پیرْشَمْسُ‌الدّین، از نخستین داعیان اسماعیلی نزاری در هندوستان که ظاهراً در سده‌های 6 و 7ق/12 و 13م در سند و اطراف مُلتان فعالیت تبلیغی داشته است. روایات مربوط به زندگی پیرشمس‌ در قالب اشعاری با عنوان «گِنان» آمده است. گنانها که بخش مهمی از ادبیات دینی نزاریان هند را تشکیل می‌دهند، محتوایی دینی و اخلاقی دارند و در عین‌ بیان اصول اعتقادی نزاریان، آکنده از حس سرسپردگی و اخلاص‌اند. در این اشعار، شرح زندگی پیرشمس‌الدین چنان با افسانه‌ها و حکایات گوناگون آمیخته است که بازسازی واقعیتهای تاریخی از میان آنها بسیار دشوار می‌نماید. به علاوه، آمیختگی روایتهای مربوط به زندگی او با داستانهای مربوط به شمس‌ تبریزی، مراد مولانا جلال‌الدین‌رومی، و شمس‌الدین‌محمد(د ح 710ق/1310م)،نخستین امام نزاری پس از دورۀ الموت و فرزند رکن‌الدین خورشاه، نیز این بازسازی را دشوارتر می‌کند (نک‌ : قسام، 75-94).
آنچه از خلال این روایتها و افسانه‌ها و نیز شجره‌نامه‌های گوناگون پیران اسماعیلی در هند می‌توان دریافت، این است که پیر شمس‌الدین در دورۀ پیش از سقوط الموت برای ادامۀ دعوت اسماعیلی، از ایران (احتمالاً سبزوار) به هند فرستاده شد و پس از رسیدن به سند، در جامعه‌ای آمیخته از مسلمانان و هندوان فعالیت خود را آغاز کرد (نانجی،63-68 ؛ قسام، 94, 115, 122 ؛ دفتری، 478). شایان ذکر است که نفوذ دعوت اسماعیلی در شبه قارۀ هند، از دورۀ فاطمیان آغاز شده بود و همچنان ادامه داشت. از اشاراتی که در گنانها آمده است، می‌توان دریافت که پیر شمس‌الدین با ورود به ملتان جامعه‌ای از مسلمانان را یافت که طریقه‌های تصوف از پیش، در آن جایگاهی استوار و پیروانی بسیار داشتند. در روایتهای متعدد به مواجهۀ پیرشمس با بهاءالدین زکریای ملتانی (ه‌ م)، عارف برجستۀ طریقۀ سهروردیه، و رقابت میان آنها اشاره شده است و این دست‌کم بیانگر این نکته است که پیرشمس‌ برای یافتن جای پایی در میان مسلمانان، ناگزیر از برخورد با جریانهای رقیب بوده است (نک‌ ‌: قسام، 82-83, 115-116؛ نانجی، 63, 66). از سوی دیگر، وی برای جذب هندوان به آیین اسماعیلی نیز ناچار به تلفیق برخی عناصر جهان‌بینی هندویی، به ویژه ویشنویی، با اندیشۀ اسماعیلی بود که ردپای آن در گنانهای منسوب به او مشهود است (نک‌ : قسام، 103-111).
در هر حال، فعالیت تبلیغی پیرشمس‌الدین موجب گرایش عدۀ کثیری به آیین اسماعیلیۀ نزاری شد. در ایالت پنجاب امروزی، گروهی از اسماعیلیان نزاری که به «شمسی» معروف‌اند و بیشتر به حرفۀ زرگری اشتغال دارند، براساس روایتهای سنتی خود، تغییر آیینشان را مرهون پیرشمس‌الدین می‌دانند (نانجی، 66-67 ؛ دفتری، 478-479).
در ملتان مقبره‌ای وجود دارد که به مقبرۀ شمس تبریز مشهور است و مردم آن را مقبرۀ «شاه شمس» می‌خوانند؛ اما با توجه به شواهد تاریخی محتمل است که این مقبره متعلق به پیر شمس‌الدین باشد (قسام، 78؛ نانجی، 62-63).

مآخذ:

Daftari, F., The Ismā īlīs: Their History and Doctrines, Cambridge, 1995; Kassam, T. R., Songs of Wisdom and Circles of Dance, New York, 1997; Nanji, A., The Nizārī Ismā īlī Tradition in the Indo-Pakistan Subcontinent, New York, 1978.
عظیم نانجی