجود داشت، عبور کالا از راه ایران به روم شرقی بود (همانجا). نولدکه نیز اشاره‌ای دارد به اینکه سغدیان پس از سقوط هفتالیان تابع ترکان شدند (ص 309).
حرکت و پیشرفت سریع ترکان نشان می‌داد که با مقاومتی قابل توجه روبه‌رو نشدند. ایستمی خاقان پس از جنگ با هفتالیان، قلمرو سغدیان را به سرزمینهای تابع خود افزود (فردوسی، 8/157). ترکان پس از تصرف سرزمینهایی از آسیای مرکزی به راههای بازرگانی مهمی دست یافتند و از این رهگذر نه تنها به قدرت سیاسی، بلکه به نیروی اقتصادی عمده‌ای دست
یافتند، زیرا بخشی از بزرگ‌ترین راه بازرگانی شرق به غرب به تصرف آنان درآمد. تجارت ابریشم به سود سغدیان بود. در ضمن ترکان نیز از این بازرگانی سود می‌جستند. از این‌رو در جست‌وجوی بازار فروش کالا برآمدند. راه چین به سرزمین سغد گشوده بود. ترکان‌ نمی‌دانستند با این همه غنیمت چه کنند. تنها راه حل مشکل آن بود که خاقان ترک با شاهنشاه ایران (خسرو انوشیروان) کنار آید و موافقت وی را جلب کند (گومیلف، همان، 371-372). ایستمی خاقان یکی از بازرگانان سغدی را به عنوان سفیر تام الاختیار همراه گروهی از ترکان به دربار انوشیروان فرستاد تا اجازۀ حمل ابریشم خریداری‌شده را از راه ایران بگیرد. سفیر یاد شده به شاهنشاه ساسانی پیشنهاد کرد که در صورت عدم تمایل، ابریشم سغدیان و ترکان را به بهای نازل بخرد و خود با رومیان معامله کند. انوشیروان با این پیشنهاد موافقت نکرد و برای حل این مشکل و فهماندن سیاست دولت خود، دستور داد تا بخش بزرگی از ابریشمهای موجود را برابر دیدگان سفیر به آتش کشند. او با این شیوه به سغدیان و ترکان فهماند که دولت ایران نمی‌تواند به تغییر وضع موجود تن در دهد. از بدحادثه، بسیاری از ترکان در این سفر به سبب بیماری درگذشتند و تنها 3 یا 4 تن نزد خاقان بازگشتند (رضا، ایران، 95، 96).
این حادثه، دوران سفارت سغدیان به همراه نمایندگان مغول عهد چنگیز به دربار سلطان محمد خوارزمشاه را به یاد می‌آورد که بهانۀ حملۀ مغولان به ایران شد. پس از شکست مذاکرات، فرمانروای دست نشاندۀ سغد توانست ایستمی خاقان را به دشمنی با ایران و ایجاد پیوند با روم شرقی راضی کند، از این‌رو ایستمی خاقان درصدد برآمد مشکل را از طریق جنگ حل کند. او مدعی شد که نمایندگان ترک به دست ایرانیان مسموم و کشته شده‌اند (پیگولوسکایا، 202-204). ایستمی‌ خاقان فرمانروای سغد را نزد یوستی نیانوس، امپراتور روم شرقی فرستاد. امپراتور نیز یکی از سران سپاه خود را به همراه وی به حضور ایستمی خاقان روانه نمود. قرار بر این شد که ترکان و رومیان به اتفاق، به ایران حمله کنند. خسرو انوشیروان خواهان جنگ نبود، از این رو سفیرانی را نزد خاقان ترک فرستاد، اما وی نمایندۀ روم را برابر دیدگان سفیر ایران گرامی داشت و نمایندگان ایران را به باد تحقیر گرفت. نمایندگان ایران با دریافت خبر اعلان جنگ به میهن بازگشتند (گومیلف، همان، 46). سواران ایستمی خاقان به سرعت از رود آمو گذشتند و چند جادۀ کاروان رو را که در بخشی از ایران واقع شده بود، تصرف کردند، ولی استحکاماتی که ایرانیان برابر هفتالیان پدید آورده بودند، گذر ناپذیر می‌نمود. از این رو، حملۀ ترکان متوقف ماند (کریستن سن، 369).
در 567م ترکان بُسفُر را در تصرف داشتند. این حادثه نوید می‌داد که به‌زودی آتش پیکار میان ترکان و رومیان شعله‌ور شود. ترکان در آغاز به شبه جزیرۀ کریمه حمله بردند، ولی اندکی بعد متوقف شدند. از این رو، کوشیدند تا از غرب قفقاز روم شرقی را در معرض تهاجم قرار دهند. اما در اجرای این نقشه توفیقی نصیب ترکان نشد، از این‌رو چندی بعد ناگزیر به سوی کوههای داغستان عقب نشستند. بدین روال خطر هجوم ترکان به سرزمین روم شرقی از میان رفت (گومیلف، همان، 50). ایستمی خاقان که در 552م فرمانروای تورکیوتهای غربی شده بود، در 575م درگذشت (گروسه، 128). در برخی از منابع نام این خاقان ترک به نقل از زِمارخ، فرستادۀ روم نزد ترکان، سیلزیبولوس1 (سیلزیبول) نوشته شده است. گمان می‌رود سنجبو در نوشتۀ طبری و دینوری تصحیفی از نام سیلزیبول باشد (نک‌ : نولدکه، همانجا). ایستمی خاقان فرزندی داشت که در مآخذ رومی نامش «قراچورین» و در منابع عربی و پارسی «قراجورین» آمده است (رضا ، ایران، 101؛ مدرس رضوی، 157) که در زبان ترکی باستان به معنای «بلای سیاه» است (رضا ، ایران، 102). این شخص که لقب «تار دوش خان» و عنوان یبغو یا جبغو (مدرس رضوی، 157- 158) داشت، در تاریخ بخارای نرشخی (ص 9) از قول عبدالرحمان محمد نیشابوری «شیرکشور» نامیده می‌شد که به احتمال ترجمۀ واژۀ ترکی «ایل ارسلان» است (مدرس رضوی، 158). مارکوارت شیرکشور را برادر بزرگ‌تر «تاردوخان» یا «تاردوش خان» دانسته است (همانجا). قراچورین پس از مرگ پدر، فرزندش «چولوخان» را به فرماندهی لشکر ترکان گمارد. وی در 587 و اوایل سال 588م به غرب حمله برد، ولی در جنگ کشته شد و لشکریانش شکست یافتند. آنگاه قراچورین پسر دیگرش «نیلی خان» را در پای کند (بیکند) بر مسند قدرت نشاند (بیچورین، I/184, 185) و حکومت بخارا نیز به برادرش شیر کشور سپرده شد (نرشخی، 9-10). در 589م (در دوران پادشاهی هرمز چهارم پادشاه ساسانی) برخوردهای متعددی میان ایران و روم شرقی درگرفت. دو شیخ عرب به نامهای عباس احول و عمرو ازرق نیز سر به شورش برداشتند. طبری می‌نویسد: «دشمنان هرمز جری شدند و به قلمرو وی هجوم آوردند و تاخت و تازشان چنان شد که دیار پارسیان را غربالی پر سوراخ نامیدند و گفتند: دشمنان دیار پارسیان را چنان دربرگرفته‌اند که زه دو سوی کمان را دربرگیرد» (2/174).
در تابستان 589م یانگ سوئوه2، فرزند قراچورین به شرق ایران حمله ور شد (گومیلف، همان، 126). فردوسی (8/333) نام این فرمانروای ترکان را «ساوه شاه» و طبری (همانجا) «شابه» نوشته‌اند. ظاهراً نام «ساوه» به «سوئوه» نزدیک‌تر می‌نماید. بهرام
چوبینه، سردار ایرانی مأمور پیکار با ترکان شد. بلعمی محل پیکار را نزدیک بلخ دانسته است (ص942)، ولی طبری (همانجا) و فردوسی (همانجا) هر دو ناحیۀ هرات و بادغیس را محل پیکار شمرده‌اند (رضا، همان، 114). گمان می‌رود که نوشتۀ طبری و فردوسی به واقعیت نزدیک‌تر باشد، زیرا تصویری که فردوسی از آوردگاه ارائه کرده، با مشخصات جغرافیایی هرات نزدیک‌تر است. دینوری (ص 78-81) نیز به هرات اشاره کرده است. در این پیکار خاقان ترک کشته شد. وی فرزند خود یلتکین را به جانشینی معین کرده بود. یلتکین پس از مرگ پدر به پیکار دست زد، ولی توفیق نیافت. سرانجام به تیسفون رفت و ضمن ملاقات، میان او و هرمز چهارم پیمان صلح منعقد شد و یلتکین به جایگاه خود بازگشت. فردوسی (8/372، 373) نام این فرمانروای ترکان را «پرموده»، و طبری (2/175) «برموذه» نوشته است که عنوان ایلی وی همان «یلتکین» بوده است. بعدها اختلاف میان بهرام چوبینه و هرمز چهارم سبب شد که وی با ترکان از درآشتی درآید. در روزگار پادشاهی خسرو دوم (پرویز) نیز این اختلاف ادامه یافت. اگر چه بهرام چوبینه جان خود را در این ماجرا از دست داد، همین اختلاف مایۀ قوت ترکان در شرق ایران شد و سرانجام سبب گردید که در 598م اتحاد جدیدی میان ترکان غربی و امپراتوری بیزانس برضد ایران پدید آید (گومیلف، «ترکان»، 132).
در سیزدهمین سال پادشاهی خسرو دوم (603م)، در مرزهای غربی ایران شورشهایی روی داد که ترکان از آن بهره جستند و به درون ایران حمله بردند و ری و اصفهان را غارت کردند و سپس به سرزمین خود بازگشتند (رضا ، همان، 129، 130). گومیلف (همان، 162). با استناد به نوشتۀ بارتولد بقایای کوشانیان در 603م با ترکان متحد شدند و بر ضد ایران به پیکار دست زدند. با این وصف آشفتگیهای شرق ایران به زیان ترکان منتهی شد و خاقانات غربی راه انقراض در پیش گرفت. وضع نابسامان خاقانات غربی سبب شد که سغدیان ناگزیر به امپراتور چین روی آورند و در 609م اطاعت از امپراتور چین را گردن نهادند (رضا، همان، 139). اختلاف و دشمنی میان ترکان غربی شدت گرفت و سرانجام متلاشی شدند.
در آغاز سدۀ 7م دو قوم بزرگ بلغار و خزر در شمال قفقاز مستقر بودند. آوارها نیز از زمرۀ اقوام نیرومند شمال قفقاز به‌شمار می‌رفتند. خزران از دیر زمان خانهای ترک را یاری می‌کردند و با بلغارها رقابت و دشمنی داشتند. شمه‌ای از ماجرای دشمنی بلغارها و خزران در سفرنامۀ ابن ‌فضلان آمده است. آوارها از کوهستانهای غرب قفقاز تا کرانۀ دریای سیاه را در تصرف داشتند (آرتامونف، 154, 155). در 2ق/624م آوارها که با ایران متحد شده بودند، به کنستانتینوپولیس (قسطنطنیه) حمله بردند و مدتی شهر را در محاصره گرفتند. هراکلیوس امپراتور روم شرقی که می‌کوشید تا متحدی برای خود دست و پا کند، سفیری نزد فرمانروای خزران فرستاد که عنوان خاقان داشت و در حیطۀ قدرت ترکان شخصیت دوم به شمار می‌آمد. در 626م ترکان و خزران به اران در قفقاز حمله بردند. بدین ‌سان، سرزمین خزران پایگاه مقدم ترکان در اطراف دریای خزر شد (آرتامونف، 133). در نتیجه اتحاد میان ترکان و رومیان قوت گرفت. در سایۀ این اتحاد و هجوم مشترک ترکان و خزران در 626م، هراکلیوس توانست در قفقاز پیروز گردد.
در زمستان 5ق/628م ترکان به تفلیس حمله بردند، از دیوار استوار شهر گذشتند و گروه کثیری از مردم را کشتند (کالان کاتواتسی، 119-120؛ ترور، 241). خان ترک می‌خواست زمینۀ مساعدی برای بازرگانی ابریشم از طریق فرارود (ماوراءالنهر)، شمال قفقاز و خزر به سرزمین روم شرقی فراهم آورد. همین اندیشه سبب حملۀ ترکان به اران و تصرف آن سرزمین شد (همانجا). در ذیحجۀ 8/ آوریل 630 ترکان به ارمنستان حمله کردند (کالان کاتواتسی، 132-133). در 631م گروهی از ترکان غربی از آمودریا گذشتند و به بلخ حمله بردند، ولی در نخستین شب محاصرۀ بلخ «ایربیس خان»، فرمانده آنان درگذشت. در نتیجه ترکان از محاصره دست برداشتند (گومیلف، همان، 211). در فاصلۀ سالهای 10-13ق/631-634م خاقانات غربی دستخوش سقوط و انهدام شد. از این پس، اثری از درگیری میان ترکان و سپاهیان ساسانی مشهود نیست. در پاییز 631م پوراندخت دختر خسرو پرویز که پس از اردشیر سوم بر تخت شاهی نشسته بود، در پی مصالحۀ قطعی با امپراتور روم شرقی، زندگی را بدرود گفت و این زمان مصادف بود با حملۀ عربها به ایران (کولسنیکف، 91).
آیین و معتقدات ترکان پیش از پذیرش اسلام: عمده‌ترین آگاهی به دست آمده دربارۀ معقتدات دینی ترکان مطالب مندرج در دو رویدادنامۀ چینی «وی شو1» و «سوی شو2» است. اما مطالب این دو رویدادنامه بسیار کوتاه، متضاد و گاه نامفهوم است. رویدادنامۀ «وی شو» متعلق به ربع چهارم سدۀ 6م و «سوی شو» متعلق به سالهای 30 سدۀ 7م است. رویدادنامۀ «سوی شو» اندکی بیش از «وی شو» قابل فهم است. در این رویدادنامه‌ها به پرستش خورشید، ارواح نیاکان، روح آسمان و پرستش کوهها اشاره شده است (گومیلف، همان، 76). در «کتیبۀ کوچک اورخون» از پرستش «تنگری» یا «روح آسمان آبی» یاد شده و چنین آمده است: «هنگامی که در بالا آسمان آبی و در پایین زمین تاریک به‌وجود آمد، در میان این دو، فرزندان
آدمیان پدید آمدند. مهتری فرزندان آدمیان را نیاکان من، بومین خاقان و ایستمی خاقان بر عهده داشتند». ترکان به جاودانگی روح و زندگی پس از مرگ نیز معتقد بودند. دلیل روشن بر این مدعا جریان خاک‌سپاری ایستمی خاقان در 576م است که در آن 4 اسیر از هونها را کشتند و با مرده در یک جا به خاک سپردند تا در خدمت خاقان بزرگ باشند (بیچورین، I/144؛ رضا، همان، 36-37). پرستش ارواح نیاکان ویژۀ خانها و بزرگان و پرستش تنگری یا روح آسمان و کوهها ویژۀ همۀ ترکان بود (گومیلف، همان، 80).
دربارۀ پـرستش نیاکان نکتـه‌ای ناروشن است و آن اینکـه آیا مقصود مشخصاً همان پرستش اجداد انسانی بوده، یا به نوعی به پرستش توتم گرگ بازمی‌گشته است. در اواخر سدۀ 6 و اوایل سدۀ 7م نمونه‌هایی از توتمیسیم و پرستش نیاکان مشهود بوده است. در این‌باره به نامهایی از خانها اشاره شده است که با نام جانوران یکی است. به عنوان نمونه می‌توان به نامهای «ارسلان» (شیر)، «بوری» (گرگ) که در زبان مغولی به صورت «شه نی/ شونو1» و نیز «ایبی/ ایربیس2» (یوزپلنگ) و «یوی گو/ یوکوک» (جغد) اشاره کرد (گومیلف، همان، 82). رسالۀ ابودلف تنها سندی است که دربارۀ پرستش روح نیاکان در میان ترکان سخن گفته است. به نوشتۀ او در سرزمین قارلوقها که هنوز مسلمان نشده بودند، پرستشگاهی بود که بر دیوارهای آن تصویر فرمانروایان پیشین این قوم نقش شده است (همان، 83).
اعتقادات شمنی را می توان از مراسم ترکها در خاک‌سپاری مردگان دریافت. ترکان تندیسهای دشمنانی را که به دست جنگجوی متوفا کشته شده بود، در کنارِ گور وی نصب می‌کردند که در «کتیبۀ اورخون» تأیید شده است. اصطلاح «بَل بَل» که ظاهراً از زبان چینی گرفته شده و در اجرای مراسم دینی به کار می‌رفته، مؤید این نظر است (بارتولد، V/28-29). در آیین ترکان به زمین و آب (یر ـ سو) نیز اشاره شده است. می‌توان از نوشته‌هایی که در آنها نام زمین و آب آمده است، چنین نتیجه گرفت که به عنوان ایزد تلقی می‌شده‌اند (همو، V/26-27). مبلغان بودایی گاه در میان ترکان به تبلیغ آیین خود می‌پرداختند. در جریان اکتشافهای باستان‌شناسان، اسنادی از متون بودایی به زبان ترکی به دست آمد که با الفبای هندی است. بعدها این الفبا از سوی ترکان استفاده شد. پیش از پذیرش اسلام از سوی ترکان، آیینهای مسیحی و مانوی نیز در میان آنان تبلیغ و رایج شد که به احتمال، زمان آغاز و گسترش آنها را سدۀ 3م دانسته‌اند. ترکانی که به دین مانوی گرویدند، مدتی دراز از الفبای مانوی و سریانی بهره می‌جستند. دو نسخه از متن اثری مانوی به ترکی بر جا مانده که زمان آنها متفاوت است (همانجا). پرستش «خدای زمین» از قوم آلتای گرفته شده است. گمان می‌رود که پرستش «روح آسمان» بعدها با معتقدات ایرانیان دربارۀ پرستش «خدا» در هم آمیخت؛ زیرا ترکان این واژه را که پارسی آن «خودای» بوده است، «کودای» می‌نامیدند (رضا، همان، 36).
ترکان پس از نفوذ در آسیای مرکزی و حوضۀ گرگان رود، در روزگار ساسانیان تحت تأثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفتند و زردشتی شدند. این خود نمودار آن است که ایران ساسانی به سبب اهمیت فرهنگی و اقتصادی می‌توانست بدون توسل به نیروی نظامی نفوذ خود را در اقوام همسایه اعمال کند. به نوشتۀ هیوئن تسیانگ، جهانگرد و زائر چینی که در 9ق/630م از آسیای مرکزی گذشته است، در اواخر عهد ساسانی دین زردشتی بر بودایی چیره شد و صومعه‌های بودایی در سمرقند متروک ماندند؛ حال آنکه پیش از آن دین بودایی در شهر نفوذ داشت (بارتولد، V/47).
ترکان به سحر و جادو نیز اعتقاد داشتند. فردوسی (8/361، 365، 369-370)، در شرح پیکار بهرام چوبینه، به جادوگری ترکان اشاره کرده است. در مآخذ چینی نیز از جادوگران ترک سخن رفته است. در داستانی که به نام «یوئه ـ بان» شهرت دارد، از جادوگرانی یاد شده است که سرما و باران پدید می‌آوردند. آنان هنگام پیکار با «ژوژانها» طوفان و برف پدید آوردند و آن را به سوی «ژوژان» روان کردند. در نتیجه ژوژانها ناگزیر دست از پیکار کشیدند و میدان نبرد را ترک گفتند (گومیلف، «ترکان»،84-85 ). رشیدالدین فضل‌الله هنگام بحث دربارۀ پیکارهای چنگیز از جادوگری ترکان سخن گفته، و واژۀ «جدالمیشی» را عنوان کرده است. «معنی جدالمیشی آن است که افسون می‌خوانند، سنگها از انواع در آب می‌نهند و بارندگی بسیار می‌باشد» (1/380). ترکان «شمن» را «دیده جی» یا «جده‌جی» می‌خواندند که یده یا جده به معنای جادو و جده‌جی، جادوگر است. در زبان پارسی یده گونه‌ای سحر و جادو را گویند که جادوان چند قطعه سنگ در آب می‌نهادند و بر آن افسون می‌خواندند و باران و برف و سرما پدید می‌آوردند ( لغت‌نامه...). در کتابهای داستانی چون اسکندرنامه و حمزه‌نامه، به یده به معنای گونه‌ای جادو اشاره شده است. مؤلف حبیب‌السیر، یده کردن را از ترکان، مغولان و ساکنان ماوراءالنهر دانسته است (خواندمیر، 3/19).
ترکان در عهد اسلامی: در نوشته‌های مؤلفان و جغرافی‌نویسان اسلامی در سدۀ 3ق/ 9م به‌ویژه سدۀ 4ق/10م مطالبی دربارۀ اقوام ترک و جایگاه آنان به صورتی دقیق‌تر از پیشینیان ارائه شده است. در این نوشته‌ها واژۀ ترک نه به صورت یک قوم و دولت، بلکه به عنوان نام گروههایی از اقوام به کار رفته است.
اصطخری (ص 9) از 5 قوم ترک با نامهای تغز غز، خرخیز (قرقیز)، کیماک، غز و خرلخیه (قارلوق) یاد کرده است که همه زبان یکسان دارند. از دیدگاه جغرافی‌نویسان مسلمان دورترین جایگاه ترکان، سرزمین قرقیزان و نزدیک‌ترین آنها به دیار اسلام سرزمین غزان و قارلوقها بود. اصطخری حدود زمین غزان را از خزر تا کیماک و اراضی قارلوق و بلغار و حدود اراضی اسلامی از گرگان تا فاراب و اسپیجاب و دیار خزران و کیماکها و اراضی قرقیزان را در جایگاه میان غز و کیماک و دریای محیط تا کشور چین دانسته‌ است (همانجا). معلوم می‌شود تا آن زمان هنوز ترکان در محدودۀ قفقاز جای نگرفته بودند. ابن ‌خردادبه (ص 29، 31) از اقوام خلج و تورگش یاد کرده است.
از نوشتۀ گردیزی، مؤلف حدود‌العالم و محمود کاشغری به نامهای دیگری از ترکان برمی‌خوریم. گردیزی (ص 192، 256-275) از غزان، قارلوقها (خلج)، قبچاق، کیماک، تاتار، یغمایی، قرقیز، تغرغز، چگل، غز، خزر، بجناک، بلغار، مجغر و ترکمان یاد کرده است. کاشغری افزون بر اقوام یاد شده، به قوم تُخسی، وابسته به قوم چگل اشاره دارد (1/354). نام قوم ترکمان نخستین‌بار در کتاب مقدسی (ص274) آمده است. بلغارهای ولگا و بلغارهای دانوب در اصل آمیزه‌ای از ترکان، چو‌واشها و اسلاوها هستند، با این تفاوت که در میان بلغارهای دانوب زبان اسلاوی و نزد بلغارهای ولگا زبان ترکی چوواشی متداول بود (بارتولد، V/66). مجغرها (مجارها) را نمی‌توان از گروه ترک و مغول دانست، زیرا زبان آنها از گروه زبانهای اوگری ـ فنلاندی است. تا کنون دلیلی بر یکی بودن منشأ این زبان با زبان ترکی و مغولی به دست نیامده است، ولی گردیزی (ص 273)، مؤلف حدودالعالم (ص 59، 87) و نیز کنستانتین پورفیروگنتوس، جغرافی‌نویس بیزانسی آنها را ترک معرفی کرده‌اند (گروسه، 233).
گروسه خزران را ترک نامیده است، زیرا همانند ترکان «تنگری» را می‌پرستیدند (ص 235)، ولی بارتولد (V/597) منشأ خزران را ناروشن دانسته است. آرتامونوف (نک‌ : BSE3, XXVIII/164) خزران را قوم کوچندۀ ترکی زبان نامیده است که در سدۀ 4م پس از هونها، در شرق اروپا ظاهر شدند و در سالهای 60 سدۀ 6 تا 10م به تابعیت خاقانات ترک درآمدند و از میانه‌های سدۀ 7م خاقانات خزر را تأسیس کردند و سرانجام پس از سقوط و انقراض، در میان اقوام کوچندۀ ترک مستحیل شدند. بدین روال از مجموع مطالب ارائه شده می‌توان دریافت که وحدت ترکان جهان، وحدتی قومی و نژادی نبوده، بلکه وحدتی زبانی بوده است. چنین مشابهتی را در میان اقوام عربی زبان شمال افریقا و دیگر نواحی نیز می‌توان مشاهده کرد.
کاشغری نخستین مؤلفی بود که ضمن معرفی اقوام ترک، سکونتگاهها و جابه‌جا شدن آنان، به زبان ترکان و نیز به سکونتگاهها و زبانهای عناصر غیرخالص ترک پرداخت. با این وصف آگاهی‌های ارائه شده از سوی او در همۀ موارد قابل پذیرش به نظر نمی‌رسند. به عنوان نمونه اصطلاح‌ ترک که اغلب در متون اسلامی وجود دارد، گاه به اقوام غیرترک شرق آسیا مربوط می‌شود. در کتاب کاشغری از وجود 20 قوم ترک در دو گروه شمالی و جنوبی یاد کرده است که هر گروه شامل 10 قوم است. مؤلف هر گروه جداگانه را به ترتیب از غرب به شرق بخش و ارائه کرده است. گروه شمالی شامل بجناک، قفجاق (قپچاق)، اغوز (غز)، یماک، باشغیرت، بَسمِل، قای، یباقو، تاتار، قرقیز، و گروه جنوبی شامل چگل، تُخسی، یغما، ایقراق، خاروق، جُمُل، اویغور، تنگوت، ختای و طفقاج است. تواتر در معرفی اقوام گروه شمالی، آشفته می‌نماید. به عنوان نمونه جایگاه قرقیزهای اطراف رود ینی‌سئی را که اصطخری به آنها اشاره کرده، در انتهای شمال شرق، و تاتارهای ساکن اُتوکِن، در کنار رود اورخون را در نواحی دورتر شرق دانسته است (نک‌ : 1/27-36، 123؛ نیز نک‌ : بارتولد، V/580). کاشغری جایگاه یماکها را که از قوم کیماک بوده‌اند، در کنار رود ایرتیش (1/273) و باشغرتها را در مناطق دوردست شرقی نوشته است. این نظر قابل پذیرش نمی‌نماید، زیرا ابن‌ فضلان در 310ق/922م در مسیر خود از آسیای مرکزی به سوی اراضی بلغارهای ساکن اطراف رود ولگا، از وجود باشقردها در نزدیکی رود بایناخ (ماینا) (شاخه‌ای از رود ولگا) یاد کرده است (ص 110) که نمی‌تواند با محل ارائه شده از سوی کاشغری نزدیک باشد (نک‌ : دهان، 110؛ طباطبایی، 134). حال آنکه سکونتگاه باشغردها (باشقیر) در جنوب رود اِمبا و جنوبی‌تر از مکانی است که کاشغری اشاره کرده است (بارتولد، V/586؛ BSE3, XXX/158).
از میان اقوام گروه جنوبی، جومولها به زبان ترکی سخن نمی‌گفتند، ولی زبان ترکی را می‌فهمیدند. دربارۀ اویغورها نیز همین وضع وجود داشته است. آنها میان خود به زبان ترکی گفت‌وگو نمی‌کردند. تونگوتها، اهالی ختن و تبت نیز زبانهای دیگری داشتند. زبان و خط و کتابت مردم چین و ماچین از زبان و خط ترکان جدا بود (بارتولد، V/586-587). کاشغری (1/ 378) هنگام اشاره به چین، از وجود 3 چین، شمالی یا طبقاج (ماچین)، چین وسطى (ختن)، و چین و برخان یاد کرده است. وی در جای دیگر (1/ 89) به دیگر قبایل ترک نیز اشاره کرده است.
رابطۀ عربها با ترکان در فاصلۀ سالهای 86-96ق/705-715م در دوران امارت قتیبة بن مسلم باهلی در خراسان و ماوراءالنهر آغاز شد. در نیمۀ دوم این دوره، ترکان شرقی مدتی کوتاه بر قلمرو تورگشها مسلط شدند و تا «تَمیرقاپیگ» (دروازۀ آهنین) و گذرگاه «بوزقلعه» که در آن زمان سغد را از تخارستان جدا می‌کرد، پیش ‌رفتند (بارتولد،V/45 ). در «کتیبۀ یادبود تون‌یوکوک1» که برای بزرگداشت «تون یوکوک» تدارک شده بود، از تعقیب دشمنان تا «تمیرقاپیگ» و عقب راندن لشکریان عرب و تخار سخن رفته است. بارتولد ( V/46) مدعی است که در آن کتیبه واژۀ «عرب» به صورت «تازیک» آمده است که ایرانیان آنها را بدین نام می‌نامیده‌اند. در دوران اسلامی بسیاری از ایرانیان به همراه عربها به آسیای مرکزی و ترکستان رفتند و همین عامل نفوذ ایرانیان در آسیای مرکزی شد. گویشهای ایرانی، ‌از جمله زبان سغدی، رفته رفته جای خود را به زبان فارسی داد و زبان ادبی مشترکی در آنجا شکل گرفت. تنها رقیب زبان فارسی زبان ترکی بود. در نتیجه دو جریان پدید آمد، یکی برتری یافتن زبان ادبی فارسی بر گویشهای ایرانی و دیگری برتری تدریجی زبان ترکی بر گویشهای ایرانی رایج در آسیای مرکزی. چندی بعد در درون ایران نیز زبان ترکی گسترش یافت به گونه‌ای که در روستاهایی که ایرانیان و ترکها زندگی می‌کردند، با گذشت زمان، ترکی، زبان مشترک ساکنان آن روستاها می‌شد (همو، V/48). این نظر بارتولد نه تنها در آسیای مرکزی، بلکه در درون اراضی ایران کنونی نیز مصداق دارد، چه، زبان ادبی فارسی بر گویشهای محلی ایرانی برتری یافت و مردم دارای قومیتهایِ ایرانیِ متفاوت، گفت‌وگو به زبان ادبی فارسی را بر گویشهای محلی ایرانی خود ترجیح دادند. از این‌رو، برخی به خطا اقوامی را که به پارسی سخن می‌گویند «فارس» نامیدند. همین امر دربارۀ زبان ترکی نیز صادق است. در نواحی و روستاهایی که زبان ترکی بر گویشهای ایرانی برتری یافته است، باز هم بعضی ایرانیان ترکی زبان را ترک می‌خوانند که از ریشه خطا ست. مطالب ارائه شده مؤید آن است که وحدت زبانی را نمی‌توان وحدت قومی به شمار آورد.
قتل قتیبة بن مسلم (96ق/715م) فرصتی برای سغدیان فراهم آورد تا بتوانند به یاری چین استقلال از دست رفته را بازیابند. پس از قتل قتیبه سردار چینی، «چانگ هیائوسونگ» فرمانروای مخلوع سغد را که از 712م به «کوچا» تبعید شده بود، به قدرت بازگرداند و امیر دست‌نشاندۀ عربها را از فرغانه بیرون راند (گروسه، 166-167). همین مؤلف مدعی است که طغشاده امیر بخارا (بخارخدات) با اینکه از سوی قتیبه به امارت خراسان منصوب شده بود، در سالهای 99-100ق/718-719م از امپراتور چین تقاضای کمک کرد و برادر خود را به دربار امپراتور فرستاد (همانجا). گروسه (ص 167) از غورک، فرمانروای سغد و نیز امیر ترک نژاد تخارستان یاد کرده است که از امپراتور چین یاری خواستند. در تاریخ بخارا از طغشاده، امیر بخارا و قتل وی در روزگار نصربن سیار یاد شده، ولی از تظلم این امیر بخارا از امپراتور چین و نیز از غورک فرمانروای سغد سخنی به میان نیامده است (نرشخی، 83-85). طبری (6/463)، ابن‌اثیر (4/544) و خواندمیر (2/161) از غورک به عنوان فرمانروای سغد یاد کرده‌اند. کائو ـ سین ـ چه، عامل امپراتور چین که در کوچا مستقر بود، به تاشکند هجوم برد و به جرم نافرمانی، «تودون» فرمانروای آن ناحیه را گردن زد. این اقدام او آتش شورش را در 132ق/750م برافروخت. فرزند امیر مقتول از ترکانی که در حد شرقی دریاچۀ بالخاش و کرانۀ رود ایرتیش مستقر بودند، کمک خواست. وی در ضمن از عربها نیز یاری خواست. زیاد بن صالح، سردار عرب و نمایندۀ نصر بن سیار به یاری او شتافت. در همین سال قارلوقها از شمال حمله‌ور شدند. در 133ق/751م کائو ـ سین ـ چه در کنار رود تلاس نزدیک اولیا آتای کنونی از مؤتلفین شکست یافت. در نتیجه قارلوقها بر سراسر ناحیۀ ایلی مسلط شدند. جنوب دریاچۀ بالخاش تا شمال ایسیغ کول به تصرف آنها درآمد. چندی بعد چین دچار جنگهای داخلی شد که 8 سال ادامه یافت.
یک قرن پس از پیکار تلاس که با حوادث بسیار، از جمله سقوط امویان، خلافت عباسیان و اختلافهای داخلی همراه بود، ماجرا به سود عنصر ایرانی ادامه یافت. در بخارا و سمرقند قدرت از دست فاتحان عرب خارج شد و به دست ایرانیان، از بازماندگان بزرگان سغد افتاد و دودمان ایرانی سامانیان در 261ق/875م شکل گرفت (گروسه، 171-172, 195). نخستین موفقیتهای اسلام در میان ترکها مربوط به عصر سامانی است که امیران آن فرمانروایان بلامنازع ترکستان (آسیای میانه) بودند که شمال آمودریا را در بر می‌گیرد. عربها این سرزمین را ماوراءالنهر می‌نامیدند که پارسی آن فرارود بوده است (بارتولد، V/59). اقوام ترکی که در سدۀ 2ق/ 8م در آسیای مرکزی می‌زیستند، از دیدگاه فرهنگ و تمدن در یک سطح نبودند. در میان آنها از قبایلی یاد شده است که تیرهایشان پیکان پولادین نداشت. آنها پیکانها را از استخوان می‌ساختند. کوچندگان برای داد و ستد با اقوام متمدن به انتظار ورود بازرگانان نمی‌نشستند، بلکه رمه‌های خود را به حاشیۀ اراضی جوامع متمدن می‌بردند تا کالاهای دامی خود را بفروشند و کالاهای صنعتی از جمله منسوجات تدارک کنند. همین امر سبب شد که ترکان با کالاهای صنعتی و شیوۀ زندگی مسلمانان آشنا شوند و با جهان اسلام روابط نزدیک تری برقرار نمایند (همو، V/67, 68).
پس از بلغارهای اطراف ولگا، قراخانیان (ه‌ م) نخستین دولت مسلمان ترک را در آسیای مرکزی تأسیس کردند. ساتوق بغراخان (عبدالکریم) که در پایان سدۀ 4ق/10م دولت سامانیان را برانداخت، نخستین دولت ترک مسلمان را در ماوراءالنهر بنیاد
نهاد. متأسفانه روایت پذیرش اسلام از سوی بغراخان در «تذکرۀ بغراخان»، با افسانه آمیخته است. معلوم نیست که دولت بغراخان به چه قبیله‌ای تعلق داشته است. این سلسله را به استناد عنوان بغراخان که قراخان بوده است، قراخانیان نامیده‌اند (همو، V/70). خانهای این دودمان خود را ایلک می‌نامیدند، لذا به ایلک‌خانیان نیز شهرت داشتند (همانجا). نام این دودمان را آل افراسیاب،
آل خاقان، خاقانیان و خانیه نیز نوشته‌اند. این سلسله از نژاد ترک چگلی بوده، و یک چند در کاشغر، بلاساغون، ختن و ماوراءالنهر حکومت کرده‌اند. قبیلۀ آنها نخست در کاشغر و بلاساغون مستقر بودند و از حدود سال 315ق/927م آغاز حکومت کردند و حدود سال 349ق/960م مسلمان شدند (زامباور، 312؛ معین، ذیل ایلک خانیان). ارسلان ایلک یکی از فرمانروایان این دودمان در 10 ذیقعدۀ 389ق/23 اکتبر 999م بخارا را فتح کرد و ماوراءالنهر را به متصرفات خود افزود (گروسه، 200). مقر سران این دودمان شهرهای کاشغر و بلاساغون بوده که در آثار مؤلفان مسلمان به ندرت از بلاساغون یاد شده است. مقدسی (ص 264) تنها کسی است که نام این شهر را ولاسکون و بلاسکون آورده است.
کاشغری (3/27) گروهی از ترکان را «یباقو» نامیده است و زبان آنان را با عنوان «یباقو تلی» (یباغو دیلی = زبان یباغو) معرفی کرده است. اینان در شمال با قراخانیان و در شرق با اویغورها و سپس در نیمۀ نخست سدۀ 5ق/11م با ختاییان (کیتان = کیـدان) به پیکار دست زدنـد (بارتولد، V/103؛ ؛ گروسه،180, 219-220). روسها تا کنون چین را کیتای می‌نامند. مغولها نیز چین را به همین نام خوانده‌اند. در متون اسلامی چین با نام «ختای» آمده است (BSE3, XII/204). کاشغری (3/180) نیز چین علیا را «خِتای» نامیده است. ختاییان پس از سلطه بر چین دولت خود را «لیائو» نامیدند، زیرا این گروه از نژاد مغول بودند و خاستگاهشان در کرانۀ غربی رود لیائو ـ هو بود (گروسه، 219؛ بارتولد، همانجا). منابع اسلامی بعدها برای بخشی از ختاییان که به غرب روی آوردند و نیز برای بخشی که در چین باقی ماندند و به اطاعت چینیان درآمدند، عنوان «قراختاییان» را به کار گرفتند (همو، V/104). در متون اسلامی بنا بر معمول، چینیهایی را که دارای منشأ تونگوزی (و به نظر بعضی مغولی) بودند، از سدۀ 2ق/ 8م قراختای نامیدند. از سدۀ 6 تا 12م این گروه قومی شناخته شده بوده‌اند. در سنگ‌نوشتۀ اورخون («کتیبۀ بزرگ») چند بار از ختای به عنوان دشمن ترکان در انتهای مشرق نام برده شده است. بنا بر مآخذ چینی، اینان در جنوب منچوری می‌زیستند. از اوایل سدۀ 4ق/10م برای دست‌یابی به سرزمینهای دیگر، طریق تهاجم در پیش گرفتند و بخش شمالی چین را تصرف کردند. در 519ق/1125م جورچانها که قوم دیگری از تونگوزها بودند، قراختاییان را از چین و شرق آسیا بیرون راندند. ختاییان در جریان تصرف چین، فرهنگ و تمدن مردم اراضی متصرفی را بیش از دیگر اقوام کوچنده پذیرفتند (بارتولد، IV377, V/542). در همین سال ختاییان به غرب و اراضی مسلمان‌نشین روی آوردند. این گروه در متون اسلامی قراختای نامیده شد (همو، V/543).
در حدود سال 522ق/1128م ختاییان به کاشغر روی آوردند، ولی ارسلان‌خان، فرمانروای کاشغر آنها را بیرون راند (همانجا). گروهی از مهاجران ختایی توانستند در ناحیۀ «تار ماگاتای» مستقر شوند. پادشاه قراخانی حاکم بلاساغون که از سوی ترکان قارلوق و قنقلی از دو سو گرفتار شده بود، از امیر ختاییان یاری خواست. او به سوی اراضی زیر فرمان وی لشکر کشید و پس از پیروزی، فرمانروای قراخانی را برکنار کرد و خود در بلاساغون با عنوان ترکی «گورخان» بر تخت نشست. سپس کاشغر و ختن را نیز تصرف کرد و رو به سوی ماوراءالنهر و خوارزم نهاد و اتسز، فرمانروای آن سرزمین را وادار به پرداخت سالانه 30 هزار دینار خراج کرد (همو، I/389-390, V/544؛ نیز نک‌ : ابن اثیر، 11/81-86؛ بنداری، 253-254؛ راوندی، 171-174).
این دولت جدید غیرمسلمان که برابر قراخانیان مسلمان در ترکستان شرقی تأسیس یافت، در تاریخ اسلام به نام قراختاییان شهرت یافته است. اینان با آنکه میان اقوام ترک مسلمان می‌زیستند، تمایلی به اسلام و فرهنگ ایرانی و عرب ابراز نمی‌داشتند. توجه عمدۀ قراختاییان به تمدن چینی بودایی یا کنفوسیوسی معطوف بود که مسلمانان آن را کفر می‌دانستند. محتمل است که دولت قراختاییان واکنشی در برابر تلاش قراخانیان برای مسلمان کردن مردم بوده باشد (گروسه، 220-221).
قراختاییان در ماوراءالنهر نخست با قراخانیان و سپس با سلجوقیان و دولت خوارزم پیکار کردند (همانجا). پس از انقراض دولت سامانی، بخشی از سرزمین زیر فرمانشان مدتی در اختیار قراخانیان بود (بارتولد، II(1)/569). از غزنویان که در خدمت سامانیان بودند، به نام غلامان قپچاق یاد شده است. نام قپچاق که گروهی از ترکان بودند، به صورتهای قفجاق و خفچاق نیز آمده است. رشیدالدین فضل‌الله(1/144)و ابوالغازی بهادرخان (ص 19) این قوم را از گروه ترکان نوشته‌اند. گردیزی در بخش کیماک از این گروه یاد کرده است(ص 258). ابن‌خردادبه(ص31) و ابن فقیه (ص 634) نیز از قپچاق در کنار قوم کیماک یاد کرده‌اند. بیهقی (ص 933) جایگاه خفچاقها را در همسایگی خوارزم نوشته است. سبکتگین داماد البتگین که از غلامان قپچاق بود، در روزگار سامانیان فرمانروای غزنه شد و هنگام شورش آل سیمجور وفایق در خراسان از سامانیان حمایت کرد و سپهسالاری آن خطه را برای فرزند خود محمود گرفت. در حدود سال 389ق/ 999م امیران قراخانیان حکومت سامانی را در ماوراءالنهر برانداختند. محمود غزنوی در همین سال از اطاعت امیران سامانی سرباز زد. وی در پیکار برای تصرف خوارزم با غزان روبه‌رو شد و ارسلان فرزند سلجوق را به اسارت گرفت و چندی بعد بخشی از سرزمین غزان را تصرف کرد و گروهی از آنان را در خراسان جای داد. از این زمان غزان به درون خراسان راه یافتند و خرگاههای خود را در سرخس، ابیورد و فاریاب برپا کردند (بارتولد، II(1)/569-570). این گروه از غزان که شمار آنان را حدود 50 هزار نفر دانسته‌اند، نخستین دسته‌ای بودند که به آذربایجان و از آنجا به ارمنستان و اران راه یافتند (کسروی، 328).
توغوذ اوغوذ که در سنگ‌نبشتۀ اورخون سدۀ 2ق/8م («کتیبۀ بزرگ») از آن یاد شده، به معنای «19 اوغوذ» است. در همین «کتیبه» به قوم «اوغوذ» (غُز) نیز اشاره شده است. بعضی مؤلفان اسلامی از غُز (اوغوذ) و تُغُز غُز (توغوذ اوغوذ) جدا نام برده‌اند (اصطخری، 9). غز نامی است که مؤلفان اسلامی به قوم ترک اوغوذ داده‌اند (ابن فضلان، 91؛ مقدسی، 260؛ اصطخری، 9، 10؛ ابن حوقل، 2/ 459؛ ابن فقیه، همانجا). غزان گروه بزرگی بودند که در سدۀ 6م همۀ قبیله‌های ترک از چین تا کرانۀ دریای سیاه را در یک امپراتوری کوچنده متحد کردند. دربارۀ زبان و رابطۀ قومی غزان با دیگر اقوام ترک نظر واحدی وجود ندارد. گروهی از دیدگاه زبانی غزان را با اویراتها (از قبایل مغول) نزدیک دانسته‌اند، ولی این نظر تاکنون به اثبات نرسیده است (بارتولد، V/524). جغرافی‌نگاران از وجود غزان در مرزهای سرزمینهای اسلامی (دارالسلام) یاد کرده‌اند که شامل جرجانیه در کرانۀ دریای خزر، فاراب، اسپیجاب در محدودۀ سیحون (سیر دریا)، سرزمین خزران و بلغارهای اطراف رود ولگا زیستگاه قارلوقها و کیماکها بوده است (نک‌ : همانجا). گروهی از مؤلفان قوم غز را بخشی از تغزغز (توغوذ اوغوذ) دانسته‌اند. ابن اثیر (1/ 178) مدعی است که غزان در روزگار خلافت مهدی عباسی (158-169ق/775-785م) از تغز غزها جدا و مسلمان شدند. اما بارتولد (V/524) معتقد است که گسترش اسلام درمیان غزان، از سدۀ 4ق/10م بوده است.
به نوشتۀ زکریای قزوینی (ص 587- 588)، بخشی از غزان پیش از پذیرش اسلام پیرو آیین مسیح بودند. غزانِ مسلمان را ترکمان می‌نامیدند. نام ترکمان نخستین‌بار در نوشتۀ مقدسی (ص 275) و سپس گردیزی (ص 199-200) آمده است. از اواخر سدۀ 4ق/10م کوچ غزان به سرزمینهای اسلامی آغاز شد. آنها نخست به منطقۀ بخارا کوچ کردند. شاخۀ دیگری از غزان رهسپار غرب شدند و تا آن سوی رود ولگا پیش رفتند. در سدۀ 5ق/11م بسیاری از غزان در هردو مسیر پیش رفتند و به آسیای مقدم رسیدند. در 457ق/1065م از رود دانوب گذشتند و تا شبه‌جزیرۀ بالکان پیش تاختند، ولی با حملۀ پچناکها و بلغارها (ه‌ م‌م) روبه‌رو شدند. غزان برای رهایی از چنگ پچناکها و بلغارها به آسیای صغیر رفتند و به خدمت دولت بیزانس درآمدند و سپس با دیگر اقوام مخلوط شدند. سلجوقیان که گروه بزرگی از غزان بودند، توانستند سرزمین وسیعی از ترکستان چین تا حدود مصر و امپراتوری بیزانس را تابع خود کنند. چنین به نظر می‌رسد که سلجوقیان ترجیح دادند که غزان ناآرام را در محدودۀ امپراتوری خویش مستقر سازند. بدین‌سان، ترکانِ هم‌قبیلۀ سلجوقیان، در ایالات شمال غربی ایران و نیز آسیای صغیر، اران و ارمنستان سکنا گزیدند (بارتولد، V/525).
اصطلاح «ترک» در تسمیۀ ترکان گروه قارلوق که در مناطق شرقی‌تر می‌زیستند، به‌کار رفته است. در منابع غزنوی و سلجوقی بارها غزهایی را که وارد قلمرو غزنویان شده بودند، «ترکمان» می‌خواندند (بیهقی، 77؛ نظام‌الملک، 127؛ نیز نک‌ : بازورث، 2).
غزها در سدۀ 6ق/12م یکی از بزرگ‌ترین امپراتوریهای صحراگرد را تأسیس کردند. بعضی از گروههای غز به صورتی جدا از یکدیگر زمینهای وسیعی را متصرف شدند، اما این نقل و انتقال و مهاجرتها شامل مجموع گروههای قوم غز نشد. شگفت آنکه همین قوم غز که هیچ‌گاه نتوانست به اتحاد سیاسی دست یابد، نیرومندترین و بادوام‌ترین امپراتوری ترک را از درون خود پدید آورد (بارتولد، V/90-91). محمود کاشغری غزان را از ترکان دانسته، و آنان را «ترکمان» نامیده است. وی می‌نویسد که غزان از 22 بطن تشکیل یافته‌اند که هر بطن دارای نشانه و مُهر یا داغ ویژه‌ای است که بر چارپایانشان نقش بسته است و دیگران آنان را بدین نشانه‌ها می‌شناسند. کاشغری این 22 بطن را با نشانه‌های آنان مشخص کرده است که عبارت‌اند از:
قِنِق قَرابُلُک
قَیغ اَلقابُلُک
بایُنْدُر اِکْدَر
اِقا (یِقا) اُرَکِر (یُرَکِر)
سَلْغُر (سالور) توتِرقا
افشار اُولایُنْدُلُغ
بَکْتِلی تَوکَر (تُکَر)
بَکْدُز بَجَنَک
بیات جُوَلْدَر
یَزْغِر جَبْنی
اَیْمُر جَرُقْلُغ*
*شمار افراد این بطن اندک است و نشان ویژۀ آن شناخته نیست.
(1/56-57).
نام غُز (اُغوز) برگرفته از نام اغوزغاقان (اغوزخان) بنیان‌گذار و فرمانروای اسطوره‌ای قبیلۀ اُغوز است (نک‌ : ه‌ د، اغوز). ابوالغازی بهادرخان (همانجا) این طوایف را با نام نوادگان اغوزخان آورده، و با 24 نام مشخص کرده است. مؤلف معانی این نامها را نیز ذکر کرده است که عبارت‌اند از: قالی، بیات، القه ایولی، قرا ایولی، یازیر، یابیر، دودورغه، دوکر، اوشار (افشار)، قرنق، بیکدلی، قارقین، بایندر، بچنه، جاولدر، جبنی، سالور، ایمر، اله یونتلی، اورکیر، ایکدر، یکدز، اوا، قنق. رشیدالدین نیز همانند ابوالغازی بهادرخان از شعبه‌های 24گانۀ اغوز یاد کرده است (1/47).
پیش از تشکیل سرزمینهای مهاجرنشین مسلمان در حوالی سیر دریا (سیحون) که مقر اصلی رئیس بزرگ غزان بود، فرهنگ اسلامی در میان غزان غلبه و تحکیم یافته بود (بارتولد، V/92). پذیرش اسلام در میان آنان به اندازه‌ای همه‌گیر بود که تاریخ یادآور پیکارهای آنان بر ضد مسیحیان آسیای صغیر و قفقاز و حتى برضد شیعیان ایران، سوریه و مصر بوده است (نک‌ : بازورث، 42-53).
در سدۀ 5ق/11م غزان به سوی جنوب (ماوراءالنهر و ایران) و نیز سرزمینهای غرب (روسیه و آسیای صغیر) مهاجرت کردند. گمان می‌رود که این مهاجرت حاصل فشار قپچاقهایی بوده است که از شمال به سوی سرزمینهای جنوبی‌تر روی آوردند و غزان را تحت فشار قرار دادند. وحدت غزان در ادوار کهن بر پایۀ اصول قبیله‌ای استوار بود.
قبیله‌ها برپایۀ زاد و ولد، به گونه‌ای طبیعی رشد می‌یافتند. در نتیجه، تقسیـم‌بندی آنان زیرنظر ریش‌سفیدان و بزرگان صورت می‌گـرفت. بهادران جـوان با همسایگان و دشمنان پیکار می‌کردند و گسترش قبیله‌ها با تابع کردن قبایل هم‌جوار تأمین می‌شد.
پس از آنکه غزان به سرزمینهای مسلمان‌نشین روی آوردند، عقاید همسایگان مسلمان خود را برگزیدند و اسلام به درون قبایل غز راه یافت. بخشی از غزان که اسلام آوردند، ترکمان نامیده شدند (نک‌ : ه‌ د، ترکمن). میان این گروه و غزانی که هنوز مسلمان نشده بودند، خصومت درگرفت. همواره شمار مسلمانان در میان این گروهها بیش و بیشتر می‌شد. غزان مسلمان بر قبایل غیرمسلمان غز برتری یافتند و آنان را به سوی خوارزم و سرزمین پچنگها راندند. در نوشته‌های روسی این گروه از غزان «ترک» نامیده شدند. اینان در 456ق/1064م از رود دانوب گذشتند و مقدونیه و تراکیه را نهب و غارت کردند و پس از آن به سوی استحکامات کنستانتینو پولیس روان شدند. یونانیان با پرداخت مقادیری طلا آنان را به بازگشت تشویق کردند. بسیاری از این گروه به بیماریهای کشنده دچار شدند و شمار دیگری به روسیه بازگشتند و در کیف و حوالی آن مأوا گزیدند و در برابر قپچاقها موضع گرفتند (گومیلف، «هزار»، 216-218). برخی از غزان به دشتهای دهستان در شمال رود اترک نقل مکان کردند. آنها زیستگاههای سابق خود در مصب رود سیحون را نیز در تصرف داشتند. منابع اسلامی سدۀ 4ق/10م از 3 شهر ترکی با نامهای جند، خواره و ینگی کنت (شهر نو، القریة الحدیثة) در این ناحیه خبر داده‌اند. بیشتر این گروههای ترک از غزان بودند که قبایل صحراگرد و نیز یکجانشین را شامل می‌شدند (بازورث، 17).
با حرکت قپچاقها از حوالی رود ایرتیش به جنوب غرب و سرزمینهای اطراف سیر دریا و دیگر مسیرها به سوی اروپا، دگرگونیهایی در وضع قومی ترکها پدید آمد. مشابهتهایی در نحوۀ کوچ قپچاقها، ترکان جنوبی و غزان می‌توان یافت. در سدۀ 6ق/12م از وجود قپچاقها در حوضۀ سیر دریا یاد شده است. در سدۀ 5ق هنوز نامی از قوم قنقلی در میان نبود. کاشغری (3/28) تنها مردی بزرگ از قپچاق را بدین نام خوانده است. قپچاقهای اطراف سیر دریا با آنکه در همسایگی اقوام مسلمان می‌زیستند، تانیمۀ دوم سدۀ 6ق/12م مسلمان نبودند. در سندی که از وجود امیر قپچاق در شهر جند یاد شده، چنین آمده است که خداوند او را به اسلام رهنمون گردید (بارتولد، I/79). بیشتر آگاهیهای مربوط به قپچاقها و پیش از آنان، پچنگها و غزان در مآخذ یونانی و روسی آمده است (همو، V/589).
سلجوقیان که از غزان بودند و میان قبایل نومسلمانِ کوچنده، از همه عقب مانده‌تر بودند، ناگهان خود را مالک ایران شرقی یافتنـد. اما چند رئیس هوشمند از آنان ــ چون طغرل و برادر، عمـوزاده و دایی‌زاده‌اش چغـری، قوتلومش و ابراهیـم ینال ــ در ادارۀ امور از خود چهره‌هایی مستعد عرضه کردند. چغری‌بیگ خوارزم را به تصرف درآورد و ابراهیم ینال در ری مستقر شد (گروسه، 205).
در 447ق/1055م غزان سلجوقی، خسرو فیروز آخرین پادشاه دولت آل بویه را برانداختند. با این وصف طغرل نتوانست یکباره بر قلمرو آل بویه مسلط گردد. در 450ق حاکمیت طغرل از سوی خلافت بغداد تنفیذ شد و وی عنوان «سلطان شرق و غرب» یافت (همو، 206). در 446ق طغرل به آذربایجان رفت و قصد تبریز کرد؛ وهسودان بن محمد روادی، حاکم آذربایجان فرمان‌روایی طغرل را پذیرفت و از او اطاعت کرد و به نامش خطبه خواند. سپس طغرل راهی اران شد و به گنجه، تختگاه آنجا روی آورد. حاکم گنجه نیز از او اطاعت کرد و به نامش خطبه خواند (ابن اثیر، 9/597- 598). در 447ق طغرل بغداد را به تصرف آورد. این پیروزی زمینۀ برتری سلجوقیان در آسیای مقدم را فراهم نمود (بارتولد، II(1)/69).
پس از مرگ طغرل، الب‌ارسلان پسر چغری و برادرزادۀ طغرل جانشین وی شد. وی پس از چندی به همراه فرزندش ملکشاه و وزیرش نظام‌الملک به قفقاز رفت و شهر استوار آنی را که تختگاه دودمان ارمنی باگراتونی بود، تصرف کرد (رضا، اران، 481؛ «تاریخ آذربایجان1»، I/138). ابن اثیر (10/37) تاریخ این ماجرا را 456ق/1064م نوشته، ولی منجم‌باشی مؤلف جامع الدول 457ق/1065م یاد کرده است (مینورسکی، 29). بدین‌سان غزان از جنوب به قفقاز رسیدند.
ظاهراً باید نوشتۀ ابن اثیر درست‌تر باشد، زیرا در همین سال (456ق) آلانها به اران آمدند، کشتار و تاراج کردند و تا دروازه‌های گنجه و سپس تا کنار رود ارس پیش تاختند و حکومت ابوالاسوار را که به اطاعت الب‌ارسلان گردن نهاده بود، آسیب‌پذیر کردند. چه‌بسا همین امر سبب لشکرکشی دوم الب‌ارسلان سلجوقی به اران و ارمنستان در 459ق شد. وی در این لشکرکشی شهرهای آنی و قارص را از رومیان بازپس گرفت (همو، 30، 75-76). در 467ق/1075م گروهی از ترکان شروان را غارت کردند (همو، 64-71).
در دوران ملکشاه پسر و جانشین الب‌ارسلان (464-485ق/ 1072-1092م) دولت ترکان سلجوقی به اوج قدرت رسید و بسیاری از دودمانهای محلی منقرض شدند. ملکشاه به مرزهای شمال غربی ایران توجه بسیار داشت. یکی از هدفهای او تصرف اران به منظور حفاظت از آذربایجان بود. در این روزگار آذربایجان اهمیت خود را به عنوان منطقۀ تمرکز ترکمانان و نیز به عنوان پایگاهی برای نفوذ در شبه‌جزیرۀ آناتولی و منبع ذخایر فراوان حفظ کرد (بازورث، 94). سیاست ملکشاه نگاه داشتن مرزهای شمال غربی ایران از طریق تمرکز ترکمانان در آذربایجان بود (همو، 102-103).
پس از درگذشت نظام‌الملک و متعاقب آن ملکشاه در 485ق/1092م سرزمینهای زیر سلطۀ سلجوقیان، دستخوش آشفتگی شد. برکیارق، فرزند ارشد ملکشاه (486-497ق/1093-1104م) ناگزیر به سرکوب قیام خویشاوندان و کسان خود پرداخت. عموی او تتش، شام و حلب را تصرف کرد و آمادۀ تسخیر ایران شد؛ ولی در نزدیکی ری شکست خورد و در 488ق به قتل رسید. برکیارق ناچار به تقسیم قلمرو میان خود و برادرانش تن در داد. پس از آن متصرفات سلجوقیان به 3 قسمت ایران، شام و حلب و آسیای صغیر بخش گردید. در بخش ایران برکیارق و برادرانش، در بخش حلب و شام فرزندان تتش، و در بخش آسیای صغیر قلیچ‌ارسلان فرزند سلیمان حکم می‌راندند. این 3 سلطنت سرنوشتی متفاوت یافتند. شام و حلب از سوی ممالیک خودشان رنگ عربی به خود گرفت. آسیای صغیر دو قرن تمام مقاومت کرد و سپس ترکی شد، اما ایران همچنان ایرانی باقی ماند، زیرا عنصر ایرانی چنان نیرویی داشت که ترک نمودن آن ناممکن می‌نمود. به خلاف، فاتحان ترک، رفته‌رفته خوی و خصلت ایرانی را پذیرفتند (گروسه، 210,212).
سنجر، جوان‌ترین فرزند ملکشاه، آخرین سلطان سلجوقی بود که بر ایران حکومت داشت. او برای جلوگیری از سقوط دودمان خود تلاش بسیار کرد، ولی توفیقی نیافت. در روزگار «آتْسِز» شاه خوارزم چندبار سر به شورش برداشت. قراختاییان نیز که از چین و ایسیغ کول مهاجرت کرده بودند، به همسایگانی خطرناک بدل شدند و در 535ق/1141م ماوراءالنهر را مسخر کردند و سپاه سنجر را درهم شکستند. قبایل اوغوز که سلجوقیان نیز به آنان تعلق داشتند، بر او هجوم آوردند، سلطان را اسیر، مرو، نیشابور و دیگر بلاد خراسان را غارت کردند. اگرچه سنجر از اسارت رهایی یافت، اما چندی بعد درگذشت و تلاش او برای بقای دولت سلجوقی در شرق ایران بی‌نتیجه ماند (همو، 214,215).
در نیمۀ دوم سدۀ 6ق/12م، ولایات شمال غرب ایران از نفوذ مستقیم سلاطین سلجوقی بیرون شد. در این منطقه قدرت میان ایلدگزیان و احمدیلیان تقسیم شد. پس از این تا اواسط سدۀ 7ق/13م ولایات سلجوقی بیشتر دردست امیران محلی (اتابکان) قرار گرفت. اینان غلامان و سرهنگانی بودند که فرزند خردسال سلاطین سلجوقی را سرپرستی می‌کردند و «آتابیگ» (پدر و بزرگ) نامیده می‌شدند. اینان از ضعف سلاطین سلجوقی بهرۀ فراوان بردند و حکومتهایی تشکیل دادند (رضا، همان، 526، 527). ازجمله آل زنگی (در شام و حلب)، ایلدگزیان (در آذربایجان)، اتابکان سلغری (در فارس) و بگتگینیان (اتابکان اربیل) را می‌توان نام برد (بازورث، 187-193). استقرار و اقامت غزها در آسیای صغیر پس از جنگ ملازگرد در 463ق/1071م روی داد. سلیمان پسر قتلمش، امیر سلجوقی در 466ق حاکمیت سلاجقۀ بزرگ را به رسمیت شناخت. غزان و دیگر گروههای ترک که با نام سلاجقۀ روم شهرت یافته‌اند، از 470 تا 792ق/1077 تا 1390م که دوران پیروزی سلاطین عثمانی است، با عنوانهای سلاجقۀ روم و شاخه‌های دانشمندیه، ملطیه و بنوقرامان (قرامانیان) بر آسیای صغیر فرمان راندند (همو، 198-207؛ اوزون چارشیلی، ج I، جم‌(.
ختاییان که از نژاد مغول بودند، به اسلام و فرهنگ ایرانی و عرب با نظری موافق نمی‌نگریستند. یه ـ لیو ـ تاش2، فرمانروای ختایی (524-536ق/1130-1142م) که عنوان ترکی «گورخان» را برگزیده بود، امپراتوری جدیدی در ترکستان شرقی پدید آورد

که در تاریخ اسلام به نام پادشاهی «قراختایی» شهرت یافته است. وی در جنگ با سلجوقیان سپاه سنجر را درهم شکست و بخارا و سمرقند را از سلطۀ سلجوقیان خارج کرد. در 535ق خوارزم را تسخیر کرد و علاءالدین اتسز، شاه خوارزم را به اطاعت در آورد (بازورث، 169-170). پس از اتسز، ایل ارسلان
(551-567ق/1156-1172م)، اگرچه می‌خواست جای سلجوقیان را بگیرد، ولی تا پایان عمر خراج‌گزار و مطیع گورخان قراختایی باقی ماند. با مرگ ایل ارسلان دو فرزندش سلطانشاه (567-589ق/1172-1193م) و علاءالدین تکش به رقابت پرداختند. پس از مرگ سلطانشاه علاءالدین تکش (567-596ق/1172-1200م) تمامی خراسان را بر متصرفات خوارزمی خود افزود و سپس به تسخیر عراق عجم پرداخت. ری و همدان را به تصرف درآورد و به حاکمیت سلجوقیان در ایران پایان داد. پس از او ابوالمظفر تکش بن ایل ارسلان (589-596ق/1193-1200م) و سپس در 596ق/1200م محمد خوارزمشاه که او نیز عنوان علاءالدین داشت، فرمانروای خوارزم و بخش وسیعی از ایران شد (بازورث، 168؛ جوینی، 2/33- 39؛ ابن اثیر، 11/377-385). وی پادشاهی خوارزم را به اوج قدرت رسانید و افغانستان را از زیر سلطۀ غوریان بدر آورد.
گروهی از محققان مردم خوارزم را از بستگان نزدیک آلانها (سرمتها) دانسته‌اند که مردمی از آریاییان بودند (بارتولد، V/116). بیرونی (ص 56) ضمن بحث پیرامون تاریخ خوارزم، بستگی این قوم را با عنصر ایرانی مشخص می‌سازد و می‌نویسد که مردم خوارزم تاریخ خود را 980 سال پیش از اسکندر با ورود سیاوش پسر کیکاووس و پادشاهی کیخسرو و دودمان او در خوارزم مشخص کرده‌اند. وی در ادامۀ سخن به خصومت حکام عرب با زبان و خط خوارزمی اشاره می‌کند و می‌نویسد که قتیبة بن مسلم هرکس را که خط خوارزمی می‌دانست، از دم شمشیر گذراند و کسانی را که از اخبار خوارزمیان آگاه بودند، به گروه پیشین ملحق کرد. از این‌رو، اخبار خوارزم پوشیده ماند که پس از اسلام نمی‌توان آنها را دانست (همو، 57). با این وصف، نزدیکی نام ماههای خوارزمی با ایرانی بسی گویا ست (همو، 105).
تا آنجا که دربارۀ برجها می‌دانیم، مشابهت بسیاری میان نامهای پارسی و خوارزمی می‌توان یافت (همو، 272). با این وصف، اینان پس از ترکی شدن دشتهای آسیای مرکزی بیش از دیگر اقوام زیر نفوذ ترکان قرار گرفتند. در نخستین سده‌های اسلامی مردم خوارزم به گویشی ایرانی سخن می‌گفتند که برای دیگر ایرانیان قابل فهم نبود. درضمن مردم به این زبان می‌نوشتند که از سوی قتیبةبن مسلم ممنوع شد و به‌تدریج منسوخ گشت. ظاهراً ترکی شدن خوارزم مربوط به سده‌های
5-7ق/11-13م بوده است. به هنگام هجوم مغولان از خوارزم به عنوان سرزمینی صرفاً ترکی‌زبان یاد شده است. با این وصف عنوان ایرانی «خوارزمشاه» همچنان باقی بود (بارتولد، همانجا).
گسترش اسلام در آسیای مرکزی حتى در روزگار قراختاییان غیرمسلمان که مسلمانان را به‌شدت تحت پی‌گرد قرار می‌دادند، متوقف نشد و همچنان ادامه یافت. در روزگار قراختاییان شهر «بلاساغون» تختگاه خان قراختایی، شمالی‌ترین ناحیۀ اسلامی در شمال رود ایلی بود که «قارلوقها» در آنجا استقرار داشتند. محمود کاشغری (1/103) از وجود شهر «جَنبَلَق» (جان بالغ) در ناحیۀ اویغور خبر داده است که شهر مرزی در کنار سرزمینهای غیرمسلمان بود (بارتولد، V/590). ترکی شدن ماوراءالنهر و خوارزم به سرعت تحقق پذیرفت. پیش از هجوم مغولان نامهای جغرافیایی ترکی چون قراکول در مسیر سفلای رود زرافشان که نام آن «پارگین فراخ» بود، جای این نام ایرانی را گرفت (نرشخی، 26) و «قراسو» (بارتولد، I/413) و «سوقرا» (ابن اثیر، 12/186) جای‌گزین نامهای ایرانی شدند. با کوچ وسیع ترکان به آسیای مرکزی پس از انقراض دولت سامانی، نام فارسی سرزمین «فرا رود» و نام عربی «ماوراءالنهر» به ترکستان بدل گشت و نامهای جغرافیایی ترکی پدید آمد. زبان ترکی رفته‌رفته زبان ایرانی را از میدان به در کرد. در دوران حاکمیت روسیه بر آسیای مرکزی، دگرگونی نامهای جغرافیایی از ایرانی به ترکی شدت بیشتری یافت. اسامی ترکی یک‌نواخت چون نامهای متعدد آق‌سو، قراسو، آق کول، قراکول و مانند اینها جای نامهای ایرانی را گرفت. با این وصف گاه نامهای ایرانی پذیرفته شد و به کار آمد (بارتولد، III/117, 663-664).
پذیرش آیینهای گونه‌گون چون مسیحیت، آیین بودا و مانی نمودار سازگاری آنان و مؤید آن است که آنان با سهولت به ادیان بزرگ جهان روی می‌آوردند. این نیز خود عامل بزرگی بود که در تشکل مدنی و فرهنگی ترکان مؤثر می‌افتاد. از دیگر ویژگیهای ترکان نیروی سازمان‌دهی آنان است. ترکان اجتماع اقوامی را که غالباً از نژادهای مختلف بودند، سازمان دادند (گروسه، 61-62). ترکان امپراتوریهای معتبری در جهان پدید آوردند که بیشتر با احیای امپراتوریهای کهن غیرترک همراه بود. شاید در این کار شخصیتهای سیاسی و فرهنگی غیرترک چون نظام‌الملک و دیگران دخالت داشتند، ولی عمده، سازگاری ترکان است. به عنوان نمونه ملکشاه سلجوقی سلطنتی را بنیاد نهاد که از همان آغاز شکل و ظاهر شاهنشاهی ایران را مجسم می‌کرد. در هند نیز شهریارانی چون بابُر (932-936ق/1526-1530م) و اکبرشاه (963-1014ق/1556-1605م) در شمار زمامداران روشنفکری بودند که ترکان به آسیا عرضه داشتند (همو، 63). با تأسیس دولت سلجوقی، شمار ترکان در آذربایجان و آسیای صغیر فزونی گرفت. ترکان در آغاز به عنوان نیروی نظامی و نگهبانان مرزی در برابر دولتهای مسیحی روم شرقی و گرجستانِ تازه نیرومند شده، ظاهر شدند. برخی از لشکریان ترک به مصر، اراضی شمال افریقا و اسپانیا انتقال یافتند. عبدالواحد مراکشی از وجود ترکان در اسپانیا خبر داده است. البته وجود این گروه از ترکان در اسپانیا برای گسترش نقل و انتقال ترکان واجد اهمیتی چندان نبوده است (بارتولد، V/590).
تسلیم کـامل ترکان در برابر فـرهنگ عربی ـ ایرانی در هیچ نقطه‌ای صورت نگرفت و ترکان زبان خود را رها نکردند.
با این وصف رواج فرهنگ عربی و فارسی در ترکان به اندازه‌ای شدید بود که زبان ترکی در هیچ نقطه‌ای نتوانست به عنوان زبان رسمی دولت ظاهر شود و رشد فرهنگی معینی را منعکس نماید. در غرب آسیا تا سدۀ 7ق/13م زبان عربی زبان رسمی دولتی بود. در آسیای صغیر نیز رسمیت زبان فارسی تا سدۀ 8ق/14م همچنان ادامه یافت و سلاطین ترک نامهایی چون کیقباد و کیخسرو داشتند (همو، V/111). با این وصف وجود نامهای صرفاً ترکی مؤید آن بود که سلاطین ترک، تبار قومی خود را از یاد نمی‌بردند. این نکته دربارۀ سلجوقیان ایران که زبان فارسی، زبان رسمی اداری و فرهنگی آنان بود، مصداق دارد. در قلمرو قراخانیان ترکستان در حوزۀ سازمان اداری و ادبیات، زبان فارسی به تدریج جای زبان عربی را گرفت. به عنوان نمونه می‌توان به تاریخ بخارای نرشخی و به قول سمعانی (1/321-322) «برسخی» از مردم «برسخان» در نزدیکی بخارا اشاره کرد. کتاب تاریخ بخارای نرشخی در سدۀ 4ق/10م و عهد حکومت سامانیان به زبان عربی تألیف گردید. در سدۀ 6ق/12م این کتاب از سوی احمد بن محمد بن نصر قباوی (ص 4) به درخواست دوستانش به فارسی ترجمه شد، زیرا چنان‌که همین مترجم یادآور شده است، «بیشتر مردم به خواندن کتاب عربی رغبت ننماید» (همانجا).
بارتولد (V/112) می‌نویسد که حتى در حوزۀ آموزشِ متون دینی و الاهیات نیز زبان فارسی، زبان عربی را از میدان به در کرد. استادان در مدرسه‌ها به زبان فارسی درس می‌دادند. دربارۀ مجدالدین عبدالغافر مؤلف اثری در ادامۀ تاریخ نیشابور آمده است که در 5 سالگی شرعیات را به فارسی می‌دانست. بااین‌همه، باید افزود که به هنگام فرمانروایی قراخانیان، حتى نیمۀ دوم سدۀ 6ق، عربی زبان حوزۀ قضا و داوری بود. در سمرقند به گواهی اسناد و مدارک به تقریب کسی به ترکی سخن نمی‌گفت. با این حال عنوانهای ترکی در مناصب دولتی حذف نشده بود. تا آنجاکه آگاهی داریم در سمرقند ادبیات و تألیفاتی به زبان ترکی وجود نداشت، ولی در کاشغر شرایط برای خلق ادبیات و تألیفات اسلامی به زبان ترکی مهیا و مناسب‌تر می‌نمود. با این وصف، در آنجا نیز زبان فارسی روی به گسترش داشت (همانجا).
در 462ق/1070م شخصی به نام یوسف از اهالی بلاساغون در شهر کاشغر برای خان فرمانروای آن دیار کتابی به زبان ترکی باعنوان قوتاد قوبیلیگ (دانش نیک‌بختی) نوشت که آن را «سعادت‌نامه» ترجمه می‌کنم. مؤلف در مقدمۀ کتاب اشاره کرده است که تاکنون عربها و تاجیکها کتابهای بسیاری نوشته‌اند، حال آنکه اثری به زبان ترکی پدید نیامده است. این کتاب به زبان ترکی خاقانی، فاخرترین و غنی‌ترین گویش این زبان، نوشته شده است. حال آنکه در روستاهای کاشغر گویش ترکی گنجک متداول بوده است و مردم بومی ترک‌شده‌ای که در اصل ترک نبوده‌اند، بدین گویش سخن می‌گفتند. درنتیجه مطالب کتاب از نظر آنان نامفهوم می‌نمود (همو، V/113).
خوارزم به گونه‌ای طبیعی تحت نفوذ فرهنگ ایران قرار داشت. درمیان دانشمندان، شاعران و مؤلفانی که به زبان فارسی می‌نوشتند، کسانی از خوارزم وجود داشتند. از آثار عهد خوارزمشاهیان چنین برمی‌آید که فارسی زبان رسمی دولت بود، ولی زبان خوارزمی به عنوان زبان محاورۀ مردم باقی بود. از نام شهرهای خوارزم می‌توان به ایرانی بودن آنها پی برد: دَرغان، هزار اسب، خیوه، اردخوش میش، سافَردز، نوزوار، کردران خواش، کُردَر، دیه براتکین، مدمینیه، مرداجگان، گرگانج، اورگنج (بعدها کهنه اورگنج). یک حد خوارزم به سرزمین غزان و حد دیگر آن به خراسان می‌پیوست. مؤلفان اسلامی سدۀ 4ق/10م خوارزم را سرزمینی آباد نوشته‌اند و از ترکی بودن زبان آنان سخن نگفته‌اند، بلکه گویش آنان را جزو زبان اهل خراسان دانسته‌اند (اصطخری، 235-239). ترکی شدن خوارزم ظاهراً میان سده‌های 5-7ق/11-13م صورت گرفت (بارتولد، V/116). بعدها در خوارزم به سبب همسایگی با غزان شهرهای ترک‌نشین پدید آمد. محمود کاشغری(1/364) از شهر صَبْران(سبران) در سرزمین غزان یاد کرده است، اما اصطخری آن را شهر غزان نمی‌نامد. وی می‌نویسد: غزان برای امر بازرگانی بدانجا می‌آیند. او از شهر دیگری با نام شاوغَر در ناحیۀ اسپیجاب یاد کرده است (ص 263).
بارتولد (V/117) شاوغر در خوارزم و نزدیکی سیر دریا را نامی ایرانی می‌داند و بر آن است که محل شاوغر با شهر کنونی ترکستان مطابقت دارد. گرچه اورگنج (گرگانج) در جریان حملۀ مغول 618ق/1221م ویران گشت، ولی پس از آن بازسازی شد؛ چنان‌که جهانگردان مسلمان و اروپایی از آن به عنوان یکی از شهرهای عمدۀ میان اروپا و خاور دور یاد کرده‌اند. ابن بطوطه (ص373) که بیش‌از یک سده بعد (733ق/1333م) از خوارزم دیدن کرده، آن را زیباترین و بزرگ‌ترین شهرهای ترکان نامیده است. در آن زمان یکی از خویشاوندان سلطان محمد ازبک به نام امیر قطلو حاکم خوارزم بود. ابن بطوطه از بزرگان و دانشمندان و عارفان خوارزم چون زمخشری، و خانقاه و تربت شیخ نجم‌الدین کبرى، شیخ سیف‌الدین و دیگران یاد کرده است. او به گروه معتزله در خوارزم اشاره کرده، و مدعی شده است که صاحبان فضایل غالباً مذهب معتزلی دارند، اما تظاهر به داشتن این مذهب نمی‌کنند، زیرا سلطان ازبک و امیر شهر اهل سنت و اشعری مذهب‌اند (همو، 375).
شیخ احمد یسوی (ه‌ م) از مردم «یسی» در محل کنونی شهر ترکستان که مردم او را «آتا یسوی» (بابا یسوی) می‌نامیدند، از معاریف بزرگ ماوراءالنهر بود و اشعار عارفانۀ او به زبان ترکی در میان ترکان شهرت دارد. او سومین خلیفه و جانشین یوسف همدانی، عارف ایرانی بود (بارتولد، I/440-441, V/117-118؛ صفا، 2/220). اگرچه اشعار احمد یسوی به زبان ترکی است، اما نفوذ زبان فارسی را در کتاب او، دیوان حکمت می‌توان یافت (ص 12).
در خوارزم ادبیات تلطیف‌شده‌ای به زبان ترکی پدید آمد که ترکان آن را به خود اختصاص دادند و در گسترش ادبیات ترکی اسلامی به کار گرفتند. ادبیات ترکی دوران پیش از مغول بدون ادبیات ترکی خوارزمی واجد جایگاه عمده‌ای نیست. در سایۀ همین ادبیات ترکی خوارزمی بود که بعدها ادبیات ترکی اردوی زرین و ادبیات ترکی عهد تیموری به زبانی که آن را «ترکی جغتایی» نامیده‌اند، نوشته شد. با پیروی از ادبیات ترکی خوارزمی، ادیبان و دانشمندانی پدید آمدند که به 3 زبان عربی، فارسی و ترکی می‌نوشتند. شاهد این مدعا نوشته‌های شخصی به نام حسام‌الدین حمید بن عاصم بارجین لیقی از مردم بارجکند بود. جمال قرشی که خود از مردم آلمالیق بود، در سفر به بارجکند با حسام‌الدین آشنا شد و دربارۀ او نوشت که آثارش به عربی «فصیح»، به فارسی «ملیح» و به ترکی «صحیح» بوده است. تا آنجا که دانسته شده، این نخستین تطبیق ادبی دربارۀ 3 زبان عربی، فارسی و ترکی در ادبیات اسلامی بوده است (بارتولد، V/121-122؛ ذاکرالحسینی، 15).
سلطان محمد خوارزمشاه (596-617ق/1200-1220م) در614ق/ 1217م به درون اراضی ایران کنونی لشکر کشید. اتابکان آذربایجان و فارس اطاعت خود را اعلام نمودند. در این زمان حدود دولت خوارزمشاهیان سیر دریا (سیحون) در شمال، کوههای پامیر و وزیرستان در شرق، آذربایجان، لرستان و خوزستان در غرب بود. بدین‌سان، ماوراءالنهر، افغانستان و بخش بزرگی از ایران کنونی در محدودۀ حکومت خوارزمشاهیان قرار گرفت (گروسه، 224-225). با این وصف پادشاهی نوبنیاد خوارزمشاهیان قوام و استحکام کافی نداشت. از دیدگاه سیاسی اختلاف با ناصر خلیفۀ عباسی (575-622ق/1179-1225م) و ناسازگاری میان مردم یکجانشین شهری و روستایی ایران با ترکان کوچنده‌ای که نیروی سپاهی را تشکیل می‌دادند، از عوامل عمدۀ ضعف حکومت خوارزمشاهی بود (همو، 297-298).
در 615ق/ 1218م هجوم چنگیز و لشکرکشی وی به خوارزم آغاز شد. پیش از آن چنگیز پکن را مسخّر کرده بود. میان تهاجم چنگیز و لشکرکشی ناموفق ایستمی خان در دوران خسرو انوشیروان، پادشاه ساسانی، مشابهتهایی می‌توان یافت. افزون بر عواملی سیاسی ازجمله تحریکات ناصر خلیفۀ عباسی که در کار بوده است، می‌توان عامل اقتصادی و مشکلات بازرگانی چین با غرب آسیا و اروپا را نیز مهم به‌شمار آورد. وجود و نقش بازرگانان سغدی از عوامل محرک چنگیز برای پیشروی به غرب بود. بارتولد (V/123) برآن است که با توجه به منابع اسلامی می‌توان دریافت که نیات جهان‌گشایانۀ خوارزمشاه دست‌کم عامل تسریع در لشکرکشی مغولان به خوارزم و سپس سراسر اراضی غرب ترکستان و ایران بوده است. بر این نظر بارتولد می‌توان نکته‌ای را افزود و آن اینکه دولت نوبنیاد خوارزم برخلاف آرزوی خوارزمشاه هنوز قوام و استحکام لازم را نیافته بود. این دولت از دیدگاه قومی نیز در وضع مناسبی قرار نداشت. وجود تاجیکها و ایرانیان شهرنشین و روستانشین از یک‌سو، و ترکان کوچنده‌ای که از سوی دیگر نیروی نظامی حکومت خوارزمشاهیان را تشکیل می‌دادند، شبیه بنای نااستواری بود که پی محکمی نیز نداشت (گروسه، 297).
مورخان لشکرکشی چنگیز و فرزندان او را هجوم تاتار و مغول نامیده‌اند. جا دارد پیش از اشاره به لشکرکشی گروههای تاتار و مغول به وجود چند قوم و یا قبیلۀ بزرگ ترک یا ترکی شده در مرغزارهای روسیه توجه شود. یکی از این اقوام «آوار»ها بودند که برخی نام «آوار خونیته» که مردم بیزانس به آنها داده بودند، این قوم را دارای ریشۀ مغولی دانسته‌اند و این نکته تاکنون چنان‌که باید مشخص نشده است (همو، 226-232). گروسه ضمن اشاره به بلغارها، ظاهراً اصل و منشأ آنان را ترک می‌داند. برخی از محققان بلغارها را با هونهای «قوتریغور» مرتبط می‌سازند که به دو گروه بخش شدند. گروهی در اراضی کنونی روسیه باقی ماندند و سیادت خزران را پذیرفتند و گروه دیگر به فرماندهی اسپروخ خان از دانوب گذشتند و سرانجام در منطقۀ کنونی بلغارستان مستقر شدند (همو، 232-238 ؛ نیز نک‌ :
ه‌ د، بلغار). کاشغری (1/383) قومیت بلغارها را مشخص نکرده، و تنها بلغار را سرزمینی از ترکان نامیده است.
در اواخر سدۀ 3ق/9م مجارها (مجغر = ماگیار = هونگروآ) که زبانشان از گروه زبانهای ترک و مغول نیست، از سوی برخی از مؤلفان چون گردیزی (ص 274) از ترکان نامیده شده‌اند. جایگاه
کهن اینان در مرغزارهای روسیه، میان ولایت بلغار و اسکل آمده است (همانجا). مؤلف حدودالعالم مجارها را شامل دوگروه دانسته، و کنستانتین پورفیروگنیتوس1 قبایل مجاری را ترک نوشته است. برخی‌از محققان این‌گروه را از اقوام «اوگری ـ فنلادی» دانسته‌اند، زیرا زبان مجارها از شعبۀ «اوب2» اوگری است (همو، 232-233). اینان مطیع خزران بودند. در سالهای 236 تا 246ق/850 تا 860م پچناگها آنان را از منطقۀ دو رود دُن و دنیپر بیرون راندند. مجارها در 266ق/880م به دلتای رود دانوب رسیدند. چندی بعد لئون ششم، امپراتور بیزانس که با بلغارها در جنگ بود، از مجارها یاری خواست. بلغارها نیز از پچنگها که در آن زمان در مرغزارهای روسیه استقرار داشتند، یاری طلبیدند. در نتیجه مجارها ناگزیر به ترانسیلوانیا رفتند؛ سپس رهسپار مولداوی بزرگ شدند و در اواخر سدۀ 3ق/ 9م در آنجا ماندند و نام خود را بدان سرزمین نهادند (همو، 233-234).
دربارۀ خزران نیز اظهارنظرها متفاوت است. مؤلفان بیزانسی خزران را از گروه ترکان نوشته‌اند. مؤلفان نخستین سده‌های اسلامی نیز به پیروی از مؤلفان بیزانسی، خزران را ترک نامیده‌اند؛ اما خزران خود را از خویشاوندان اوگرها، آوارها، غزان، بارسیلها و اونوگور3ها، بلغارها و سابیرها معرفی کرده‌اند. در نامۀ یوسف، پادشاه خزران که با افسانه آمیخته است، چنین آمده که نسب خزران به توجرمه4 می‌رسد. بعضی نامهای مندرج در این نسب‌نامه، ناروشن است. به عنوان نمونه نام خزر که چینیان آن را به صورت «کئوسه5» تلفظ کرده‌اند، به نام کِسا6، ششمین قبیلۀ اویغور نزدیک است. همین امر سبب شده است که برخی از محققان، خزران را از اویغوران بدانند. گروهی از محققان خزران را نه با اویغوران، بلکه با اوگرها7 نزدیک می‌دانند و بر آن‌اند که نام خزر از واژۀ ترکی «اکاز8»، به معنای کوچ پدید آمده است (آرتامونف، 114-115). اصطخری (ص 222) در یک‌جا می‌نویسد: «زبان خزر مانند زبان ترک است و هیچ قوم دیگر آن زبان ندانند» و در جای دیگر (ص 182) می‌نویسد: «زبان بلغار و خزر هر دو یکی است». ابن حوقل (2/392-393) به پیروی از اصطخری زبان خزران را مانند زبان بلغارها دانسته، ولی او از ترک بودن خزر و بلغار مطلبی ننوشته است؛ حال آنکه پچناگها و باشغرد (باشقیر)ها را به صراحت ترک نامیده است. در نام‌نامه‌ای که از خانهای بلغار و کتیبه‌های مکشوفه از زیستگاههای بلغاران در حوالی رودهای دانوب و ولگا به‌دست آمده، معلوم شده است که زبان بلغارهای ساکن اطراف ولگا و دانوب به زبان معاصر چوواشها نزدیک بوده است (آرتامونف، 115).
گومیلف («ترکان»، 25) مدعی است که از اواخر سدۀ 5م در نتیجۀ اختلاط ترکان آلتای با مهاجران، مجموعه‌ای مرکب از 546 قبیله پدید آمد که تورکیوت نام گرفت. اینان به‌تدریج از سرزمینهای دورتر از آلتای پراکنده شدند و به غرب روی آوردند که ظاهراً پچناگها از این مجموعه بودند. از مجموع قبایل ترک می‌توان به قبایل آیماک، آلتایی، باشغرد، قزاق، کایی (شامل 4 قبیلۀ غز)، قلموق، قارلوق، کیماک، کورامه، منقیت، تکه، تومان، ترکمان، خلج و بسیاری دیگر اشاره کرد (نک‌ : جعفر اوغلو، 1 ff.). جعفر اوغلو ترکان جهان را با ذکر نام به ترکان سیبری، ترکان آلتایی، خاکاسها یا ترکان آباکان، ترکان ترکستان قدیم و جدید، ترکان قفقاز، ترکان ایران، ترکان اورال، ترکان کریمه، لهستان و لیتوانی و جز آنها بخش کرده است که چندان دقیق نیست؛ چنان‌که، در برخی موارد اقوام غیرترک در ردیف ترکان معرفی شده‌اند (همو، 64 ff.). در این کتاب تقسیم‌بندی ترکان، صرفاً بر جنبه‌های زبانی متکی است و به جنبه‌های قومی در آن توجه نشده است.
چنان‌که اشاره شد لشکرکشی چنگیز در متون فارسی و عربی با نام هجوم «تاتار و مغول» معرفی شده است. تاتارها اقوام کوچنده‌ای بودند که در سده‌های 1-3ق/7-9م در محدودۀ جنوب شرقی دریاچۀ بایکال در سیبری می‌زیستند (BSE3, XXV/296). در تألیفات اسلامی نام این قوم به صورتهای «تتار» و «تتر» نیز آمده است (نرشخی،36؛ گردیزی، 258؛ یاقوت،1/191؛ شرف‌الدین، 54). دربارۀ منشأ تاتارها اختلاف نظر وجود دارد. اگرچه آثار اسلامی در زمینۀ نسب‌شناسی قوم تاتار، نسبت به نوشته‌های یهودان و مسیحیان از دقت بیشتری برخوردار است (بارتولد، II(1)/528)، اما برخی از مؤلفان تاتارها را از ترکان دانسته‌اند که بعدها در ردۀ مغولان درآمدند و مغول نامیده شدند (رشیدالدین، 1/65، 76، 143). این نظر رشیدالدین از سوی بارتولد با تردید تلقی شده است (V/559).
در سنگ‌نبشتۀ کول تگین از («کتیبۀ بزرگ اورخون») نام «سی تاتار» در کنار نامهای نمایندگان اقوامی آمده است که در مراسم سوگواری ایستمی خاقان شرکت داشتند و گویا در آن زمان در مغولستان می‌زیستند (روشن، 3/ 2059). بجز «سی تاتار» از «نه تاتار» نیز در نوشته‌ها یاد شده است. بارتولد (V/559) تاتارها را شامل دو مجموعه قبایل با نامهای «سی تاتار» و «نه تاتار» دانسته است. رشیدالدین (1/76) تاتارها را مجموعۀ قبایل شامل 70 هزار خانوار نوشته است. گردیزی (ص 257- 258) تاتارها را بخشی از کیماک دانسته، اما مؤلف حدودالعالم تاتارها را بخشی از تغزغز (ص 76) معرفی کرده

است. در «کتیبۀ اورخون» آمده است که مردم اغوز با توغوذ تاتار (9 تاتار) به هم پیوستند (نیز روشن، همانجا). شاید آمدن نام «9 تاتار» در کنار نام «توغوز اوغوز» سبب شده است که گومیلف (ص 343، نیز حاشیۀ 54) نظر مؤلف حدودالعالم را درست بداند. تاتارها به 3 گروه: تاتارهای اورخون، تاتارهای سیاه (قراتاتار) و تاتارهای بوئیر ناوور (بوئیر نور1) که مورد بحث رشیدالدین فضل‌الله در جامع التواریخ است، بخش شده‌اند (بارتولد، V/124). برخی از محققان احتمال می‌دهند که گروه اخیر مغولانی بوده‌اند که به شدت تحت تأثیر زبان و فرهنگ ترکی قرار داشته‌اند (روشن، 3/2060). گروههای تاتار از سطوح فرهنگی متفاوتی برخوردار بودند. به عنوان نمونه نظری وجود دارد مبنی بر اینکه تاتارهای سیاه مردمی جنگلی بودند که بیشتر به شکار می‌پرداختند. گرچه این نظر تاکنون به اثبات نرسیده است (بارتولد، V/125). دربارۀ زبان این گروه می‌توان اشاره کرد که به زبان مغولی آمیخته به ترکی سخن می‌گفتند. بارتولد (همانجا) ضمن بحث پیرامون اویراتها که همسایگان شمالی تاتارها بوده‌اند، می‌نویسد نام این قوم «سکیز مورن2» بود که سکیز واژه‌ای ترکی به معنای هشت و مورن در زبان مغولی به معنای رود است، که می‌شود «هشت رود». گذشته از اختلاط زبان ترکی و مغولی، تاتارها و چه‌بسا مغولان فاقد خط و کتابت بوده‌اند، زیرا چنگیز در این‌باره دستور داد که کودکان مغول از اویغوران خط و نوشتن بیاموزند. در نتیجه احکام و یاساها به خط اویغوری نوشته شد (جوینی، 1/17؛ برای آگاهی بیشتر پیرامون تاتار، نک‌ : ه‌ د، تاتار).
هنگامی که چنگیز تصرف چین شمالی را آغاز کرد، یکی از دشمنان او کوشلوک (کوچلوک)، فرزند آخرین فرمانروای نایمان، مالک امپراتوری گورخان قراختایی شده بود که از 608 تا 615ق/1211 تا 1218م ادامه یافت. در این زمان چنگیز یکی از سرداران خود به نام جبه‌نویان را مأمور پیکار با کوشلوک کرد (گروسه، 295). کوشلوک که در کاشغر بود، روی به گریز نهاد و سرانجام در حدود بدخشان و میان کوهها راه را گم کرد و در درۀ ساریق قول = ساریغ قون دستگیر و کشته شد (رشیدالدین، 1/465-466) و تمام ترکستان شرقی، اراضی ایلی و ایسی‌گول، چو و تلاس ضمیمۀ متصرفات مغول شد (همانجا). در 615ق نیروهای مغول و تاتار به هفت رود، واقع در شمال ترکستان حمله بردند و با قلمرو خوارزمشاهیان همسایه شدند. در 616-617ق ماوراءالنهر به تصرف مهاجمان درآمد (بازورث، 216، 217). اترار، بخارا و سمرقند یکی پس از دیگری از سوی لشکریان تاتار و مغول تصرف شد. در 618ق لشکریان چنگیز از رود آمو گذشتند و به مرو و دیگر شهرهای خراسان و افغانستان روی آوردند که با ویرانی و قتل عام اهالی همراه بود (گروسه، 301).
در بهار 622ق چنگیز به مغولستان بازگشت و در 624ق/ 1227م درگذشت (همو، 308-309). متصرفات او چندان گسترده بود که ادارۀ آن از سوی یک دولت مرکزی ناممکن می‌نمود. از این‌رو، سرزمینهای مسخرشده میان فرزندان چنگیز بخش شد. قلمرو جوچی فرزند چنگیز که در حیات پدر درگذشته بود، به باتو رسید که شامل سیبری غربی، دشت قپچاق تا روسیۀ جنوبی و خوارزم بود. وی اردوی ازرق را در روسیۀ جنوبی بنیاد نهاد که نطفۀ تأسیس اردوی زرین شد. فرزند دیگر جوچی، اردوی سفید (آق اردو) را در سیبری غربی بنیاد نهاد که در سدۀ 8ق/14م متصرفات دو برادر به یکدیگر پیوستند. بعدها از پیوند این دو منطقه خانات متعدد روسیه، سیبری، ترکستان و نیز خانات کریمه (قرم)، آستاراخان (هشترخان = حاجی طرخان)، غازان، تیومن، بخارا و خیوه پدید آمد. در سده‌های 9 و 10ق/15 و 16م اعقاب فرزند دیگر جوچی که به شیبانیان یا اوزبکان شهرت دارند، بر خوارزم و ماوراءالنهر مسلط شدند. شرق ماوراءالنهر تا ترکستان شرقی نصیب جغتای، فرزند دیگر چنگیز شد که هفت رود، حوضۀ رود ایلی و تاریم را شامل می‌شد و تیمور لنگ از اعقاب همین جغتای بود. اراضی پامیر و تیان‌شان به اوکتای فرزند دیگر چنگیز رسید. تولوی کوچک‌ترین فرزند چنگیز مغولستان را به ارث برد. پسران تولوی، منکوقاآن و قوبیلای قاآن با عنوان خان بزرگ جانشین سلسلۀ اوکتای شدند. هولاکو، برادر قوبیلای بار دیگر به فتح ممالک اسلامی برخاست و سلسلۀ ایلخانان را در ایران بنیان نهاد (بازورث، 217- 219).
امپراتوری مغول بیش از آنکه مناسب حال مغولان باشد، به سود ترکان بود. بیشتر مغولان در میان ترکان مستحیل شدند. شمار ترکان از این رهگذر روی به فزونی نهاد و قدرت سیاسی آنان بیش و بیشتر شد. اردوی زرین (آلتین اردو) که پس از پذیرش اسلام از سوی ترکان پدید آمد، خود نمونۀ بارزی از نیروی سیاسی ترکان است. در سدۀ 10ق/16م نیروی سیاسی ترکان به اوج خود رسید (بارتولد، V/590, 591). اردوی زرین به امپراتوری پهناور باتو فرزند جوچی و جانشینان او گفته می‌شود که از شرق و جنوب به متصرفات آق اردو (اردوی سفید)، از جنوب به کرانه‌های شمالی دریای خزر و سواحل رود تِرِک در قفقاز شمالی و دریای سیاه از غرب به اروپای شرقی محدود بود. قلقشندی (4/451-469) به نقل از کتاب مسالک الابصار ابن فضل‌الله عمری قلمرو اردوی زرین را «خوارزم و قیچاق» نامیده است. او طول این سرزمین را از دریای سیاه (دریای اصطنبول = استانبول) تا نهراریس در ترکستان که
6 ماهه راه است و عرض آن را از بلغار حوضۀ رود ولگا، دربند (باب الحدید و باب الابواب) که 4 ماهه راه است و شامل خوارزم و باشقرد تا نهایت بلاد شمال نوشته است (4/452). متصرفات اردوی زرین شامل روسیه، اوکراین، کرانه‌های دریای سیاه و بخشی از اروپای شرقی نیز بود. گروسه (ص 328-333) از تصرف ریازان، کولومنا، مسکو، سوزدال، ولادیمیر در روسیه و شهرهای چرنیگوف و کیف در اوکراین و گالیسی، لهستان، کراکوف، سیلزی، موراوی، مجارستان، مولداوی و سواحل رود دانوب توسط لشکریان باتو خبر داده است که از 633 تا 639ق/ 1236 تا 1242م ادامه داشت و موجب ویرانیهای بسیار و کشته شدن گروههایی از مردم شد.
جریان مرگ جلال‌الدین منکبرنی شاه خوارزم در 628ق/ 1231م از سوی مؤلفان چندان روشن نیست. شبانکاره‌ای (ص 145-146) و نیز نسوی (ص 278-280) که بیشتر همراه او بود، به سال قتل او در آسیای صغیر اشاره‌ای نکرده‌اند و تنها با ذکر اختلاف به شرح حوادثی پرداخته‌اند، ولی منهاج سراج (1/317) تاریخ قتل او را 628 یا 629ق نوشته است. پس از مرگ جلال‌الدین که ظاهراً در دیار بکر و به قول بعضی آمد روی داد، چورباقان نویان، سردار سپاه مغول از 628 تا 638ق/1231 تا 1241م در ایران، به‌ویژه ایران غربی به غارت و کشتار پرداخت. وی اقامتگاه خود را دشتهای مغان و اران قرار داد، زیرا چراگاههای این مناطق برای تأمین علوفۀ اسبان مناسب می‌نمود. او پس از مرگ جلال‌الدین به غارت و کشتار در نقاط مرزی بین‌النهرین دست زد و سپس در ارمنستان اهالی بدلیس و اَرجیش را قتل عام کرد. مردم تبریز که وضع را دشوار دیدند، تسلیم شدند و هرچه که جورماقان نویان از آنان خواست، پرداختند. وی سپس به غارت شهرهای اربیل و دیار بکر پرداخت. آن‌گاه راهی نصیبین، در کنار فرات شد و پس از کشتار به غارت دست زد. پس آن‌گاه گنجه و گرجستان را ویران کرد. بدین ‌سان، ایران، قفقاز، گرجستان، دیار بکر، ارزروم و بین‌النهرین از سوی لشکریان تاتار و مغول مسخر شد. پس از چورماقان نویان فرماندهی لشکریان مغول به بایجونویان واگذار شد که از 639 تا 650ق/1242-1256م مقرّ او نیز در مغان و اران بود. غیاث الدین کیخسرو، حکمران سلجوقی آناتولی پس از ویرانی شهرهای آسیای صغیر تقاضای صلح کرد و خود را از تابعان خان مغول نامید. پس از آن لشکریان تاتار و مغول تا مرز یونان پیش رفتند (گروسه، 326-328).
متصرفات اردوی زرین شامل کیف، مسکو، ریازان، سواحل رود ولگا، کرانه‌های دریای سیاه و بخشی از اروپای شرقی بود. در اواخر سدۀ 8ق/14م اردوی زرین به تمام و کمال ترکی شد. اسناد و مدارک به زبان ترکی چوواش تنظیم می‌شد که گویش ترکان مسیر وسطا و سفلای رود ولگا بود. زبان مغولی جای خود را به زبان ترکی وا گذارد. پس از سدۀ 8ق دولت اردوی زرین برای تاریخ سیاسی ترکان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار گردید. زبان چوواشها جای خود را به زبان ترکی خالص داد (بارتولد، V/591). یکی از عوامل برتری ترکان بر مغولان مربوط به فزونی شمار سپاهیان ترک بر لشکریان مغول بود. به عنوان نمونه هنگامی که چنگیز مغولستان را به فرزند خود تولوی وا گذارد، از 129 هزار سپاهی مغول 101 هزار به تولوی رسید که در مغولستان استقرار داشتند. باقی‌ماندۀ مغولان (28 هزار نفر) که اندک بودند، در میان لشکریان ترک مستحیل شدند (همو، V/133). پس از انقراض اردوی زرین، از درون آن 3 دولت پدید آمد که به دولتهای تاتار شهرت دارند. اینها دولتهای تاتار غازان، آستاراخان (هشترخان) و شبه‌جزیرۀ کریمه بودند که در عهد حاکمیت مغولان، مسلمان و ترک شدند. امیرنشین تاتار دیگری نیز در منطقۀ ایرتیش سیبری در نزدیکی استان کنونی توبولسک1 پدید آمد. این دولت به همراه بلغاران بعدها مرز مقدم فرهنگ اسلامی را در اراضی شمالی تشکیل دادند. تاتارها که در آغاز مغول نامیده می‌شدند، از این پس رنگ ترکی به خود گرفتند. به‌ویژه در شبه‌جزیرۀ کریمه ترکان تاتار خوانده شدند. در روسیه نام تاتار به مقیاسی وسیع از سوی مردم به کار گرفته شد. تا نیمۀ دوم سدۀ 19م این عنوان همچنان در روسیه و در میان اقوام اروپایی مصطلح و رایج بود (همو، V/591). روسها و به پیروی از آنان دانشمندان اروپای غربی، بجز ترکان عثمانی، دیگر ترکان را «تاتار» می‌نامیدند. اصطلاح «ترک و تاتار» از اینجا پدید آمد، چنان‌که تاکنون به تمام و کمال از میان نرفته است.
در دولت اردوی زرین اقوامی با نامهای ازبک و نوغای سر برآوردند که خود را بازماندگان جوچی، فرزند چنگیز می‌نامیدند. کوچک‌ترین فرزند جوچی که در بخش میان رود ایلی و سیر دریا حکومت می‌کرد، «شی ـ بان» نام داشت. منابع اسلامی بعدها نام «شی ـ بان» را به شیبان بدل کردند. انتخاب اصلی عنوان شیبانی از سوی بنیادگذار دولت ازبکها در ترکستان، وجود فقیهـی بزرگ بـه نام محمـد بن حسن از قبیلـۀ عرب شیبانی و از پیـروان ابوحنیفـه بـود. عنوان خان بزرگ ازبـک «شی ـ بان» رفته‌رفته با عنوان قبیله‌ای این فقیه عرب یکی دانسته شد. به احتمال بسیار، شهرت و محبوبیت این فقیه در تبدیل نام مغولی «شی ـ بان» به نام عربی شیبان، نقش مهمی داشته است (برای آگاهی بیشتر دربارۀ شیبانیان، نک‌ : بارتولد، II(2)/545-548). از میان قلمرو جوچی سهم بازماندگان شیبان، سرزمینی بود که
زندگی چادرنشینی در آنجا غلبه داشت. با این وصف به‌خلاف سنتهای معمول کوچندگان، این سرزمین نزدیک به 200 سال در قلمرو جانشینان خان بزرگ قرار گرفت و از 832 تا 1007ق/ 1429 تا 1598م در دست اینان باقی ماند (بازورث، 234). در 630ق/1223م هنگامی که مغولان بازمی‌گشتند، توسط بلغارهای ساکن اطراف رود ولگا محاصره شدند و با تحمل تلفات بسیار گریختند. اما در 633ق/1236م به سرزمین بلغار درآمدند و شهر بلغار، تختگاه دولت بلغار را به سختی ویران کردند. چندی بعد شهر بازسازی شد؛ چنان‌که بناهای تاریخی و متعلقات آن مربوط به عهد مغول است.
ابن بطوطه از شهر سرا در هند و از سرا، تختگاه سلطان محمد ازبک یاد کرده است (ص 184، 378، 535). سرا (سرای) نامی پارسی و به معنای کاخ است که ترکان بسیار زود آن را فرا گرفتند. این نام در منظومۀ «قوتاد قوبیلیگ» آمده است. در عهد مغول قلعه‌های خانها را به همین نام می‌نامیده‌اند. شهرهای اطراف قلعه‌ها را نیز سرای می‌خواندند. از این‌رو، ترکان چند شهر با نام سرای داشتند که از آن جمله‌اند: شهر سرای، تختگاه سلطان محمد ازبک، دهکدۀ سرای، نزدیک آمودریا، سرای در کنار ولگا، باغچه‌سرای در کریمه، سرای چیک یعنی سرای کوچک در مصب رود یاییق (یائیک)، محل دفن خانهای اردوی زرین (بارتولد، II(1)/137, 143).
مغولها خط اویغوری را در محدودۀ خود رواج دادند. سند «یرلیق»، متعلق به اردوی زرین در سدۀ 8ق به خط اویغوری نوشته شده است. آخرین سکه‌های توقتمش نیز که در سرای ضرب شده، به خط اویغوری است. در سکه‌ای که به نام جانی بیگ (741-758ق/1341-1357م) در سرای ضرب شده، نام او با حروف اویغوری به صورت «چامبِک» آمده است (همو، II(1)/139). گسترش اسلام در اردوی زرین به سبب حضور ترکان خوارزم بود که بیش از بلغارهای اطراف ولگا تأثیر و نفوذ داشتند. ترکهای بومی «قپچاقها = کومانها» تحت تأثیر مسیحیت بودند. ابن بطوطه (ص 335، 345) در وصف شهر کفا که زیر فرمان سلطان محمد ازبک بود، می‌نویسد که شهر بازارهای خوب داشت، اما همۀ مردمش کافر بودند. وی می‌نویسد که «قپچاقها مسیحی هستند» (همانجا). از زمان محمد ازبک، خانهای اردوی زرین همه مسلمان بودند. در نتیجه میان خانهای اردوی زرین و اهالی مسیحی روسیه، شکاف و جدایی وجود داشت. با این وصف مبلغان مسیحی تا مدتی در دشت قپچاق به تبلیغات دینی خود ادامه می‌دادند (بازورث، 232).
پس از مرگ برکه (برکای) (665ق/1167م) خانهای شمنی، بار دیگر فرمانروایی اردوی زرین را در دست گرفتند. پس از مسلمان شدن سلطان محمد ازبک، ظاهراً در 720ق/1321م وی به ماوراءالنهر هدایت شد. آنان که از این سفر امتناع ورزیدند، «قالماق» نامیده شدند که به معنای ماندن است (بارتولد، V/142). ابوالغازی بهادرخان نام قوم ازبک را پدید آمده از نام ازبک خان دانسته است (نک‌ : بارتولد، همانجا). این شیوه مسبوق به سابقه است. چادرنشینان ترکستان به احترام جغتای، دومین پسر چنگیز خود را قوم جغتایی می‌نامیدند. این رسم در افسانه‌های کهن ایران نیز معمول بوده است، چنان‌که توران به نام تور، سرمتای (سرمت ـ سرمان) به نام سرم = سلم، و ایران به نام ایرج (ایریچ) فرزندان فریدون نامیده شده است. در سدۀ 9ق ازبکها به ماوراءالنهر کوچ کردند. آنها در سدۀ 10ق/16م دولت جغتاییان را منقرض کردند و متعاقب آن دولتهای بخارا و خیوه را پدید آوردند. در اواخر سدۀ 12ق/ 18م سومین دولت خانهای ازبک در خوقند پدید آمد. مردم این سامان را روسها، «دونوگای = نوغای» می‌نامیدند که در مآخذ شرقی سدۀ 10ق/16م با نام منغیتیه مشهور است. ترکان استان آستاراخان تاکنون نیز خود را از اعقاب نوغایها معرفی می‌کنند. نوغایها در سدۀ 11ق/17م از سوی قلموقها در فشار قرار گرفتند. در سدۀ 9ق قزاقها از ازبکها جدا شدند، چنان‌که تا سدۀ 13ق/19م خانِ خود را داشتند و برخی از اینان از نیروی جنگی چشم‌گیری برخوردار بودند. جغتای، دومین پسر چنگیز، ناحیۀ ایسیق کول، حوضۀ رود ایلی و جنوب غرب دریاچۀ بالخاش و مرغزاران چو و تلاس را صاحب شد و خاناتی پدید آورد که به نام او «جغتایی» نامیده شد. این همان سرزمینی است که پیش‌ از آن گورخانان قراختایی در اختیار داشتند. دودمان جغتایی تا اواخر سدۀ 9ق بر منطقۀ ایلی و تلاس حکومت کردند (گروسه، 397, 398).
مؤسس واقعی خانات جغتایی الغو (659-664ق/1261-1266م) بود که خوارزم، ترکستان غربی و افغانستان را به تصرف خود درآورد. با قدرت یافتن تیمور وحدت آنان مخدوش شد، تا اینکه در سدۀ 11ق/17م از هم پاشید (بازورث، 224-225). آخرین حرکت و بازگشت ترکان به شرق آسیا مربوط به سدۀ 10ق است که مغولان ترک شده آن را رهبری کردند. این گروه که از کاشغر تا مرزهای چین را دردست داشتند، پس از سقوط دولت جغتای پدید آمدند. اینان که به زبان ترکی سخن می‌گفتند، در اواسط سدۀ 8ق مسلمان شده، و در این زمینه بسیار متعصب بودند. به عنوان نمونه محمدخان پسر خواجه خضرخان یکی از فرمانروایان این قوم ضمن کوشش در اشاعه و گسترش اسلام، خشونت بسیار ابراز می‌داشت. محمد حیدر مؤلف تاریخ رشیدی (گ 43 ب) دربارۀ این شخص می‌نویسد، هرگاه مغولی دستار نمی‌بست، با میخ دستار بر سرش فرو می‌کوفتند.
منکوقاآن پسر تولوی و نوادۀ چنگیز، برادر کهتر خود هولاکو را به ایران فرستاد و حکومت آنجا را به وی داد. هدف او مبارزه با فرقۀ اسماعیلیان و تسخیر شام و اراضی غرب آسیا بود. در 656ق/1258م هولاکو آخرین خلیفۀ عباسی مستعصم را از میان برداشت و خلافت عباسیان را ساقط کرد (گروسه، 429). گروسه به نظر مساعِد هولاکو، به آیین مسیح اشاره کرده است (همانجا). مورخ ارمنی گاندزاکتسی (ص 228-231) در شرح مربوط به سقوط بغداد از خرسندی مسیحیان یاد کرده است. وی در جریان محاصرۀ بغداد، لشکریان هولاکو را «تاتار» نامیده است (ص 229). هولاکو پس از تصرف بغداد راهی شام شد، اما از ممالیک مصر شکست خورد (658ق/1260م). بدین ‌سان پیشرفت لشکریان مغول و تاتار به غرب آسیا و شمال افریقا متوقف ماند. جانشینان هلاکو را ایلخانان یا ایلخانیان نامیده‌اند که به معنای خانهای ایل‌شده (تابع‌شده) است. این گروه حدود 100 سال (654-754ق/1256-1353م) حکومت داشتند. با گرویدن غازان خان (694-703ق/1295-1303م) به اسلام سعی شد تا اختلاف میان ترکان و مغولان فرمانروا با ایرانیان از میان برخیزد. تبریز و مراغه که تختگاه ایلخانان بود، به مرکز علم و دانش بدل گشت. دولت ایلخانی نقش عمده‌ای در بازرگانی با هند و خاور دور ایفا کرد (بازورث، 227- 228).
در میان بازماندگان جوچی، شاخه‌ای در شبه‌جزیرۀ کریمه پدید آمد که به خانهای کریمه شهرت دارند. اینان از 831 تا 1208ق/ 1428-1794م بر آن سرزمین فرمان راندند که در واقع بادوام‌ترین دولت از خاندان چنگیز بودند. خانهای کریمه با سلاطین عثمانی متحد شدند و در سدۀ 10ق/16م برابر روسیه قرار گرفتند (همو، 239-240). اهالی این سامان با نام تاتارهای کریمه شهرت دارند. روسها همۀ ترکی‌زبانان خان‌نشینهای کریمه، غازان، آستاراخان و سیبری را تاتار می‌نامیدند. عثمانیها نیز از این قاعده مستثنا نبودند. آنان پس از تصرف شبه‌جزیرۀ کریمه در 880ق/1475م مردم آنجا را تاتار نامیدند. مردم کریمه خود را ترک می‌دانند و از پذیرش نام تاتار ناخرسندند، ولی ترکان ساکن اطراف رود ولگا نام رسمی تاتار را برای خود برگزیدند، چنان‌که تاکنون نیز باقی است و جمهوری خودمختار آنان تاتارستان نامیده می‌شود (بارتولد، V/143).
پس از مرگ غازان خان (747ق/1346م) حکومت در آسیای مرکزی به دست ترکان دست‌نشانده‌ای افتاد که مورخان ایرانی برای آنان عنوان «امیر» را به کار می‌بردند، ولی ترکان آنان را «بیگ» می‌نامیدند. این امیران ابتدا از دودمان جغتای و سپس از دودمان اکتای بودند (همو، V/165). در ترکستان شرقی سلاله‌ای به کوشش توغلوق تیمور پدید آمد. محمد حیدر (ص 12) این شخص را فرزند ایسان بوغاخان و نوادۀ دواخان نوشته است، ولی در نوشته بازورث (ص 223-225) این رابطۀ خاندانی به گونۀ دیگری است. به هر روی اینان اعقاب جغتای بودند که سرانجام در سدۀ 11ق/17م حکومتشان برافتاد. از 713 تا 835ق/ 1313 تا 1432م دو دودمان آل مظفر در جنوب ایران، و آل‌جلایر در عراق و کردستان و آذربایجان حکومت کردند که سرانجام توسط تیمور منقرض شدند (همو، 242-245).
دربارۀ منشأ قومی تیمور اختلاف نظر وجود دارد. بارتولد (V/168) تیمور را از قبیلۀ مغولی ترکی‌شدۀ برلاس (مغولی برولاس) نوشته است، ولی گروسه (ص 486) تیمور را اصلاً مغولی ندانسته، بلکه عنصری ترک نوشته است. وی در ضمن تیمور را متعلق به قبیلۀ برلاس دانسته است. این مطالب با در نظر گرفتن نوشته‌های ناروشنی که پیرامون منشأ تیمور باقی‌مانده است، آشفتگی بسیاری را سبب گشته است. شرف‌الدین علی یزدی (ص 34، 209) تیمور را از دودمان سلاطین ترک و خاندان خواقین بزرگ و فرزند امیر حاجی برلاس بن بودلغی بن نموله بن یسونیکا بن قراجار نویان نوشته است که آمیزه‌ای از نامهای مغولی نیز هست. تیمور که برخاسته از ماوراءالنهر بود، کشتارها و ویرانگریهای لشکریان تاتار و مغولِ چنگیز را از سر گرفت. حدود بیش از 150 سال اراضی مزروعی تهی ماند و کشاورزان جرأت بازگشت به کشتزارهایشان را نداشتند. طی 10 سال بخش وسیعی از ایران، از جمله سیستان، اصفهان و شیراز غارت شد و گروه کثیری از مردم کشته شدند (گروسه، 108). هجوم تیمور شاید بیش از تهاجم چنگیز، ایران را درهم کوفت. در روزگار جانشینان تیمور نیز به سبب رقابتها و تفرقه‌های دودمانی، ویرانیها ترمیم نشد. اندکی بعد، ایرانِ غربی زیر سلطۀ قبایل ترکمان قرار گرفت (همو، 114). پس از مرگ تیمور چند تن از تیموریان بر ایران فرمان راندند که سلطان حسین بایقرا آخرین آنها بود. ترکمانان قراقویونلو از 782 تا 873ق/1380- 1468م بر آذربایجان و عراق، و آق‌قویونلو از 780 تا 914ق/ 1378 تا 1508م بر دیار بکر، آناتولی شرقی و آذربایجان استیلا یافتند (بازورث، 250-254). قرامانیان (655- 888ق/1257-1483م) نیرومندترین دودمان ترک آسیای صغیر بودند که دوش به دوش دولت عثمانی (680-1342ق/1281-1924م) در اراضی مرکزی آسیای صغیر حکومت کردند.
عثمانیان از طایفۀ قابیغ و از ترکمانان غز بودند (همو، 205-213). در نیمۀ نخست سدۀ 8ق سراسر اراضی شمال بالکان و شمال دریای سیاه تا مرز چین زیر سلطۀ ترکان مسلمان قرار داشت. با تسلط روسها بر منطقۀ غازان و آستاراخان در سالهای 959-961ق/1552-1554م رابطۀ ترکان آسیای میانه با ترکان اروپا قطع شد و مدتی کوتاه اراضی کرانه‌های غربی دریای خزر از 986-1012ق/1578-1603م به تصرف ترکان درآمد (بارتولد، V/593-594). در غرب بجز عثمانیان یا ترکان آناتولی که دارای منشأ ترکمانی بودند، ترکمانان به‌ویژه در سدۀ 9ق/15م نقش سیاسی عمده‌ای ایفا کردند. پس از قراقویونلوها و آق‌قویونلوها، گروههای ترکی‌زبان چون صفویان و ترکمان چون افشاریه و قاجاریه بر ایران حکومت داشتند. ترکان از افغانستان و ایران به هند نیز نفوذ و مهاجرت کردند. امپراتوری بابریان نمونۀ روشنی از وجود نیروهای مغولی و ترک در هندوستان است (همو، V/175). دولت ممالیک مصر نیز از نفوذ ترکان و مهاجرت گروههای ترک به آن سرزمین بی‌نصیب نماند. بدین ‌سان، قلمرو امپـراتوری مغول ـ ترک در گسترۀ بزرگی از اراضی آسیا و اروپا پراکنده شدند. بسیاری از ترکمانان در دولت ممالیک مصر نیز دست داشتند و از سرزمین دیار بکر تا غزه زیر سلطۀ آنان بود. نام قبیلۀ ذوالقدر از اهمیت سیاسی عمده‌ای برخوردار بود. اینان در سدۀ 8ق شامل امیرنشینهایی بودند که به حکومت مملوکان وابستگی داشتند (همو، V/187, 592).
در آسیای مرکزی، ترکمانان همانند دیگر قبایل ترک عهد مغول به چندان پیشرفتی دست نیافتند؛ حال آنکه در میان ترکمانان گروههای برخاسته از اردوی زرین وجود داشتند. اینان قبایل سیان‌خانی بودند که از سدۀ 16م نامشان آمده است (همو، V/492). قبایل سیان‌خانی در حاشیۀ جنوب شرقی دریای خزر اقامت داشتند (همو، II(1)/598-599). ترکمانان آسیای مرکزی نتوانستند دولتی مستقل بنیاد نهند و آن را پایدار کنند. در اواخر سال 1884م ترکمانان از شمال توسط روسها، و از جنوب توسط افغانها در فشار قرار گرفتند (همو، V/593). در آسیای مرکزی بجز حکومت ازبکها، قزاقها، قرقیزها و قلموقها چند خانات از جمله خانات خیوه، بخارا و خوقند پدید آمد که ترکان آلتایی و ینی‌سئی را نیز باید به آنها افزود (همو، V/187-192). این خانات در دوران حکومت شوروی از میان رفتند و در جمهوریهای ترکی‌زبان آسیای مرکزی مستحیل شدند. در سده‌های 11 و 12ق/17 و 18م ترکمانان چون دیگر اقوام ترک آسیای مرکزی و نیز قزاقها و قرقیزها در معرض فشار قلموقها قرار گرفتند. قزاقها و قرقیزها از سرزمینهای خود رانده شدند و تنها پس از نابودی قلموقها توانستند به بخشی از سرزمینهای ازدست رفته بازگردند. بخشی از ترکمانان به سبب فشار قلموقها از مانقشلاق به استان استاوروپل مهاجرت کردند (همو،III/480 ).
به نوشتۀ آریستف، دانشمند روس در 1302ق/1885م شمار ترکان جهان حدود 26 میلیون تخمین زده شد، ولی به احتمال بیش از این رقم بود. بعدها شمار آنان فزونی گرفت. احمد آقایف شمار ترکان جهان را میان 70 تا 80 میلیون نفر نوشته است.
به نوشتۀ بارتولد (V/595) مصطفى کمال پاشا آتاتورک در دهۀ دوم سدۀ 20م این رقم را تا 100 میلیون تخمین زده است. ضیاء گوک آلپ نیز به پیروی از مصطفى کمال چنین رقمی را ارائه کرده است (نک‌ : زلالیان، 18)، ولی ویراستارانِ مجموعۀ آثار بارتولد، چنین عنوان کرده‌اند که در 1338ش/1959م شمار کسانی که در سراسر جهان به زبان ترکی سخن می‌گفتند، جمعاً 000‘600‘58 نفر بوده است. از این مجموعه شمار ترکی‌زبانان ساکن اتحاد شوروی 000‘160‘23 نفر نوشته شده است (نک‌ : بارتولد، V/595، حاشیۀ 20). در اوایل سدۀ 21م شمار ترکی‌زبانان جهان جمعاً حدود 125 تا 150 میلیون نفر برآورد شده است که در روسیه، آسیای مرکزی، سین کیانگ (ترکستان چین)، جمهوری آذربایجان، قفقاز، ایران و افغانستان اقامت دارند (کلمبیا1؛ ویکی پدیا2).
مآخذ: ابن اثیر، الکامل؛ ابن بطوطه، الرحلة، به کوشش طلال حرب، بیروت، 1407ق/1987م؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/ 1889م؛ ابن فضلان، احمد، رسالة، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1379ق/1960م؛ ابن فقیه، احمد، البلدان، به کوشش یوسف هادی، بیروت، 1416ق/1996م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوالغازی بهادرخان، شجرۀ ترک، به کوشش دمزُن، سن پترزبورگ، 1287ق/1871م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ بازورث، ک. ا.، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1349ش؛ بلعمی، محمد، تاریخ، به کوشش محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران، 1341ش؛ بنداری، فتح، تاریخ دولة آل سلجوق (زبدةالنصرة)، بیروت، 1400ق/1980م؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش پرویز اذکایی، تهران، 1380ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، 1350ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1911-1916م؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، 1333ش؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1382ش؛ دهان، سامی، حاشیه بر رسالة (نک‌ : هم‌ ، ابن فضلان)؛ دینوری، احمد، اخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1960م؛ ذاکرالحسینی، محسن، مقدمه بر عراضة العروضیین جمال قرشی، تهران، 1382ش؛ راوندی، محمد، راحةالصدور، به کوشش محمداقبال و مجتبى مینوی، تهران، 1364ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ رضا، عنایت‌الله، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران، 1380ش؛ همو، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران، 1365ش؛ روشن، محمد و مصطفى موسوی، حاشیه و تعلیقات بر جامع التواریخ (نک‌ : هم‌ ، رشیدالدین)؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاکمة، ترجمۀ زکی محمد حسن و حسن احمد محمود، قاهره، 1951م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، 1972م؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378ش؛ طباطبایی، ابوالفضل، ترجمه، حاشیه و تعلیقات بر سفرنامۀ ابن فضلان، تهران، 1345ش؛ طبری، تاریخ؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش رستم علی‌اف، مسکو، 1970م؛ فره‌وشی، بهرام، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران، 1358ش؛ قباوی، احمد، اضافات بر تاریخ بخارا (نک‌ : هم‌ ، نرشخی)؛ قزوینی، زکریا، آثارالبلاد، بیروت، 1404ق/1984م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، به کوشش محمدحسین شمس‌الدین، بیروت، 1407ق/1987م؛ کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، استانبول، 1333-1335ق؛ کسـروی، احمد، کاروند، بـه
کـوشش یحیى ذکاء، تهـران، 1352ش؛ گـردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به‌ کوشش
عبدالحی حبیبی، تهران، 1347ش؛ گروسه، رنه و ژرژ دنیکر، چهرۀ آسیا، ترجمۀ غلامعلی سیار، تهران، 1375ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محمدحیدر، دوغلات، تاریخ رشیدی، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ مدرس رضوی، محمدتقی، تعلیقات بر تاریخ بخارا (نک‌ : هم‌ ، نرشخی)؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1385ق/1965م؛ همان، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق/1965م؛ معین، فرهنگ فارسی، تهران، 1356ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ منهاج سراج، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ مینورسکی، و.، پژوهشهایی در تاریخ قفقاز، ترجمۀ محسن خادم، تهران، 1375ش؛ نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، ترجمۀ احمد بن محمد قباوی، تلخیص محمد بن زفر، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1351ش؛ نسوی، محمد، سیرت جلال‌الدین مینکبرنی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1365ش؛ نظام‌الملک، حسن، سیاست‌نامه، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1369ش؛ نولدکه، تئودر، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب، تهران، 1358ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Ahmed Yasawi, Divani Hikmet, Almaty, 1993; Artamonov, M. I., Istoriya Khazar, Leningrad, 1962; Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1963; Bichurin, N. Ia )Iakinf(, Sobranie svedenii a narodakh obitovshikh v srednei Azii v drevnie vremena, Almati, 1998; »Bolshaia nadpis«, www.kyrgyz.ru/runs/; Bosworth, C. E., »The Political and Dynastic History of the Iranian World«, The Cambridge History of Iran, vol. V, ed. J. A. Boyle, Cambridge, 1968; BSE3; Caferoğlu, A., Türk kavimleri, Istanbul, 1988; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1936; The Columbia Encyclopaedia ; Gandzaketsi. K. Istoriya Armenii, ed. L. A. Khanlarian, Moscow, 1976; Grousset, R., L’Empire des Steppes, Paris, 1948; Gumilev, L. N., Drevnie Turki, Moscow, 1967; id, Tysyacheletie Vokrug Kaspiya, Moscow, 1993; IA; Istoriya Azerbaidzhana, ed. I. A. Guseinov and A.S. Sumbat-zade, Baku, 1958; Kalankatuatsi, M., Istoriya strani Aluank, tr. Sh. V. Smbatyan, Erevan, 1984; Kolesnikov, A. I., Iran v nachale VII veka, ed. N. B. Pigulevskaya, Leningrad, 1970; MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971; »Pamiatnik v chest toniukuka«, www.kyrgyz.ru/runs/; Pigulevskaya, N. V., Goroda Irana v rannem srednevekovie, Moscow/Leningrad, 1956; id., Vizantiya i Iranna rubezhe VI i VII vekov, Moscow/Leningrad, 1946; Procopius, History of the Wars, tr. H. B. Dewing, London, 1965; Trever, K. V., Ocherki po istorii i kulture kavkazskoĮ Albanii IV V. do n. e.-VII v. n. e., Moscow/Leningrad, 1959; UzunçarԴılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1972;Wikipedia, en.wikipedia.org/wiki/Turks; Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985; Zulalian, M. K., Voprosi drevnei i srednevekovoi istorii Armenii v osveshenii sovremennoi turetskoi istoriografii, Erevan, 1970.
عنایت‌الله رضا


1. Drevnie Turki.
2. »Pamiatnik...«
3. Sianbi )Hsienpi(
4. Tungoz
5. Vey
6. Toba
7. Buri
8. Tsian-gin
9. Shao-Liu1. Jeou-Jan
2. Jouan-Jouan
3. Gao-huan
4. Kual-iu
5. Togon
6. Tumen
7. »Bolshaia nadpis«
8. Si-wei
9. A-na-kouei
10. Turgesh
11. Turkim budunym
12. Radlov
13. Töles
14. Tardush
1. Polovtsi
2. Shivey
3. Chzhou
4. Tsi
5. Ian-Tszian
6. Suy
7. Ugor )Ugr(
8. Gyorffy
1. Avarkhunite
1. Yilduz
2. Yeni turk...
3. Suy 1. Tisiacheletie...
2. Tobolsk
3. Telengit
4. Jurchat
5. Jou-chen
1. S. M. Abramzon
2. Goroda...
1. Silziboulos
1. Yang-Souh
1. Veyshu
2. Suyshu
1. Sheni/Shono
2. Ibi/Irbis
1. »Pamiatnik v chest Toniukuka«

1. Istoriia...

1. Ye-liuta-sh

1. Konstantin Porphirogenitos
2. Ob
3. Onogur

4. Togarma

5. K’o-sa 6. Kesa 7. Ugr

8. ‘kaz’

1. Buir-Navar )Buir-Nor(

2. Sekiz-muren1. Tobolsk

1. The Calumbia...

2. Wikipedia.