پَرْچَم، روزنامه، سپس دو هفتهنامه و بعداً
هفتهنامهای که احمد کسروی تبریزی(مق 1324ش/1946م) در دورۀ پس از شهریور1320 در
تهران منتشر میکرد. نخستین شمارۀ این نشریه در 5 بهمن1320 انتشار یافت. پرچم
سخنگوی «باهماد (= جمعیت، حزب) آزادگان» بود. این جمعیت با استفاده از اوضاع و
احوالِ نسبتاً مناسبِ پس از شهریور 20 به رهبری کسروی تشکیل یافت و مروج اندیشههای
او بود(مرسلوند، 5/268؛ پاکدامن، 104؛ ابوترابیان، 61؛ قاضیزاده، 451). در حدود
یکماه و اندی پس از انتشار پرچم، در این روزنامه صراحتاً بیان شد که جمعیتی پدید
آمده است که «در گام نخست به موضوع مشروطه و نشر معنی آن در میان توده میپردازد و
... پرچم زبان آن است»(شم 34).
کسروی پس از تشکیل باهماد آزادگان، تقاضای امتیاز روزنامه ای به نام «درفش» به
عنوان ارگانِ آن کرد، ولی از آنجا که کلمۀ درفش اختصاصاً به بیرق سلطنتی اطلاق
میشد، از دادن امتیاز با این عنوان به او خودداری، و نام «پرچم» پیشنهاد شد و
کسروی نیز ـ با آنکه از انتخاب این نام اکراه داشت ـ ناگزیر پذیرفت(اتحاد،
4/207-208). سرمقالههای پرچم را کسروی خود مینوشت و بقیۀ مندرجات آن را ـ که شامل
مطالب ارسالی به دفتر روزنامه، اخبار و مباحثی دربارۀ جریانات روز مملکتی بود ـ
دیگران مینوشتند و با نظارت کسرویی به چاپ میرسید(همانجا). در نخستین شمارۀ
روزنامه توضیح داده شده بود که «خبرهای خبرگزاری پارس و آگهیهای سودمند دیگر، به
ویژه دربارۀ رویدادهای جنگجهانی، ترجمه و چاپ خواهد شد. در آخر هرهفته نیز خلاصۀ
رویدادهای آن هفته به صورت گفتاری در شمارۀ روز آدینه به چاپ خواهد رسید»(ص1).
در شمارههای مختلف پرچم ضمن جانبداری از اصول حکومت مشروطه و تبلیغ آن، شرححال
قهرمانان انقلاب مشروطیت، همراه با عکسهایی از آنان چاپ میشد. شمارۀ
161(13مرداد1321) این روزنامه به مناسبت سالگرد اعلام مشروطه با چاپ عکسهای سران
جنبش مشروطه در صفحات اول و آخر، و درج مقالاتی در خصوص این جنبش، به صورت
ویژهنامه انتشار یافت. درج بیاننامهها و نوشتههای «آزادگان» شهرهای مختلف
ایران، به ویژه آذربایجان، و دفاع ازتروج زبان فارسی در این استان در شمارههای
متعدد و سرانجام تبلیغ «زبان پاک» ابداعی کسروی از جمله مسائل موردتوجه روزنامۀ
پرچم بود.
صرفنظر از وقفههای کوتاه مدت ـ که یکی از آنها توقیف 3روزه به سبب چاپ عکس دو
ژنرال نازی در شمارۀ 140 (15تیرماه1321) بود ـ پرچم تا 17آذر1321 بهطور مرتب
انتشار مییافت(نک: شم 144) و شمارۀ 254(17آذر1321) واپسین شمارۀ پرچم روزانه
بود(کتیرایی، 385). در این روز به سبب «بلوای نان» که منجر به برقراری حکومت نظامی
گردید، به دستور قوامالسلطنه، نخستوزیر وقت از انتشار تمامی روزنامهها در تهران
و از آن جمله پرچم جلوگیری شد(عاقلی، میرزا...، 291-295، روزشمار...، 1/250؛
پاکدامن، 103؛ ابوترابیان، 10-11). از شمارۀ 4 تا آخرین شمارۀ این دوره در کتابخانۀ
ملی موجود است(سرتیپزاده، 63).
پس از گذشت 4 ماه، پرچم به شکل دو هفتهنامه در 15 فروردین 1322 آغاز به انتشار
مجدد کرد(کتیرایی، همانجا). کسروی در نخستین شمارۀ آن دربارۀ این توقفِ 4 ماهه
آورده است که «به مناسبتِ پیش درآمدِ آذرماه و نداشتن کاغذ، تا امروز پرچم را تعطیل
نمودیم»(ص39). از توضیح دیگری که در پشت جلد همین شماره داده شده است، چنین
برمیآید که پرچم و دیگر نشریۀ کسروی، پیمان تا «پیش درآمدِ آذرماه» انتشار
مییافته، و «پس از گذارده شدن قانون نوین برای روزنامهها» کسروی امتیازی برای
انتشار مجدد پرچم گرفته است، لیکن به علت کمبود کاغذ و گرانی آن، و نیز اشتغال وی
به چاپ و انتشار کتابهایی چون ورجاوند بنیاد، انتشار آن تا تاریخ یاد شده به تعویق
افتاده، و از آن پس، به جای پرچم روزانه، پرچم دوهفتگی 48 صفحهای انتشار یافته
است. این نشریه با «رفتورویۀ» پیمان جایگزین روزانه و پیمان شد و در آن «گفتارهایی
[هم] در زمینۀ پرچم با همان زبان روزنامه و ... هم در زمینۀ پیمان با همان زبانِ
[خاص]» دنبال گردید(شم 1).
پرچم دوهفتگی پس از انتشار شمارۀ 12 در نیمۀ دوم شهریور 1322 توقیف گردید. نسخهای
از این دورۀ 12 شمارهای در کتابخانۀ مرکزی تبریز موجود است. اقدام برای جلوگیری از
انتشار پرچم، ظاهراً با ارسال نامۀ مورخ 21/4/1322ش از سوی حسن اسفندیاری
محتشمالسلطنه، رئیس مجلس شورای ملی دورۀ سیزدهم، مبنی بر ضد دین بودنِ پیمان و
پرچم به نخستوزیر وقت علی سهیلی، و انعکاس آن به فرمانداری نظامی آغاز
شد(اسناد...، 2/277-278). فرمانداری نظامی هم طی نامۀ مورخ 11/5/1322ش به نخستوزیر
اطلاع داد که به شهربانی دستور داده شده است تا از انتشار مجلۀ پرچم به علت درج
مقالات «خلاف دیانت اسلام» جلوگیری کنند(همان، 2/278). سرانجام این نامهنگاری آن
بود که هیئت وزیران در جلسۀ مروخ 21/6/1322ش توقیف 17 نشریه و از آن جمله پرچم را
تصویب کرد(همان، 1/33) و بدینترتیب، و براساس همین تصویبنامه، از انتشار پرچم
دوهفتگی جلوگیری شد.
انتشار مجدد پرچم پس از رفع توقیف ـ که مقدماتش از اواسط آذر 1322 فراهم آمده بود ـ
از اسفند 1322، با قطع بزرگ و به صورت هفتگی آغاز گردید(اتحاد، 4/208؛ قاضیزاده،
451)؛ لیکن پس از انتشار 7شماره، باز توقیف شد(کتیرایی، 385-386). این توقیف در 5
اردیبهشت 1323 به سبب «اهانت به دین اسلام» صورت گرفت(اسناد، 1/63-64؛ قس: پاکدامن،
132). شمارۀ 7 پرچم هفتگی در حقیقت آخرین شمارۀ دورههای 3گانۀ آن بود. از آن پس،
با وجودِ اعتراضات مداوم از جانب کسروی و اعضای باهماد آزادگان از شهرهای مختلف در
1323-1324ش(اسناد، 2/279-287)، دیگر روزنامه یا مجلهای به نام پرچم منتشر نشد و به
جای آن، «دفترهای ماهانه» در سالهای 1324-1326ش در دورۀ حیات کسروی، و پس از قتل وی
در 12 اسفند 1324، توسط «یارانش» و به سردبیری یحییٰ ذکا، روی هم 30 شماره، منتشر
گردید(کتیرایی، 386؛ برزین، 104؛ افشار، 985).
مآخذ: ابوترابیان، حسین، مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، تهران، 1366ش؛
اتحاد، هوشنگ، پژوهشگران معاصر ایران، تهران، 1381ش؛ اسناد مطبوعات ایران، به کوشش
غلامرضا سلامی و محسن روستایی، تهران، 1373-1376ش؛ افشار، ایرج، نادره کاران، به
کوشش محمود نیکویه، تهران، 1383ش؛ برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران از
1295تا1357، تهران، 1375ش؛ پاکدامن، مسعود، قتل کسروی، اپسالا، 1377ش/1999م؛
پرچم(دوهفتهنامه)، تهران، 1322ش، شم 1؛ همان(روزنامه)، تهران، 1320-1321ش، شم 1،
34، 140، 144، 161، 254؛ همان،(هفتهنامه)، تهران، 1322-1323ش، شم 1-7؛
سرتیپزاده، بیژن، فهرست روزنامههای موجود در کتابخانۀ ملی ایران، تهران، 1356ش؛
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران، تهران، 1369ش؛ همو، میرزا احمدخان قوامالسلطنه،
تهران، 1376ش؛ قاضیزاده، علیاکبر، جانباختگان روزنامهنگار، تهران، 1379ش؛
کتیرایی، محمود، «کتابشناسی کسروی»، فرهنگ ایران زمین، به کوشش ایرج افشار، تهران،
1350ش، ج18؛ مرسلوند، حسن، زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1375ش.
رحیم رئیسنیا