پُرْتْ سَعید، یا بورسعید، استان(محافظه) و شهری بندری در کرانۀ دریای مدیترانه، در شمال شرقی مصر واقع در دهانۀ کانال سوئز.
بندر پرت سعید واقع در °31 و´15 عرض شمالی و °32 و´17 طول شرقی، با 469هزار تن جمعیت(1377ش/1998م)بزرگ‌ترین بندر مصر پس از اسکندریه به‌شمار می‌آید(انکارتا1). این شهر مرکز استانی به همین نام با 700‘529 تن جمعیت(1383ش/2004م) است(«فرهنگ...2»). بندر پرت سعید از مراکز بازرگانی و ماهی‌گیری مصر به‌شمار می‌رود و دارای کارخانه‌های ساخت و تهیۀ مواد شیمیایی، غذایی و سیگارسازی است. برنج و پنبه عمده‌ترین اقلام صادراتی از مبدأ این بندر است. پرت‌سعید در 1353ش/1974م به منطقۀ آزاد صنعتی بدل شد(هیکل، 86؛ انکارتا).
بندرپرت‌سعید شهری نوبنیاد است. در نیمۀ دوم سدۀ 19م فردینان دولسپس3، مهندس فرانسوی طرحی برای آبراهۀ سوئز تدارک دید که دریای مدیترانه را به دریای سرخ مرتبط می‌ساخت. دیری نپایید که در 25 آوریل1859 کار حفر آبراهه با سرمایۀ مشترک مصر و فرانسه آغاز گشت(کدیور، 97؛ ایوبی، 1/348). دولسپس برای اسکان افرادی که در این طرح اشتغال داشتند، محلی را در ساحل دریای مدیترانه در نظر گرفت که به نام خدیو مصر، سعیدپاشا(د1863م)، پرت‌سعید خوانده شد(رمزی، 2(1)/6؛ زیدان، 1/200). علت انتخاب این محل به رغم نداشتن آب شیرین و سایر امکانات جاذب جمعیت، ژرفای مناسب آب آنجا بود که با طرح پیش‌بینی شده برای ساخت آبراهه مطابقت بیشتری داشت(EI2, VIII/324؛ روت‌کوپف، 48).
رفته‌رفته در 1278ق/1861م پرت‌سعید به صورت روستایی درآمد که دوهزار سکنه را در خود جای داده بود. افزون بر اسکله و تأسیسات بندری، نیروگاه برق نیز به سرعت توسعه یافت، چندان‌که شمار جمعیت آن از 10هزار نفر که در میان آنان شماری از اتباق کشورهای خارجی به چشم می‌خوردند، فراتر رفت(EI2, VIII/325؛ روت‌کوپف، 47-48؛ رمزی، همانجا). در 1895م آب شیرین از بندر اسماعیلیه به پرت‌سعید آورده شد و در پی آن بندر توسعۀ بیشتری یافت(همانجا). توسعه و تجهیز تأسیسات بندری و بنای ساختمانهای تجاری و مسکونی با الهام از هنر و معماری اروپایی، همگی نشانۀ رشد چشم‌گیر این شهر در سدۀ 20م بود. دو بخش عرب‌نشین در غرب، و اروپایی‌نشین در شرق چهرۀ پرت‌سعید را از دیگر شهرهای مصر متمایز می‌ساخت. در این میان ناحیۀ شرقی آن به سبب برخورداری از موقعیت ممتاز استراتژیکی توسعۀ بیشتری یافت(سامی، 2/1543؛ رکلو، X/590).
جمال‌عبدالناصر در 5مرداد1335ش/26ژوئیۀ1956م کانال سوئز را که از شریانهای حیاتی راههای دریایی به‌شمار می‌رفت، ملی اعلام کرد(EI2، همانجا؛ ویلر، 309). دولتهای انگلیس و فرانسه که حاکمیت خود را بر آبراهۀ سوئز از دست رفته می‌دیدند، در پی فرصتی مناسب بودند تا به بهانۀ ادارۀ آبراهه توسط نیروهای بین‌المللی برای تضمین عبور و مرور آزاد کشتیها، حاکمیت دوبارۀ خود را بر آبراهۀ سوئز تحقق بخشند. هجوم نیروهای اسرائیلی به خاک مصر در 29 اکتبر همان سال که به قصد درهم شکستن قوای نظامی مصر و اشغال صحرای سینا انجام گرفت، راه را برای مداخلۀ نظامی کشورهای انگلیس و فرانسه هموار ساخت. گویا این جمله با توافق قبلی این دو کشور صورت گرفته بود. از این‌رو در 31 اکتبر دولتهای فرانسه و انگلیس با هدف اشغال آبراهۀ سوئز و سرنگونی حکومت ناصر، نیروهای نظامی خود را در دریای مدیترانه مستقر ساختند و کشتیهای آنان در ساحل بندر پرت‌سعید پهلو گرفت. بعدازظهر همان روز جنگنده‌های کشورهای مهاجم پایگاههای نظامی و فرودگاه بین‌المللی مصر را بمباران کردند و در جریان این حملات، شماری از مردم غیرنظامی جان باختند(ابوعزالدین، 190؛ گورست، 113، 131، 173-174؛ احمد، 640-641).
در 5 نوامبر همان سال چتربازان انگلیسی و فرانسوی به قصد قطع صدور جریان نفت به قاهره، پیشروی به سوی جنوب تا عمق اسماعیلیه و اشغال کانال سوئز، در ساحل پرت‌سعید فرود آمدند. از این‌رو نخست ارتباط پرت‌سعید را با دولت مرکزی مصر قطع کردند تا زمینه برای هجوم گستردۀ نیروی زمینی مهیا شود. به رغم مقاومت سرسختانۀ ارتش مصر و نیروهای مردمی، مهاجمان با استفاده از 75هزار نیروی نظامی و تسلیحات و تجهیزات کامل جنگی در 6 نوامبر بندر پرت‌سعید را به اشغال کامل خود درآوردند. در پی اعتراض آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق و تهدید این دو کشور به مداخلۀ نظامی، انگلیس و فرانسه مناقشه بر سرحاکمیت بر آبراه سوئز را به سازمان ملل متحد ارجاع دادند. شورای امنیت در 7 نوامبر آتش‌بس اعلام کرد و از انگلستان و فرانسه خواست تا نیروهای خود را از خاک مصر خارج کنند و طرفهای درگیر، تمامی عملیات نظامی خود را متوقف سازند. سرانجام در 12 نوامبر نیروهای حافظ صلح در منطقه مستقر شدند(برادن، 114-115؛ کایل، 173, 237؛ وست‌وود، 56-57؛ ابوعزالدین، 190-191؛ گورست، 181؛ عبدالناصر، 2/438). در فاصلۀ 3 تا 22 دسامبر قوای مهاجم به تدریج خاک مصر را ترک کردند(گورست، 216-218). پس از آن، بندر پرت‌سعید که در جریان جنگ به شدت آسیب دیده بود، بازسازی شد و رونق خود را بازیافت(عبدالناصر، 2/479).
در دهۀ 1960م اتحاد جماهیر شوروی سابق برای کسب امتیازات و تسهیلات در بندر اسکندریه و پرت‌سعید، مبلغ یک میلیارد دلار کمک نظامی و 250 میلیون دلار کمک اقتصادی در اختیار دولت مصر قرار داد(اسماعیل، 108). از رهگذر این کمکها اسکلۀ بندر پرت‌سعید لایروبی و عمیق‌تر، و تأسیسات بارگیری آن مجهزتر شد(ابوعزالدین، 81). افزون بر این، در دورۀ حکومت جمال‌عبدالناصر فرودگاه بین‌المللی پرت‌سعید احداث شد(عبدالناصر، 1/249) و از آنجا که این بندر از جاذبۀ جهانگردی بسیاری برخوردار بود، دفاتری در آنجا برای جذب جهانگردان دایر گردید(همو، 2/143). اندک اندک بندر پرت‌سعید به صورت مرکز عمدۀ بازرگانی شرق و غرب جهان درآمد(رمزی، همانجا)که در حمل نفت و کالاهای اساسی به اروپا نقش چشم‌گیر داشت(ابوعزالدین، 82).
پرت‌سعید در جریان جنگهای 6 روزه میان اعراب و اسرائیل در ژوئن 1967 و نیز جنگ اکتبر 1973 به شدت آسیب دید. از این رو، در فاصلۀ سالهای 1967 تا 1975م اسکله‌های این بندر به روی کشتیها بسته شد. پس از امضای پیمان کمپ‌دیوید در 1357ش/1978م و صلح مصر با اسرائیل در 1979م، پرت‌سعید فعالیت گذشتۀ خود را از سرگرفت(نک‌: تکیه‌ای، 61-63؛ EI2، همانجا).
مآخذ: احمد، نجیب، فلسطین تاریخاً و نضالاً، عمان، 1985م؛ ایوبی، الیاس، تاریخ مصر فی عهد الخدیواسماعیل باشا، قاهره، 1410ق/1990م؛ تکیه‌ای، مهدی، مصر، تهران، 1375ش؛ رمزی، محمد، القاموس الجغرافی للبلاد المصریة، قاهره، 1954-1955م؛ زیدان، جرجی، تاریخ مصر الحدیث، قاهره، 1911م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛ عبدالناصر، جمال، المجموعةالکاملة لخطب و احادیث و تصریحات، به کوشش احمدیوسف احمد، بیروت، 1995-1996م؛ کدیور، جمیله، مصر از زاویه‌ای دیگر، تهران، 1373ش؛ گورست، آنتونی و لوئیز جانمن، بحران سوئز، ترجمۀ علی معصومی و غلامرضا امامی، تهران، 1377ش؛ ویلر، جسی و دیگران، جغرافیای عمومی جهان، ترجمۀ ابوطالب صارمی، تهران، 1340ش؛ نیز:
Abu lzzeddin, N. M., Nasser of the Arabs, Beirut, 1975; Braddon, R., Sues: Splitting of a Nation, London, 1973; EI2; Encarta Reference Library, 2004; Heikal, M., Autumn of Fury, London, 1983; Ismael, T. Y., The Middle East in World Politics, New York, 1974; Kyle, K.,Suez, London, 1991; Reclus, E., Géographie universelle, Paris, 1885; Rothkopf, C. Z., The Opening of the Suez Canal, New York, 1973; westwood, J. N., The History of the Midle East Wars, London, 1994; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.
عزت ملاابراهیمی
























1. Encarta… 2. The World… 3. F. de lesseps