پَرْتوِ اِصْفَهانی، میرزا علی‌رضا مشهور به میرزا آقاجان، متخلص به پرتو، شاعر و خوش‌نویس سدۀ 13ق/19م. از تاریخ ولادت و درگذشت وی اطلاع دقیقی در دست نیست. پرتو اهل لنجان(لنجانات) اصفهان، و پدرش محمدعلی از مالکان و کارگزاران دولتی بود(فروغی، بش‌(. او تحصیلات ابتدایی را در اصفهان، در مدرسۀ نوریه، از مدارس دورۀ صفویه، همراه با کسانی مانند محمدعلی مُذهّب، نویسندۀ تذکرۀ یخچالیه‌ گذراند(اعتمادالسلطنه، 1/122؛ جابری انصاری، 141-142). از جملۀ استادان وی اشرف الکتّاب و آقاغلامعلی را می‌توان نام برد که هر دو از سرآمدان عصر خود بودند. پرتو در محضر ایشان به تکمیل خط نسخ پرداخت(فضائلی، 365).
تبحر پرتو در خوش‌نویسی سبب شهرت وی و مهاجرتش به تهران شد و زمینۀ تقرب وی به عنوان خوش‌نویس به دربار ناصرالدین‌شاه فراهم گشت(هدایت، رضاقلی، 4/173؛ هدایت، محمود، 1/245). خوش‌اخلاقی، نیک‌محضری و طبع والای او در سرودن اشعار، موضوعی است که اغلب تذکره‌نویسان به آن اشاره کرده‌اند(دیوان بیگی، 1/313؛ هولاکوقاجار، 34).
نظریات گوناگونی دربارۀ تاریخ فوت پرتو وجود دارد. آنچه اغلب تذکره‌نویسان مسلّم می‌دانند، آن است که پرتو تا 1297ق/1880م حیات داشته است(آقابزرگ، 9(1)/157؛ بیانی، احوال...، 4/108، فهرست...، 28)؛ هرچند سالهای 1303 و 1304ق نیز به عنوان سال مرگ وی ذکر شده است(مهدوی، 160؛ فروغی، همانجا؛ دیوان‌بیگی، 1/313).
از پرتو اصفهانی مجموعۀ اشعار و نمونه‌هایی از خوش‌نویسیها برجا مانده است. وی در ساختن ماده تاریخ مهارت داشت؛ این ماده تاریخها که در دیوان اشعارش هم آمده، درباب تعمیر و ساخت مساجد اصفهان و تاریخ درگذشت شاعران هم‌عصر اوست که مورد اِسناد تاریخ‌نویسان نیز قرار گرفته است(گلچین، 59؛ هنرفر، 792؛ رفیعی، 504، 711-712).
سروده‌های پرتو شامل غزلیات، قصاید و قطعات، و مضمون آنها گفت‌وگو با معشوق است. سبک بازگشت در اشعار پرتو به وضوح دیده می‌شود. همچنین مدح ناصرالدین‌شاه، اعتضادالسلطنه و نیز استقبال از شاعران هم‌عصر و شاعران پیشین، از جمله مطالبی است که در دیوان او دیده می‌شود. مجموعۀ خوش‌نویسیهای او در کتابخانه‌های ملک و سلطنتی سابق محفوظ است(نک‌: بیانی، احوال، 4/108-109، فهرست، 27، 28).
مآخذ: آقابزرگ، الذریعة؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ بیانی، مهدی، احوال وآثار خوش‌نویسان، به کوشش حسین محجوبی اردکانی، تهران، 1358ش؛ همو، فهرست نمونۀ خطوط خوش کتابخانۀ شاهنشاهی ایران، تهران، 1329ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، به کوشش جمشید مظاهری، اصفهان، 1378ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقةالشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362-1366ش؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، 1352ش؛ فروغی، محمدحسین، مقدمه بر دیوان پرتو اصفهانی، تهران، 1305ش؛ فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط، اصفهان، 1362ش؛ گلچین معانی، احمد، تعلیقات بر تذکرۀ منظوم رشحۀ اصفهانی، تهران، 1344ش؛ مهدوی، مصلح‌الدین، تذکرةالقبور با دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، 1348ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339ش؛ هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، 1353ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش؛ هولاکو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1344ش.
مریم امیدعلی