تاکِسْتان، شهرستان و شهری در استان قزوین:
شهرستان تاکستان: این شهرستان باوسعتی برابر647‘ 3 کمـ2 متشکل از 4 بخش به نامهای اسفرورین، مرکزی، ضیاءآباد و خرمدشت، و 9 دهستان و 4 شهر به‌نامهای اسفرورین، تاکستان، ضیاءآباد و خرمدشت است ( نشریه...؛ جغرافیا...،1/733) و از شمال و شمال خاوری به شهرستان قزوین، از باختر به شهرستان ابهر و از خاور و جنوب به شهرستان بوئین‌زهرا محدود است (نقشه).
سراسر اراضی این شهرستان را دشت نسبتاً هموار و پهناوری پوشانیده است که جز کوههای نه‌چندان بلند قره قلعه(114‘2 متر) در نواحی شمال باختری و بلندیهای افشاریه در نواحی جنوبی، بلندیهای دیگری در آن به چشم نمی‌خورد (جعفری، 277). رودخانه‌های ابهر رود و خررود از ریزابه‌های رودخانۀ شور، مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان تاکستان است (افشین، 2/433، 437). آب و هوای این شهرستان تحت تأثیر بادهای محلی (بادمه و باد قاقازان) زمستانهای سخت و تابستانهای معتدل دارد (جغرافیا، همانجا).
تاکستان یکی از مهم‌ترین قطبهای اقتصادی استان قزوین است. از نظر کشاورزی به سبب دشتی بودن منطقه و دسترسی آسان به آب، زمینهای وسیعی به شیوۀ آبی زیر کشت انواع محصولات کشاورزی است. گندم، جو، گیاهان علوفه‌ای، بنشن، تره‌بار، انگور، هلو، شلیل و سیب درختی عمده‌ترین محصولات
کشاورزی آنجاست. همچنین وجود مراتع طبیعی نسبتاً غنی، این شهرستان را به یکی از کانونهای دامداری بدل ساخته است و پرورش گاو، گوساله، گوسفند و بز به شیوه‌های سنتی و صنعتی در این شهرستان رواج دارد. پرورش طیور به صورت صنعتی و نیمه صنعتی، و پرورش زنبور عسل از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردمان تاکستان است. افزون براین، دهها واحد صنعتی و تولیدی در این شهرستان به فعالیت مشغول‌اند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...،26/ 139).
بنابر سرشماری آبان 1375 شهرستان تاکستان 983‘135 تن جمعیت داشته است (سرشماری...، 16). بیشتر مردم این شهرستان به زبان فارسی و گروهی نیز با گویش تاتی گفت‌وگو می‌کنند
( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
شهر تاکستان: این شهر که مرکز شهرستان تاکستان است در °49 و ´42 طول شرقی و °36 و´3 عرض‌شمالی و در ارتفاع 270‘1 متری از سطح دریا جای دارد (پاپلی، 139). شهر تاکستان تا 1317ش «سیا دُهُن» نام داشت و در این سال بنا بر تصویب فرهنگستان ایران به علت داشتن باغهای انگور بسیار، تاکستان نامیده شد (توکلی، 1/ 239؛ جغرافیا، 1/734).
شهر تاکستان در 33 کیلومتری جنوب باختری قزوین در مسیر راه اصلی قزوین ـ همدان و بزرگ‌راه قزوین ـ زنجان و همچنین در مسیر راه‌آهن تهران ـ تبریز جای دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 26/140، 141). این وضعیت یکی از عوامل عمدۀ توسعۀ شهر تاکستان در دهه‌های گذشته بوده است. بنابر سرشماری آبان 1375، این شهر دارای 591‘ 53 تن جمعیت بوده است (سرشماری، 40).
پیشینۀ تاریخی: آثار به دست آمده در تپه‌های باستانی که در جای جای شهرستان تاکستان واقع است، دیرینگی این منطقه را به دورۀ پیش از تاریخ می‌رساند و نشان از استمرار سکنای انسان در این منطقه از هزارۀ 5ق‌م تاکنون دارد (نک‌ ‌: ورجاوند، سرزمین...، 378-380؛ سیمای میراث...، 141-145). هرچند تا پیش از سدۀ 8ق در هیچ‌یک از منابع مکتوب تاریخی یادی از شهر تاکستان (سیا دهن) نشده است، اما بنای «بقعۀ پیر» واقع در کنار محوطۀ گورستان شهر که سبک معماری آن متعلق به عهد سلجوقی است، حکایت از دایر بودن این شهر در آن روزگار دارد (نک‌ : ورجاوند، همان، 385؛ سیمای میراث، 80-81). ظاهراً برای نخستین‌بار حمدالله مستوفی در کتاب نزهة‌القلوب از شهر تاکستان با نام سیاه‌دهان(سیادیهی) یاد کرده است. برپایۀ گزارش او سیاه دهان یکی از دیه‌های معتبر، از میان 300 پاره دیه‌های قزوین درسدۀ 8ق بوده است(ص59). در بررسیها و گمانه‌زنیهای انجام شده در تپۀخله‌کو که هستۀ اصلی شهر تاکستان را تشکیل می‌دهد و درواقع بخش کهن شهر که باقی‌ماندۀ بافت روستایی آبادی سیاه‌دهان است، آثاری از دورۀ صفویه یافت شده است. در این تپه یک حمام موسوم به حمام شاه عباسی، و یک مسجد مربوط به دورۀ صفویه وجود داشته است که در حدود سال 1357ش تخریب گردیده‌اند (نک‌ : فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 26/ 139؛ ورجاوند، همانجا).
وجود این آثار مؤید آن است که این منطقه در روزگار صفویان به سبب واقع بودن بر سر راههای اصلی ارتباطی، از آبادی و عمران برخوردار بوده است. در دورۀ قاجاریه سیا دهن دارای 000‘2 باب خانه، 10 مسجد، 8 حمام، 4 کاروان‌سرا و 80 باب دکان بوده، و در زمرۀ املاک خالصۀ (دیوانی) قزوین به‌شمار می‌رفته است و سالیانه 000‘2 تومان نقد و 000‘1 خروار غله و 456 من کاه، مالیات آن بوده است که در زمان مظفرالدین شاه قاجار برای مصارف آبدارخانۀ شاهی به امین‌حضرت آبدارباشی واگذار شده بود (جمال‌زاده، 138؛ قزوینی، 61).
فلاندن، جهانگرد فرانسوی که در 1257ق/1841م از سیا‌ دهن دیدار کرده (ص 98)، در سفرنامۀ خود تصویری از بقعۀ پیر و دورنمایی از سیا دهن ترسیم کرده است. بلندی ساختمانها و برج و باروهای قلعه در این تصویر حکایت از وسعت و اعتبار و رونق سیا ‌دهن در دورۀ قاجاریه دارد (نک‌ ‌: ورجاوند، همان، 387-388).
سیا دهن تا دورۀ رضاشاه همچنان خالصه بود. رضاشاه املاک آنجا را خریداری کرد و با احداث ساختمانها و مغازه‌ها و انبارهایی در عمران و آبادانی آن کوشید؛ اما ناخرسندی مردم از بهرۀ مالکانه باعث شد که پس از رویدادهای شهریور 1320 که به بیرون رفتن رضاشاه از ایران انجامید، اهالی دست به تخریب ساختمانها و غارت انبارها بزنند. در 1331ش محمدرضا شاه پهلوی زمینهای کشاورزی تاکستان را که در آن زمان روستایی از دهستان دودانگه در بخش ضیاءآباد شهرستان قزوین به‌شمار می‌رفت، میان کشاورزان تقسیم کرد و آن را به اقساط درازمدت به مردم آنجا فروخت (گلریز، 1/984؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 1/44).
تاکستان در زمین‌لرزۀ 1341ش به سختی آسیب دید (جعفری، 277)؛ اما موقعیت جغرافیایی این شهر که بر سر راههای اصلی ارتباطی واقع است، باعث گردید که به سرعت رو به توسعه نهد. در تقسیمات کشوری 1345ش، تاکستان به یکی از بخشهای هفت‌گانۀ شهرستان قزوین بدل شد (ورجاوند، سیمای تاریخ...، 2/753-754)، و پس از چندی بخش تاکستان از لحاظ تقسیمات کشوری به سطح شهرستان ارتقا یافت.

مآخذ: افشین،یدالله، رودخانه‌های‌ایران، تهران، 1373ش؛پاپلی یزدی،محمد‌حسیـن، فرهنگ‌آبادیها و مکانهای‌مذهبی کشور،مشهد، 1367ش؛ توکلی‌مقدم، غلامحسین،
وجـه تسمیـۀ شهـرهای ایران، تهـران، 1375ش؛ جعفـری، عبـاس،دایـرة المعـارف

جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، برلین، 1335ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1333ق/1915م؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان تاکستان، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سیمای میراث فرهنگی قزوین، سازمان میراث فرهنگی، تهران، 1382ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قزوین)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1378ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328ش؛ فلاندن، اوژن، سفرنامه به ایران، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، 1356ش؛ قزوینی، محمدشفیع، قانون قزوینی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1370ش؛ گلریز، محمدعلی، مینودر، تهران، 1337ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384ش؛ نقشۀ جمهوری اسلامی ایران براساس تقسیمات کشوری، گیتاشناسی، تهران، 1384ش، شم‌ 290؛ ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران، 1349ش؛ همو، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، تهران، 1377ش.
علی کرم‌همدانی