پَریشان، دریاچه‌ای در استان فارس.
نام و پیشینه: جغرافی‌نویسان سدۀ 4ق/10م از این دریاچه با نامهای گوناگون یاد کرده‌اند. اصطخری آن را «توَّز» نامیده که در استان شاپور، نزدیک کازرون واقع بوده، و 10 فرسنگ(ح60کم‌ (درازا داشته است(ص122). ابن‌حوقل از آن با نام «دریاچۀ مور» معروف به دریاچۀ کازرون یاد کرده(ص277)، و در حدودالعالم «دریای یون» نامیده شده که با 10 فرسنگ درازا و 8 فرسنگ پهنا منافع بسیار داشته است(ص15). مقدسی آن را دریاچۀ کازرون نامیده که در آن ماهی صید می‌شده، و بهره‌های دیگری نیز داشته است(ص339). ابن‌بلخی از نویسندگان سدۀ 6ق/12م، مانند ابن‌حوقل، این دریاچه را «مور» خوانده، و دور آن را دو فرسنگ دانسته است(ص154) و حمدالله مستوفی ک در سدۀ 8ق/14م می‌زیسته، آن را «مورجره» نامیده، و افزوده است که ماهی فراوانی در آن صید می‌شود(ص240).
این دریاچه «فَرشویه» معروف به «پَریشَم» نیز نامیده شده است(فرصت، 278) و امروزه آن را به نام پریشان ـ روستایی به همین نام در کنارۀ شمالی دریاچه(مظفریان، 30)ـ و فامورـ نام دهستانی از شهرستان کازرون(نشریه...، 35) و همچنین نام کوهی در شمال دریاچه ـ نامیده می‌شود(مظفریان، همانجا). به نوشتۀ لسترنج این دریاچه(دریاچۀ کازرون)در سدۀ 4ق/10م دریاچۀ «موز» یا مورَک نامیده می‌شد(ص267). این نام برای لسترنج تردیدآمیز بوده است و شاید همان واژۀ «مور» باشد که ابن‌حوقل و ابن‌بلخی از آن یاد کرده‌اند.
وضع جغرافیایی: دریاچۀ پریشان در 15 کیلومتری جنوب خاوری کازرون و در غرب شیراز قرار گرفته است(جعفری، 251؛ بدیعی، 1/174). فسایی موقعیت آن را در میانۀ بلوک کازرون و بلوک فامور نوشته است(2/1600). این دریاچه به صورت پهنۀ دراز و باریکی از شمال شرقی به جنوب غربی کشیده شده است(مک‌گرگور، I/24) و در حدود 500‘3- 200‘4 هکتار وسعت دارد و بزرگ‌ترین دریاچۀ آب شیرین ایران به شمار می‌رود. منابع آبی تغذیه‌کنندۀ آن آب چشمه‌های پل آبگینه، جمشیدی، گراب و رودخانۀ فامور است که به این دریاچه می‌ریزند(کازرون، بش‌(. حجم آبهایی که از چشمه‌های پیرامون به آن وارد می‌شود. سالیانه به حدود 776‘516‘26 م‌ 3 می‌رسد(پروژه...، 5). افزون بر اینها، دهها چشمۀ آب شیرین جوشان از کف دریاچه، مایۀ سرشاری آب آن است(مظفریان، 36). ارتفاع دریاچه از سطح دریا 820متر، و میانگین ژرفای آن 30/1 متر است(پروژه، 7-8)که در ژرف‌ترین نقطه از 5/3 متر تجاوز نمی‌کند(مظفریان، همانجا).
ویژگیهای طبیعی: پیرامون دریاچۀ پریشان را دشتی فرا گرفته است که دمای آن در تابستانها از °45 سانتی‌گراد می‌گذرد. در زمستانها حتیٰ شبها به ندرت آن یخ می‌بندد و معمولاً با دمیدن آفتاب دمای هوا از °10 سانتی‌گراد بالاتر می‌رود(منطقه...، بش‌(. بارندگی سالیانۀ بیش از 500میلی‌متر موجب پیدایش مراتع انبوه در دشت پریشان گردیده است(همان). وجود این دریاچه یکی از عوامل مؤثر در حفظ تعادل آب‌وهوای منطقه به‌شمار می‌رود(پروژه، 20). دشت پریشان را در گذشته جنگلی از درختان گوناگون پوشانیده بود که اکنون نشانه‌های ناچیزی از آن برجای مانده است(مظفریان، 37). گونۀ غالب این درختان جنگلی «کُنار» بوده است که امروزه تنها در جوار امام‌زاده‌ها دیده می‌شود(منطقه، بش‌(. در فصل بهار، دشت پیرامون دریاچه، به صورت گلکشت زیبایی درمی‌آید که پر از گلهای درشت و بی‌مانند نرگس و شب‌بوست و فضای دریاچه آکنده از عطر این گلها می‌گردد(مظفریان، 38؛ بهروزی، 20). افزون بر اینها، نیزارهای پهناور کنارۀ دریاچه نیز بر زیبایی آن می‌افزاید(منطقه، بش‌(.
دریاچۀ پریشان یکی از مهم‌ترین زیستگاههای پرندگان و آبزیان ایران به‌شمار می‌رود(مظفریان، 36، 37-38). به سبب گوناگونی آب‌وهوا و گیاهان، پرندگان ویژۀ جنگلهای بلوط، پرندگان جنگلهای گرمسیری، کوهستانی و تالابی در آن زندگی می‌کنند و تاکنون دست‌کم 263گونۀ پرنده در منطقۀ حفاظت شدۀ پریشان شناسایی شده است. از مهم‌ترین پرندگان بومی دریاچه، انواع مرغابی، باکلان، نوک قاشقی و ماهی‌خوار را می‌توان نام برد. این دریاچه همچنین یکی از بهترین زیستگاههای پرندگان مهاجر جهان است که از سرزمینهای گوناگون مانند سیبری، کانادا، دانمارک و... به اینجا می‌آیند(منطقه، بش‌ ؛ مظفریان، 38). درنا، پلیکان و فلامینگو را می‌توان از مهم‌ترین پرندگان مهاجر این دریاچه دانست. درنا بهار و تابستان را در روسیه، و پاییز و زمستان را در دریاچۀ پریشان به سر می‌برد و فلامینگوها نیز در زمستان از شمال افریقا و نیز از سیبری به سوی این دریاچه مهاجرت می‌کنند(مظفریان، 38-39). دریاچۀ پریشان برای تولید مثل و زمستانی گذرانی پرندگانی مانند اردکهای مرمری، سرسفید، بلوطی و پلیکان پاخاکستری که از پرندگان درخطر انقراض هستند، اهمیت بسیاری دارد و نیز برای پرندگان دیگر مانند آنقوت، سرسبز، لک‌لک، درنا، بالکان و چنگر مکان مناسبی است(منطقه، بش‌(. بجز پرندگان، دریاچۀ پریشان از جهت زیست انواع گوناگون ماهی و گیاهان آبزی نیز درخور توجه است. افزون بر اینها، پیرامون دریاچه زیستگاه جانورانی مانند خرس قهوه‌ای، گربۀ وحشی، پلنگ، سیاه‌گوش، گرگ، گراز، آهو، قوچ و بزوحشی است(مظفریان، 39).
منطقۀ میان دریاچۀ پریشان و ارژن از دیرزمان، زیستگاه اصلی گوزن زرد ایرانی بوده است. نسل این نوع از گوزن که از زیباترین و رنگین‌ترین گوزنهای جهان است، منقرض شده اعلام گردیده بود، اما در 1372ش با آوردن 20 رأس آن از دشت ناز به منطقه، این حیوان ارزشمند دوباره به زیستگاه اصلی خود بازگردانیده شد(همانجا).
ویژگیهای اقتصادی: وجود دریاچۀ پریشان، زمینۀ مساعدی برای کشاورزی و باغداری در منطقه پدید آورده است. ماهی‌گیری نیز از مشاغل عمدۀ مردم است و هر ساله بیش از 60تن ماهی در آن صید می‌شود(پروژه، 39). در این دریاچه 3گونه ماهی به نامهای دریک(کفال)، شانه و سرخه(سرخو)وجود دارد(همان، 9). ظاهراً ماهی‌گیری از دیرباز در این دریاچه معمول بوده است، چنان‌که نویسندگان در سدۀ 4ق/10م از صید فراوان در این دریاچه سخن گفته‌اند(ابن‌حوقل، 277؛ اصطخری، 122؛ مقدسی، 339). به گفتۀ فسایی(1237-1316ق/1822-1898م)یک سال بخش بزرگی از دریاچه خشک شد و گیاه سیاه دانۀ فراوانی در کف آن رویید. همو می‌افزاید که نزدیک روستای پریشان غاری(شِکَفتی)در کنار دریاچه قرار دارد که تا نیمۀ آن و گاهی تا سقف غار را آب دریاچه فرامی‌گیرد و زمستانها ماهیهای دریاچه به سبب گرمی آب به اینجا می‌آیند و سوراخی به اندازۀ دهانۀ یک چاه در سقف غار وجود دارد و مردم روستای پریشان به نوبت به سر غار می‌روند و دلوی به ریسمان می‌بندند و آن را به غار می‌اندازند و چو آن را بیرون می‌آورند، پر از ماهی باشد. در این دریاچه ماهیهای بزرگ سرخ‌رنگ از 2 تا 10من تبریز(من تبریز= 970/2 کیلوگرم) فراوان است و مردم از آن روغن می‌گیرند(2/1601). ماهیهای دریاچۀ پریشان به لطافت ستوده شده‌اند(فرصت، 278).
اخیراً سازمان ایرانگردی و جهانگردی فارس، با همکاری سازمان محیط‌زیست، اقدام به ایجاد تأسیسات خدماتی، برای گردشگران نموده است(کازرون، بش‌(. به نظر می‌رسد که با توسعۀ این گونه اقدامات مانند ساختن هتل و رستوران، این منطقه بتواند به صورت یک منطقۀ زیبا و پرجاذبۀ گردشگری درآید(مظفریان، 38).
اهمیت جهانی دریاچۀ پریشان: در 1350ش در «کنفرانس جهانی تالابها و پرندگان مهاجر» که در شهر رامسر تشکیل گردید، کارشناسان جهانی، از نظر تنوع پرندگان و زیبایی چشم‌اندازها، دریاچۀ پریشان(به همراه دریاچۀ ارژَن فارس) را به عنوان مرکز پژوهش جهانی تالابها، تحت مدیریت پروژۀ بین‌المللی، برگزیدند. در زمستان 1351ش منطقه‌ای به وسعت 191 هزار هکتار به عنوان پارک انتخاب گردید و دریاچه‌های پریشان و ارژن در میانۀ پارک قرار گرفتند. در 1353ش به علت مشکلاتی که پیش آمد، وسعت این منطقه به 91هزار و سپس به 65هزار هکتار کاهش یافت و عنوان آن نیز به پارک ملی تبدیل گردید و در همان سال (1353ش) این پارک از سوی سازمان یونسکو به عنوان «ذخیره‌گاه زیست کره» برگزیده شد، ولی پس از انقلاب، اهداف نخستین طرح کاهش یافت و تنها دو دریاچۀ پریشان و ارژن و منطقۀ کوهستانی میان آنها، به صورت منطقۀ حفاظت شده درآمد(منطقه، بش‌(.
مآخذ: ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به کوشش لسترنج و نیکلسن، کیمبریج، 1921م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک‌الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1927م؛ بدیعی، ربیع، جغرافیا مفصل ایران، تهران، 1362ش؛ بهروزی، محمدجواد، شهر سبز با اوضاع اقتصادی، طبیعی، تاریخی شهرستان کازرون، شیراز، 1346ش؛ پروژۀ احیای تالاب پریشان، به کوشش هدایت رهنمایی و دیگران، ادارۀ کل حفاظت محیط‌زیست فارس، 1362ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ فرصت، محمدنصیر، آثارالعجم، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1362ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، ادارۀ کل میراث فرهنگی؛ مظفریان، منوچهر، کازرون در آیینۀ فرهنگ ایران، شیراز، 1373ش؛ مقدسی، محمد، احسن‌التقاسیم، به کوشش محمدمخزوم، بیروت، 1408ق/1987م؛ منطقۀ حفاظت شدۀ ارژن و پریشان(نشریه)، ادارۀ کل حفاظت محیط‌زیست استان فارس؛ نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، 1379ش، شم‌ 2؛ نیز:
Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; MacGregor, C. M., Narrative of a Journey Through the Province of Le Khorassan, London. 1879.
محسن احمدی