پیاله پاشا، عبدالرحمان (د 986ق/ 1578م)، دولتمرد و دریاسالار (قَپودان دریا) معروف عثمانی به روزگار سلیمان قانونی، سلیم دوم و مرادسوم. وی احتمالاً در916ق/1510م و یا در921ق/ 1515م(«دائرةالمعارف...1»، XXVII/44)، در شهر تولنه از شهرهای مجارستان زاده شد(EI2, VIII/316). پدرش کفش‌دوزی از اهالی کرواسی بود (هامر پورگشتال، 6/192).
پیاله از غلامان اسکندر چلبی بود که بعد از اعدام اسکندر، او را همراه با چند تن دیگر به فرمان سلیمان قانونی به دربار آوردند (اوزون چارشیلی، II/354، حاشیۀ 2). وی در اندرون تربیت یافت و نخست به مرتبۀ «مابین‌چی» (قپوچی، حاجب) و سپس با عنوان «سنجاق بیگی» به امارت رسید و مدتی بعد به بیگلربیگی ارتقا یافت و پس از درگذشت قپودان سنان پاشا، برادر صدراعظم رستم پاشا، با عنوان «قپودان دریا» به سرداری ناوگان دریایی دولت عثمانی برگزیده شد (هامر پورگشتال، 6/111؛ اوزون چارشیلی، II/383).
پیاله پاشا با همکاری دریانوردان باتجربه‌ای مانند تورقود و صالح رئیس به تقویت نیروی دریایی عثمانی پرداخت و بر اعتبار و اهمیت آن افزود (همانجا؛ احمد راسم، 1/264-265). وی مورد توجه سلطان سلیمان قرار گرفت و با ازدواج با نوۀ سلیمان، دختر سلیم، به دامادی دربار عثمانی مفتخر شد (هامر پورگشتال، 6/100). در پی درخواست کمک هانری دوم پادشاه فرانسه از سلطان سلیمان، به دستور سلطان (همو، 6/121) پیاله پاشا در مدیترانۀ غربی شهر رچیو را تصرف، و اهالی آنجا را اسیر کرد. همچنین بنادر وهران (اوران)، تلمسان، بنزرت در ساحل شمالی تونس، سیودادِلا از شهرهای جزیرۀ مینورکا2 (میورقه) و سورانتو را به تصرف درآورد (همانجا؛ اوزون چارشیلی، II/387) و با موفقیت به استانبول بازگشت.
در همین زمان، یعنی در 966ق/ 1559م، دولتهای مسیحی که در تدارک حمله به طرابلس و جزیرۀ جربه، واقع در غرب طرابلس و شرق تونس بودند، به منظور جلوگیری از پیشرفت نیروی دریایی عثمانی، اتحادیه‌ای مرکب از اسپانیا، پاپ، دولت‌شهرهای ایتالیا شامل جنوا، فلورانس، سیسیل و ناپل تشکیل دادند و نیرویی مرکب از 200 فروند کشتی به سرفرماندهی دریاسالار آندره آدوریان، و همکاری دریاسالاران دیگر ازجمله ژنرال دون‌آلواروی اسپانیایی تجهیز کردند و به جانب طرابلس غرب بادبان برافراشتند (هامر پورگشتال، 6/121-122؛ نیز اوزون چارشیلی، همانجا). نیروی متفق به جزیرۀ جربه حمله کردند، اما این نبرد که در تاریخ عثمانی به جنگ جربه شهرت دارد، با پیروزی عثمانی و اسارت دون آلوارو پایان


یافت. پیاله پاشا با پیروزی به استانبول بازگشت و مورد استقبال سلطان قرار گرفت (برای آگاهی بیشتر، نک‌ : هامر پورگشتال، 6/122-124؛ نیز اوزون چارشیلی، II/387-388؛ سامح، 55-56؛ مانتران، 155). پیروزی پیاله پاشا در جنگ جربه و تصرف طرابلس غرب، تسلط اسلام را در مدیترانۀ مرکزی تثبیت کرد (کین‌راس، 260).
با این‌همه، اسپانیاییها که جزیرۀ جربه و تسلط خود بر طرابلس غرب را از دست داده بودند، جزیرۀ بسیار کوچک پیگون دوولز1 را تصرف کردند و با تقویت نیروهای متفق در جزیرۀ مالت امنیت رفت و آمد سفاین عثمانی را برهم زدند. ازجمله کشتی حامل کالا به‌مقصد دربار عثمانی در نزدیکی زانطا (زانت2) و کفالونیه (سفالونیا3) از جانب دزدان دریایی که مورد حمایت متفقین بودند، غارت شد (هامر پورگشتال، 6/126؛ اوزون چارشیلی، II/389). از این‌رو، تصرف جزیرۀ مالت برای تأمین امنیت قلمروعثمانی درشمال افریقا اجتناب‌ناپذیر می‌نمود (همانجاها) و سلطان فرمان تسخیرآنجا را صادرکرد. دراین‌تصمیم اصرارمهرماه سلطان دخترمؤمن و پرهیزگار سلیمان قانونی ــ که جهاد برضدکفار را بزرگ‌ترین وظیفۀمسلمانان می‌دانست ــ نیز مؤثر بوده است (هامر پورگشتال، 6/127).
در پی صدور فرمان سلطان، نیروی عثمانی به فرماندهی مصطفى قیزیل احمدلو که وزیر پنجم بود و پیاله پاشا در رأس نیروی دریایی به سوی مالت به حرکت درآمد. سپاه عثمانی در
این جنگ موفقیتی کسب نکرد و دریاسالار تورقود نیز کشته شد(همانجا؛ اوزون‌چارشیلی،II/389-390؛ کین‌راس، 255- 259).
از اقدامات دیگر پیاله پاشا، تصرف جزیرۀ ساقز4 در 973ق/ 1566م، و افزودن آن به قلمرو عثمانی است (هامر پورگشتال، 6/191-192؛ اوزون چارشیلی، II/436؛ اولیا چلبی، IX/113) که پس ازاین‌پیروزی به‌وزارت ــ وزیر قبّه که در معیت صدراعظم بود ــ ارتقا یافت و علی پاشا مؤذن‌زاده به جای او به فرماندهی نیروی دریایی منصوب شد (هامر پورگشتال، 6/192).
پیاله پاشا به عنوان یک دریانورد باتجربه در جریان لشکرکشی عثمانی به جزیرۀ قبرس هم شرکت داشت. در این تاریخ (978ق/1570م)، قبرس تحت حاکمیت دولت‌شهر ونیز بود که با عثمانیان قرارداد صلح داشتند (پچوی، 1/486). مزاحمت قبرسیها یا به عبارت دیگر ونیزیها برای کشتیهای بازرگانی عثمانی و نیز کشتیهای حجاج، موجب خشم دولتمردان عثمانی شد و آنان پادشاه را به اقدام تشویق کردند، چنان‌که لالاقره مصطفى پاشا و پیاله پاشا نیز برای تجدید اشتهار رو به افول خـود بـه طرفـداری از لشکـرکشی به قبـرس برخاستنـد (هامـرـ

پورگشتال، 6/243). از سوی دیگر سلیم دوم از همان دوران ولیعهدی به جزیرۀ قبرس تعلق خاطر ویژه‌ای داشت و می‌خواست
آنجا را تصرف کند، اما وجود عهدنامۀ صلح مانع این امر بود. سرانجام با صدور فتوای ابوالسعود (ه‌ م) مبنی بر مجاز بودن نقض عهد در صورتی که منافع مسلمانان ایجاب نماید، اندیشۀ لشکرکشی به قبرس تحقق یافت (برای متن فتوا، نک‌ : پچوی، 1/486-487؛ هامر پورگشتال، 6/244). سپاه زمینی عثمانی به فرماندهی لالامصطفى پاشا و نیروی دریایی با دریاسالاری پیاله پاشا و با همکاری مؤذن‌زاده، قپودان دریا، و بیگلربیگیهای آناتولی، مرعش و قرامان، لشکرکشی را آغاز کردند (پچوی، 1/487- 488؛ هامر پورگشتال، 6/252) و موفق شدند جزیرۀ قبرس را تصرف کنند. حاکمیت دولت عثمانی بر این جزیره با عقد قـرارداد صلح، از جانب و نیز به ‌رسمیت شناخته شد (کین ـ ‌راس، 281-282، نیز برای آگاهی بیشتر، نک‌ : 273-283؛ پچوی، 1/486- 489؛هامرپورگشتال،6/252 بب‌ ؛سرهنگ، 112-113).
پیاله پاشا پس از درگذشت در جوار مسجدی که خود ساخته بود، در محلۀ قاسم پاشا به خاک سپرده شد (IA, IX/569). وی دریانوردی شجاع و آگاه به امور نظامی بود؛ در مدت فرماندهی موفق شد که 67 جزیرۀ کوچک و بزرگ را در دریای مدیترانه (سواحل اسپانیا، ایتالیا و فرانسه) تصرف، و به قلمرو عثمانی ضمیمه کند. او همچنین مردی نیکوکار و خیّر بود، چنان‌که آثار بسیاری از او چون مسجد، مدرسه، مکتب، تکیه، چشمه و حمام در استانبول و جاهای دیگر به یادگار مانده است (اینالجیک، 53؛ دربارۀ مسجد پیاله پاشا، نک‌ : مارتینی، III/131-171).

مآخذ: احمدراسم، عثمانلی تاریخی، استانبول، 1326-1328ق؛ اینالجیک، خلیل و م. طیب گوک بیلگین، استانبول و فتح آن، ترجمۀ علی کاتبی، تهران، 1373ش؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛ سامح، عزیز، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیة، ترجمۀ عبدالسلام ادهم، بیروت، 1389ق/ 1969م؛ سرهنگ، اسماعیل، تاریخ الدولة العثمانیة، بیروت، دارالفکر؛ کین راس، پ. ب.، قرون عثمانی، ترجمۀ پروانه ستاری، تهران، 1373ش؛ هامر پورگشتال، یوزف، دولت عثمانیه تاریخی، ترجمۀ محمد عطا، استانبول، 1330ق؛ نیز:

EI2; Evliya Çelebi, Seyahatname, Istanbul, 1935; IA; Mantran, R., Histoire de l'empire ottoman, Lille, 1989; Martiny, von Günter, »Die Piyale Pasha Moschee«, Ars Islamica, New York, 1936, vol. III; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1978; Uzunçarԫılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983.
علی اکبر دیانت