پَنْجْدِه، روستایی در کرانۀ شرقی رودخانۀ کوشک در نزدیکی محل پیوستن آن به رودخانۀ مرغاب در کشور ترکمنستان، پنجده به 5 آبادی نزدیک و جدا از هم گفته می‌شد که پس از آبادشدن و اتصال مستحدثات آنها به یکدیگر به صورت یک محل درآمده بود(یاقوت، 1/743). بنا به گزارش یاقوت این 5 ده عبارت بوده‌اند از ایغان(1/420)، بَهوَنه(1/772)، خوزان(2/494)، دِزَق(دزه) سفلیٰ(2/572) و مَرَست(4/496).
از پیشینۀ پنجده در پیش از اسلام آگاهی‌ای در دست نیست و در کتابهای فتوح نیز اشاره‌ای بدان نشده است. ظاهراً برای نخستین بار در اشکال العالم منسوب به جیهانی(سدۀ 4ق/10م) از آن یاد شده، و پنجده از توابع مروالرود به شمار رفته است(ص168). اما در منابع تاریخی سدۀ 5ق و پس از آن در ذکر رویدادهای تاریخی از پنجده به کرات یاد شده است. به روایت ناصرخسرو که در 437ق/1045م از پنجده دیدار کرده، این شهر از منازل بر سر راه مرو به جوزجان به شمار می‌رفته است(ص1).
در 429ق/1038م سلطان مسعود غزنوی پس از شکست از سپاهیان طغرل‌بیک‌سلجوقی در دندانقان به سوی پنجده و فاریاب گریخت(رشیدالدین، 2/262-263). در 508ق/1114م به هنگامی که سلطان سنجر برای سرکوب محمدخان روی به ماوراءالنهر داشت، در دشت خوزان فرود آمد و در آنجا امیرداد از سلطان میزبانی کرد(نظامی، 60). در 573ق/1177م سلطان غیاث‌الدین غوری دو سال پس از فتح هرات، نواحی تابع آن از جمله پنجده را ـ که تا آن هنگام در قلمرو خوارزمشاهیان بود ـ به تصرف درآورد(منهاج، 1/358). در 585ق/1189م بار دیگر بر سر مورالرود و پنجده میان خوارزمشاهیان و غوریان جنگی درگرفت که منجر به شکست خوارزمشاهیان شد(جوینی، 2/27؛ میرخوانند، 708).
به نوشتۀ حمدالله مستوفی در سدۀ 8ق/14م پنجده شهری نسبتاً آباد با بارویی به طول 5 هزار گام بر گرد آن بوده است و به واسطۀ آب فراوان، کشاورزی در آنجا رونق داشته است. او این شهر را از ساخته‌های سلطان‌ملکشاه سلجوقی(حک‌ 465-485ق)ذکر کرده است(ص158)؛ اما این نوشته درست نمی‌نماید، زیرا چنان که گذشت در منابع تاریخی ذیل رویدادهای پیش از برآمدن سلجوقیان، از پنجده سخن به میان آمده است.
اهمیت تاریخی پنجده بیشتر به سدۀ 13ق/19م بازمی‌گردد. با پیشروی روسها در نیمۀ دوم سدۀ 19م به سوی آسیای میانه، انگلیسیها که از نزدیک شدن آنها به هندوستان نگران بودند، به تقویت حکومت مرکزی افغانستان پرداختند. روسها در 1301ق/1884م مرو و سرخس را به قلمرو خود افزودند. با تصرف مرو و نزدیکی روسها به هرات، افغانها که هرات را در خطر از دست رفتن می‌دیدند، نسبت به ادعاهای خود دربارۀ اراضی مرو از جمله پنجده ایستادگی کردند و نیروهایی به آن سوی گسیل داشتند؛ در مقابل، روسها نیز مدعی بودند که پنجده در شمار مناطق تحت نفوذ امرای افغانستان نبوده، و امیر افغانستان به تازگی به آنجا نیرو گسیل داشته است. از این‌رو، در 30مارس 1885 به نیروهای افغانی به فرماندهی ژنرال غوث‌الدین که با حدود هزارتن سرباز در حوالی پنجده موضع گرفته بودند، اولتیماتوم دادند که در 24 ساعت نیروهای خود را از پنجده خارج سازند؛ اما افغانها از این امر سرباز زدند. از سوی دیگر افسران انگلیسی نیز که در محل حاضر بودند. آنها را به مقابلۀ با روسها تشویق می‌کردند و به غوث‌الدین اطمینان می‌دادند که روسها حمله نخواهند کرد. لیکن در پایان مهلت، روسها حمله آوردند و پس از یک درگیری خونین که منجر به کشته شدن بیشتر نیروهای افغانی شد، بر پنجده دست یافتند، و در پی آن افسران انگلیسی هراسان از معرکه به هرات گریختند. تصرف پنجده از جانب نیروهای روسیه هیجان بسیاری را در انگلستان و هند باعث شد و برخی آن را مقدمۀ جنگ میان روسیه و انگلستان شمردند. گلادستن نخست‌وزیر وقت انگلستان به وخامت اوضاع اعتراف، و روسها را به جنگ تهدید کرد و از پارلمان درخواست اعتبارات جنگی کرد. اما در نهایت انگلستان به سبب درگیریهای خود با فرانسه و در پی گفت‌وگوهایی که با روسیه به عمل آورد، تسلط آن کشور را بر پنجده به رسمیت شناخت(نک‌: فرهنگ، 1(1)/405-408؛ محمود، 4/1216، 1482؛ کاظم‌زاده، 85-88؛ ریاضی، 164-171).
مآخذ: اشکال العالم، منسوب به جیهانی، ترجمۀ علی‌بن‌عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، 1368ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1334ق/1916م؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش احمد آتش، تهران، 1362ش؛ ریاضی، محمدیوسف، عین‌الوقایع، به کوشش محمدآصف فکرت، تهران، 1369ش؛ فرهنگ، محمدصدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم، 1371ش؛ کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1354ش؛ محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، تهران، 1362ش؛ منهاج‌سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1373ش؛ ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356ش؛ نظامی عروضی، احمد، چهارمقاله، به کوشش محمدقزوینی، تهران، 1328ق/1910م؛ یاقوت، بلدان.
محمدتقی مختاری