تَرْجُمان، ابومحمد عبدالله بن عبدالله میورقی (ح 756-832ق/1355-1429م)، کشیش و متکلم مسیحی که اسلام آورد. نام او پیش از پذیرفتن اسلام «آنسلم تورمدا1» بود (محفوظ، 225) و در میورقه2 واقع در جنوب اسپانیا در خانواده‌ای مسیحی زاده شد (GAL, II/322) و پدرش از شهرنشینان آنجا به حساب می‌آمد (ترجمان، 61-62). او را از 6 سالگی به کشیشی سپردند تا انجیل بیاموزد و با زبان کتاب مقدس و علم منطق آشنا شود (همو، 62). وی چندی بعد از میورقه به لارده، مرکز علمی مسیحیان آن منطقه رفت و طبیعیات و نجوم خواند (همو، 63). پس از 4 سال اقامت در لارده رهسپار بلونیه شد و طی 10 سال سکونت در کنیسۀ اسقف نیکولاس مرتل (= نقلا و مرتیل) به آموختن اصول آیین مسیحیت و احکام آن پرداخت (همو، 65). از آنجا که این اسقف پنهانی به اسلام عشق می‌ورزید (همو، 69) و یا حتیٰ به قولی پنهانی اسلام آورده بود (GAL، همانجا)، در آشنا ساختن ترجمان با دین اسلام و تشویق وی به مسلمان شدن، نقش مهمی داشت و هم به سفارش او بود که ترجمان به تونس مهاجرت کرد (ترجمان، 69-72). در تونس نزد امیر ابوالعباس احمد بن مستنصر رفت و در حالی که سال سی و پنجم از عمر خود را سپری می‌کرد، در سایۀ عنایت او به دین اسلام درآمد (همو، 72-73). وی پس از مسلمان شدن، از مسیحیان پیغامها و طعنه‌ها شنید (همو، 75، 78-79).
امیر تونس ترجمان را به مسئولیت سازمان گمرک دریایی گماشت. او آنجا ازدواج کرد و صاحب پسری به نام محمد شد و همواره تا زمان مرگ امیر همراه او بود (همو، 75- 78؛ محفوظ، 229) و چون در حملۀ صلیبیان به مهدیه در 792ق/1390م نامه‌های آنان را برای امیر ترجمه می‌کرد، به «ترجمان» مشهور شد (ترجمان، 77؛ سراج اندلسی، 183). ترجمان پس از مرگ امیرابوالعباس و در عهد پسرش ابوفارس عبدالعزیز نیز همان شغل را داشت و حتیٰ مسئولیتهایش افزون‌تر شد (ترجمان، 78). او در تونس درگذشت و بارگاهی بر قبرش در سوق‌السراجین ساختند که تا امروز هنوز پابرجا ست (شمام، 229). وی در میان مردم به نام «سیدی التحفة» مشهور بود (همانجا).
تنها اثری که از او به جای مانده تحفةالاریب فی‌الرد على اهل الصلیب است که نگارش آن در 823ق/1420م انجام یافته است (ابن ابی ضیاف، 229؛ ابن ابی دینار، 152؛ حاجی‌خلیفه، 1/362). این کتاب که بارها به چاپ رسیده، به فارسی و ترکی نیز ترجمه شده است. چاپ سنگی ترجمۀ فارسی این کتاب موجود است. نسخه‌ای از ترجمۀ ترکی این کتاب در پاریس وجود دارد (نک‌ ‌: بلوشه، شم‌ 6051).
1. Anselmo Turmeda 2. Majorca
کتاب شامل 3 فصل است. فصل اول اطلاعاتی از زادگاه او، چگونگی آموزش او در کنیسه‌ها، آشنایی او با اسلام، شرح مهاجرت او به تونس و اسلام آوردن او ست (ص 61-76). فصل دوم شامل رویدادهایی در عصر امیر ابوالعباس و امیر ابوفارس است که ترجمان در آن وقت، شغل حکومتی داشته است (ص 77-91). فصل سوم مهم‌ترین قسمت کتاب است و حاجی‌خلیفه (همانجا) تنها از این قسمت یاد می‌کند. این فصل 9 باب دارد و نویسنده با استناد به متن کتاب مقدس و استدلال عقلانی و حتیٰ تأویل متون کتاب مقدس (ص 192)، نادرستی ادعاهای مسیحیان را نشان می‌دهد و سرانجام به اثبات نبوت حضرت محمد (ص) می‌پردازد. در باب اول، دروغها و تناقضات نویسندگان اناجیل اربعه را بیان می‌کند (ص 94-120)؛ در باب دوم، اعتقاد برخی فرق مسیحی را ذکر می‌کند که مسیح را خداوند قادر متعال می‌دانند و یا او را هم خدا و هم انسان می‌شمارند و نیز از اعتقاد به گناه نخستین‌ یاد می‌کند و همۀ آنها را باطل می‌شمارد (ص


121-131)؛ در باب سوم، پس از ذکر مقدسات دین مسیحیت، غسل تعمید، ایمان به تثلیث، اعتقاد به پیوند الوهی پدر با جسم مسیح در بطن مریم، عشاء ربانی و اقرار به گناه، حقانیت آنها را رد می‌کند (ص 132-173)؛ در باب چهارم پس از ذکر اعتقادات مسیحیان و تناقضات مسیحیت، آنها را مردود می‌شمارد (ص 174-184)؛ در باب پنجم، شرح می‌دهد که عیسیٰ خدا نیست، بلکه بشر و پیامبر خدا ست (ص 185-202)؛ باب ششم، شرح اختلاف روایات اناجیل است که به نظر وی نشان دروغ بودن آنها ست، چرا که آنچه از خدا برسد، در آن اختلافی نخواهد بود (ص 203-222)؛ باب هفتم، ذکر دروغهایی است که به عیسیٰ نسبت می‌دهند (ص 223-238)؛ باب هشتم، شامل ایرادهای مسیحیان به مسلمانان است، از جمله ازدواج روحانیون مسلمان، رسم ختان، اعتقاد به معاد جسمانی، خوردن و نوشیدن در بهشت... (ص 230-254)؛ باب نهم در اثبات نبوت محمد رسول‌الله (ص) است و شرح اینکه نبی موعود در دین مسیحیت یعنی «فارقلیط»، همان رسول دین اسلام است.

مآخذ: ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمّام، تونس، 1387ق؛ ابن ابی ضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، تونس، 1990م؛ ترجمان، عبدالله، تحفة الاریب فی الرد على اهل الصلیب، به کوشش عمروفیق داعوق، بیروت، 1408ق/1988م؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1985م؛ شمام، محمد، تعلیقات بر اتحاف اهل الزمان (نک‌ : هم‌ ، ابن ابی ضیاف)؛ محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسیین، بیروت، 1982-1986م؛ نیز: Blochet ;GAL.
مسعود تاره