پَنْجْدیهی، ابوسعید تاج‌الدین محمدبن‌عبدالرحمان بن‌محمدمسعودی(ربیع‌الآخر522- ربیع‌الاول584/آوریل1128-مۀ1188)، محدث، فقیه، لغوی و ادیب شافعی. از نام و دست‌نوشته‌هایش تنها چنین برمی‌آید که منسوب به پنج دیه(پنجده)بوده است(نک‌: سیوطی، 1/158؛ یاقوت، ذیل بنج‌دیه) و شاید همان‌جا تولد یافته است و شهرتش نیز به پنجدیهی به همین سبب باشد.
پدرش عبدالرحمان مردی عالم و دانشمند بود و پنجدیهی، اول بار نزد او استماع حدیث کرد(ابن‌دمیاطی، 1/22؛ ذهبی، سیر...، 21/174)؛ پس از آن به قصد فراگیری دانش راهی سرزمینهای بسیاری چون شام، عراق، خراسان بزرگ، اصفهان و مصر شد و در محضر کسانی چون عبدالسلام‌بن‌احمد‌بلتیره، مسعودبن محمدغانمی، حافظ سلفی، ابوشجاع‌بسطامی و ابومظفر تریکی حدیث شنید(منذری، 1/87؛ ذهبی، همانجا، المختصر...، 38؛ ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، 2/47). وی در یکی از سفرهایی که به اسکندریه داشت، از جمعی محدثان اجازۀ روایت اخذ کرد، سپس آن روایات را به صورت مجموعه‌ای مکتوب گردآورد(مقریزی، 6/48). در 575ق/1179م نیز پس از آنکه از شام به مصر رفت، خود مجالس روایت حدیث و املا برپا کرد و کسانی مانند ابوالفتوح بغدادی و ابومحمدمکی از وی حدیث شنیدند(ابن‌قاضی شهبه، طبقات النحاة...، 162).
از آنجا که پنجدیهی تربیت ملک‌افضل فرزند صلاح‌الدین ایوبی را نیز برعهده داشت، در سفری که او را به حلب همراهی می‌کرد، به خزانۀ کتابهای وقفی حلب راه یافت و کتابهای نفیس و ارزشمندی در زمینۀ ادب، لغت و... از جمله المحکم ابن‌سیدۀ اندلسی به دست آورد و همان کتابها را پیش از مرگ به علت آنکه وارثی نداشت، مجدداً وقف خانقاه سمیساطیه کرد(قفطی، 3/166-167؛ صفدی، 3/233؛ ابن‌قاضی شهبه، همان، 161؛ مقریزی، 6/49). ظاهراً به پشتوانۀ حمایت صلاح‌الدین بود که او به خود اجازه داد کتابهای وقفی خزانه را برای خود بردارد و کسی نیز جرئت اعتراض نداشت.
پنجدیهی که گاه سرآمد علما و دانشمندان فقه و حدیث خوانده شده است، مردی زاهد، زیبارو، خوش‌پوش، آداب‌دان و مسلط بر اخبار و حکایات بود و در گفتار، فصاحتی اعجاب‌انگیز داشت(قفطی، 3/166؛ ابن‌دمیاطی، همانجا؛ ذهبی، سیر، 21/174-175؛ ابن‌قاضی شهبه، همان، 161-162)، خط را نیکو می‌نوشت و شعر نیز می‌سرود. ذهبی گوید: سلفی ترانه‌هایی(= اناشید) از او نقل کرده است(همان، 21/174)؛ اما امروز بیش از 4بیت از آثار ادبی او، چیزی برجای نمانده است. او در پایان سفرهایش در شهر دمشق مسکن گزید و سرانجام در سن 62 سالگی درگذشت و در دامنۀ کوه قاسیون دفن شد(ابن‌خلکان، 4/391).
آثار خطی: 1. مغانی المقامات فی معانی المقامات، که مفصل‌ترین شرح در 5مجلد، برکتاب مقامات حریری است. بنا به گفتۀ ابن‌خلکان دسترسی پنجدیهی به خزانۀ کتابهای وقفی حلب در نگارش این کتاب بی‌تأثیر نبوده است(4/390؛ برای آگاهی از نسخه‌های آن، نک‌: حبشی، 124؛ مینگانا، 935؛ آلوارات، شم‌ 8541). 2. منتخب من کتاب الزهد احمدبن‌حنبل(همان، شم‌ 1385).
مآخذ: ابن‌خلکان، وفیات، ابن‌دمیاطی، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، 1399ق؛ ابن‌قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم‌خان، حیدرآباددکن، 1399ق/1979م؛ همو، طبقات النحاة و اللغویین، به کوشش محسن غیاض، نجف، 1974م؛ حبشی، عبدالله محمد، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن، لندن، 1994م؛ ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت، 1404ق/1984م؛ همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدییثی، بیروت، 1405ق/1985م؛ سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/1964م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، 1394ق/1974م؛ قفطی، علی، انباءالرواة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره/بیروت، 1406ق/1986م؛ مقریزی، احمد، المقفی‌الکبیر، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، 1411ق/1991م؛ منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405ق/1984م، بلدان؛ نیز:
Ahlwardt; Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library, Manchester, 1934.
فریبا پات