پُلْ‌دُخْتَر، شهرستان و شهری در جنوب استان لرستان و نیز پلی تاریخی در همان‌جا.
شهرستان پل‌دختر: این شهرستان با 615‘3 کم‌2 مساحت از دو بخش مرکزی و معمولان، 7دهستان و 249آبادی دارای سکنه تشکیل یافته است(جغرافیا...، 52؛ نشریه...، 53؛ سرشماری...، پانزده). شهرستان پل‌دختر از شمال و شرق به شهرستان خرم‌آباد، از غرب به شهرستان کوهدشت، از جنوب به شهرستان درّه شهر در استان ایلام و شهرستان اندیمشک در استان خوزستان محدود است(نک‌: نقشه...).
بنابر مصوبۀ هیئت دولت در 1373ش، بخش ملاوی از توابع شهرستان خرم‌آباد به شهرستان پل‌دختر تغییر یافت(نک‌: مجموعه...، 580-581). این شهرستان براساس سرشماری 1375ش، 365‘69 تن جمعیت داشت(سرشماری، شانزده). مردم شهرستان پل‌دختر به گویش لری گفت‌وگو می‌کنند و شیعۀ دوازده امامی‌اند(فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 73).
شهرستان پل‌دختر منطقه‌ای کوهستانی و در بلندیهای زاگرس واقع است. مهم‌ترین کوههای آن اینهاست: عاصی‌آباد(630‘2 متر)، لَمو(319‘2 متر)، خرگوشان(160‘2متر) و گوهرته(025‘2متر)(فرهنگ‌جغرافیایی کوهها...، 2/213، 229، 243). رودخانۀ کشکان و ریزابه‌های آن که یکی از شاخه‌های مهم و پرآب کرخه است، زمینهای شهرستان پل‌دختر را آبیاری می‌کند(افشین، 1/364؛ جعفری، 394، 396-397). این شهرستان دارای آب‌وهوای معتدل و خشک است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 450). اساس اقتصاد شهرستان پل‌دختر بر زراعت و دامداری است و محصولات کشاورزی آن گندم، جو، بنشن، برنج و تره‌بار است(همانجا).
شهر پل‌دختر: این شهر که مرکز شهرستان پل‌دختر است، در °33و´9 عرض شمالی و°47و´42 طول شرقی در ارتفاع 650متری از سطح دریا واقع است(پاپلی، 129)و در 1375ش دارای 538‘16 تن جمعیت بوده است(سرشماری، چهل).
پل‌دختر تا چندسال پیش روستایی کوچک بود و هیچ‌گونه مزایای شهری نداشت، اما به سبب واقع شدن در مسیر جادۀ بازرگانی و جایگاه جغرافیایی مناسب، به تدریج بر جمعیت و آبادانی آن افزوده شد(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 73). نام پل‌دختر برگرفته از نام پلی است به همین نام(نک‌: دنبالۀ مقاله)که در 500متری شمال این شهر بر روی رودخانۀ کشکان قرار دارد(مهریار، 179).
پیشینۀ تاریخی: یافته‌های باستان‌شناختی در تپۀ واشیان و گورستانهای گرزور، تنگ‌لیلم، چشمه کیوتنگ، کرفه و چال کره‌هلوش پیشینۀ این منطقه را به دورۀ پیش از تاریخ می‌رساند(پایگاه...، «محوطه‌ها...»). در تپۀ تاریخی واشیان سفالهای مختلفی که به تمدنهای گوناگونی تعلق دارد، مشاهده می‌شود(ایزدپناه، 3/25). در غار کَلماکَره، واقع در شمال باختری پل‌دختر ظروف، آثار و مجسمه‌های نقره‌ای بسیار ارزنده و نفیس از زمان هخامنشیان یافت شده است. برخی این آثار را بخشی از اموال خزانۀ شوش می‌دانند که هنگام حملۀ اسکندر به یغما رفت و هنگامی که آنتی‌گونوس، سردار اسکندر قصد داشت آنها را از شوش به همدان منتقل کند، توسط ساکنان آن روزگار لرستان، یعنی کاسیان ربوده شده، و در این غار پنهان گردیده است(همو، 3/25-26؛ پیرنیا، 3/2010-2012).
آثار برجای مانده در غار کوگان، در شهرستان پل‌دختر نمونه‌ای از معماری صخره‌ای اشکانی است. این غار دو طبقه دارد. طبقۀ اول از 4 اتاق و فضاهای مرتبط به هم تشکیل شده، و در درون هریک از اتاقها مخازن آبی تعبیه گردیده است. برخی با توجه به یافته‌های درون غار، این اثر را مرتبط با آیین مهرپرستی دانسته‌اند(پایگاه، «غار کوگان»).
از دوران باستان گذرگاههای این منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است و «راه شاهی» در روزگار هخامنشیان که از شوش تا شهر سارد در آسیای صغیر ادامه داشت، از این منطقه می‌گذشت(نک‌: نوربخش، 38؛ پیرنیا، 3/2011).
وجود پلهای متعدد در این منطقه مانند پل گاومیشان، پل کلهر(کلهرت) و پل‌دختر که متعلق به دورۀ پیش از اسلام است، بیانگر اهمیت گذرگاههای این منطقه است که نواحی شمالی، جنوبی و مرکزی ایران را به نواحی غربی متصل می‌ساخته است(مهریار، همانجا؛ پایگاه، «پل‌دختر»، «پل‌کلهرت...»، «پل‌گاومیشان»).
پل‌گاومیشان در شرق رودخانۀ سیمره و 30کیلومتری پل‌دختر پایین‌تر از محلی که رودکشکان و سیمره به هم‌ می‌پیوندند، بنا شده است. جهت این پل‌شمال‌شرقی ـ جنوب‌غربی است که حدود 175متر درازا دارد و عرض گذر آن حدود 8متر است که امروزه 6 چشمۀ آن سالم برجای مانده است. در ساخت این بنای تاریخی از آجر و سنگ استفاده شده است. معماری پای طاقها به سبک دورۀ ساسانی است، اما در چشمۀ طاقها آثار بازسازی از دورۀ صفویه و قاجار نیز به چشم می‌خورد. با توجه به اهمیت گاو در آیین مهرپرستی احتمال می‌رود که این نام (گاومیشان) بی‌ارتباط با فرهنگ و آیین مهرپرستان نباشد(پایگاه، «پل‌گاومیشان»).
پل‌کلهر(کلهرت) که در جادۀ خرم‌آباد به خوزستان و در دهستان ملاوی شهرستان پل‌دختر بر روی رودخانۀ کشکان بسته شده، به شکل بیضی است و از ویژگیهای آن می‌توان به وجود سکویی که 12 پله دارد، اشاره کرد. بنای اصلی این پل به دورۀ ساسانیان تعلق دارد، اما کتیبه‌ای به خط کوفی و به طور برجسته در قسمت غربی پل بر سینۀ کوه‌ بالاتر از مسیر گذر به طرف شمال غربی وجود دارد که نشان می‌دهد این پل در 374ق/984م به دست بدربن‌حسنویه، از امرای کُرد مرمت شده است(ایزدپناه، 3/33-34؛ پایگاه، «پل کلهرت»؛ مهریار، 189).
همچنین در دورۀ ساسانیان بر روی رودخانۀ کشکان در کنار کوه تخت‌شیر در منطقۀ جایدر، از توابع شهرستان پل‌دختر، پلی ساخته شد که به آن پل‌دختر می‌گویند. جهت این پل شرقی ـ غربی است و 270متر درازا دارد که تنها یک طاق از آن برجای مانده است و جادۀ خرم‌آبادـ اندیمشک از زیر آن می‌گذرد. بلندای این طاق 18متر از سطح جاده است و نزدیک به 30متر از آب رودخانه ارتفاع دارد. پایه‌های پهن و ستبر آن از سنگهای بزرگ و خوش‌تراش ساخته شده، و در داخل رودخانه آثار آن هنوز پابرجاست(همو، 179 بب‌؛ پایگاه، «پل‌دختر»).
وجود راه اصلی شمالی‌ ـ جنوبی شاپور خواست و جندی‌شاپور در یک منزلی شرق پل‌دختر و ارتباط این راه با درّه شهر از طریق پل‌دختر و جادۀ سنگی موجود در کنار غربی کشکان رود، نشان از اهمیت این پل در دورۀ ساسانیان دارد(مهریار، 207). به گزارش جغرافیانویسان اسلامی، دگرگونی عمده‌ای نسبت به مسیر راههای ارتباطی این ناحیه با دورۀ ساسانیان روی نداده است(نک‌: ابن‌حوقل، 2/360-361؛ اصطخری، 163). از شواهد و قراین موجود چنین برمی‌آید که پل‌دختر نیز به روزگار بدربن‌حسنویه مرمت و بازسازی شده است(مهریار، 189؛ ایزدپناه، همانجا).
برخی برآن‌اند که نام این پل و پلهای دیگری که به همین نام در نقاط مختلف ایران وجود دارد، با «اناهید»، ایزدبانوی نگاهبان آب در آیین زرتشت ارتباط دارد. این پلها را به نام این ایزد بانو بر روی رودخانه‌ها می‌بستند و بدین‌سان، هدیه‌ای نثار «دختر»، یعنی اناهید می‌کردند(فره‌وشی، 189؛ باستانی، 569). با بررسی پیشینۀ تاریخی این پلها به این نتایج می‌توان دست یافت: 1. این آثار به دورۀ ساسانی تعلق دارند؛ 2. در مناطق کوهستانی خصوصاً مناطق مهم نظامی واقع‌اند. 3. این پلها غالباً در مسیر شاهراههای باستانی قرار داشته‌اند؛ 4. در کنار این پلها قلعه و یا قراول‌خانه‌ای وجود داشته که حفاظت راهها و نظارت بر عبورومرور را برعهده داشته است(مخلصی، 50).
از آثار دورۀ اسلامی شهرستان پل‌دختر، گنبد بابازید، قلعۀ کوش خران خروش متعلق به دورۀ سلجوقیان، و مقبرۀ خلیل اکبر برجای مانده از دورۀ خوارزمشاهیان، و کاروان‌سرای میش‌وند متعلق به دورۀ صفویه را می‌توان نام برد(پایگاه، «لیست آثار...»).
مآخذ: ابن‌حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1368ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، 1376ش؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، تلاش آزادی، تهران، 1347ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ پایگاه اطلاع‌رسانی میراث فرهنگی لرستان1 (مل‌(؛ پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، 1362ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ جغرافیای استان لرستان وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1381ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن(1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان پل‌دختر، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور(کوهدشت)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1375ش، ج57؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فره‌وشی، بهرام، ایرانویچ، تهران، 1370ش؛ مجموعۀ قوانین 1374ش، وزارت کشور، تهران، 1375ش؛ مخلصی، محمدعلی، پلهای قدیمی ایران، تهران، 1379ش؛ مهریار، محمد، «بررسی اجمالی پل‌دختر(جابدر)»، اثر، تهران، 1365ش، شم‌ 12-14؛ نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، 1379ش، شم‌ 2؛ نقشۀ تقسیمات کشوری ایران، گیتاشناسی، تهران، 1381ش، شم‌ 294؛ نوربخش، مسعود، با کاروان تاریخ، تهران، 1370ش؛ نیز:
Lorestan Cultural Heritage Organization Website, www.Lorestanmiras.org/.
شیوا جعفری









1. Lorestan…