پَتَّنی1، شهری بندری و استانی مسلماننشین
به همین نام در جنوب تایلند. نام پتنی ریشه مالایایی(پتنی2) دارد(کریستی، 173).
این نام در متون فارسی «پطانی» آمده است(نک: محمد ربیع، 216).
استان پتنی با حدود 940‘1 کم 2 وسعت و 600‘660 تن جمعیت(1383ش/2004م) در جنوب
تایلند، نزدیک مرزهای مالزی و در کنار خلیج تایلند بر کرانۀ شرقی شبه جزیرۀ مالاکا
واقع است(«فرهنگ...3»؛ کلمبیا4). پتنی سرزمینی کوهستانی است و بجز باریکهای از
زمینهای هموار ساحلی دیگر اراضی آن را رشته کوه سانکالاخیری پوشانده است(«پتنی5»،
استان؛ EI1).
پتنی سرزمینی حاصلخیز است که انواع میوه، کافور، عود، صندل، جوز، رزین، نارگیل و
انواع ادویه در آن به عمل میآید دارای معادن قلع و نمک است. مردمان این استان از
نژاد مالایی هستند و بیشتر آنها مسلماناند(کلمبیا). مرکز این استان شهر بندری پتنی
است که در °6 و´52 عرض شمالی و °101 و´16 طول شرقی در دهانۀ رودخانۀ پتنی بر
کرانههای خلیج تایلند واقع است و حدود 400‘48 تن(1383ش/2004م)جمعیت
دارد(بریتانیکا، IX/202؛ «اطلس...6»، 133، فهرست؛ «فرهنگ»).
پیشینۀ تاریخی: از گذشتههای دور سرزمین پتنی آگاهیهای روشنی در دست نیست، اما بنا
بر روایات محلی که در دو اثر مکتوب به نامهای «حکایت پتنی» و سجاره کراجان ملایو
پتنی7 مضبوط است، دیرینگی این سرزمین به 000‘2 سال پیش میرسد(کریستی، 253). لیانگ
ـ شو مورخ چینی در سدۀ 7م از دولتی به نام «لنگ ـ یا « هسیو8» در سدۀ 2م یاد کرده
است که امروزه آن را سرزمین پتنی دانستهاند و نام پادشاهی پتنی نخستینبار در سدۀ
7ق/13م در سالنامههای پادشاهی لیگو یاد شده است(نک: هال، 30؛ میلر، 25؛
«باستانشناسی...9»). پادشاهی پتنی یک دولت مالایایی بود که قلمرو آن تقریباً با
استانهای امروزی پتنی، یالا و نریتوات10 تایلند منطبق است. در سدۀ 5ق/11م اسلام به
این پادشاهی راه یافت. پیش از ورود اسلام به پتنی این سرزمین بخشی از پادشاهی هندو
ـ بودایی سری ویجایا بود(«پتنی»، پادشاهی).
در نیمۀ نخست سدۀ 9ق/15م پتنی تحت استیلای پادشاهی تایی «ایوتهیا11» قرار گرفت؛ اما
دیری نگذشت که منصور شاه جانشین نخستین سلطان مالاکا، آنجا را به قلمرو خود
افزود(سرکار، 69؛ باش، 247؛ «پتنی»، همانجا). در 917ق/1511م پرتغالیها بر پادشاهی
مالاکا چیره شدند و شماری از بازرگانان مسلمان و چینی مالاکا برای ادامۀ فعالیت خود
در پتنی اقامت گزیدند و به این ترتیب بر رونق تجاری پتنی افزوده شد(همانجا). در
همین اوان کشور سیام که همواره مدعی تسلط بر سراسر شبه جزیرۀ مالاکا بود، در ازای
دریافت اسلحه از پرتغالیها به آنها اجازه داد که مرکز تجاری در پتنی دایر
کنند(سیامنندا، 43؛ هال، 172). پرتغالیها با احداث کارگاههای تولیدی و افزایش تجارت
خود با چین از طریق این بندر بر رونق پتنی افزودند(همو، 224).
در نیمۀ دوم سدۀ 10ق/16م حکومت پتنی در جهت انحصارات تجاری گام برداشت که این وضعیت
به بروز کشمکشهایی انجامید که تا 992ق/1584م با پیروزی گروهی از بازرگانان و به دست
گرفتن قدرت توسط آنان ادامه داشت(«باستانشناسی»). در پی برقراری روابط بازرگانی
میان کشور سیام و تجار هلندی، در 1011ق/1602م هلندیها کارخانهای تولیدی در پتنی
برپا ساختند و با وجود مخالف پرتغالیها، توانستند با بهرهگیری از روابط دوستانۀ
خود با حکومت پتنی به فعالیت خود ادامه دهند(هال، 335). در زمان سلطنت پراساتونگ در
سیام، حکومت پتنی با گسترش و نفوذ آن کشور در پتنی به مخالفت برخاست و اعلام
استقلال کرد. کوشش نیروهای سیامی برای چیرگی بر پتنی در سالهای 1632و1634م ناموفق
بود، اما در 1636م سرانجام آن کشور توانست با کمک هلندیها بر پتنی استیلا
یابد(سیامنندا، 69).
پس از این تاریخ به تدریج اهمیت خود را از دست داد، اما با این وجود پس از آنکه از
1064ق/1654م انگلیسیها در کامبوج و سیام نفوذ کردند، دولت پتنی در برابر آنها
پایداری کرد(همو، 73؛ فاروقی، 324-325).
در 1096-1098ق/1685-1687م محمدحسینبیک که از جانب شاهسلیمان صفوی به عنوان سفیر
به دربار سیام گسیل شده بود، بر سر راه خود از پتنی دیدار کرد. او پتنی را شهر و
ناحیهای آباد وصف کرده که همه نوع میوۀ گرمسیری در آن به عمل میآمده، و بر آن
سرزمین زنی فرمانروایی میکرده است و مردمان آن مسلمان و شافعی مذهب
بودهاند(محمدربیع، 216؛ فاروقی، همانجا).
پتنی در سراسر سدههای 11و12ق/17و18م از سوی همسایگان غیرمسلمان خود مورد تهدید
قرار داشت و رو به اضمحلال گذاشت، تا آنکه در اواخر سدۀ 18م پادشاهی سیام آن را
برای همیشه به قلمرو خود افزود. پادشاهی سیام در وهلۀ نخست پتنی را تحتالحمایۀ خود
قرار داد، اما در اوایل سدۀ 13ق/19م به منظور تضعیف هرچه بیشتر آن، این سرزمین را
به 7 بخش کوچکتر تقسیم کرد(نک: کریستی، 174-175). کوشش دولت سیام برای تثبیت
استیلای خود بر پتنی از جمله رسمیت بخشیدن به زبان سیامی در آن باعث بروز واکنشهایی
از سوی مردم مالایایی تبار پتنی شد که به انقلاب 1302ش/1923م منجر گردید. گرایشهای
سیاسی مسلمانان پتنی بر اثر انقلابهایی که در 1932م در سیام روی داد، تقویت شد. در
زمان جنگ جهانی دوم با اشغال سرزمینهای جنوبشرقی آسیا توسط ژاپنیها و ضمیمه شدن
کشور تایلند(سیام)به ژاپن، این امکان را به رهبران مسلمان پتنی داد که پس از شکست
ژاپن در 1324ش/1954م خواستههای خود مبنی بر اعطای حق تعیین سرنوشت به مردم پتنی را
پی گیرند(همو، 173, 175-180).
مآخذ: فاروقی، عباس، تعلیقات بر سفینۀ سلیمانی(نک: هم، محمد ربیع)؛
محمدربیعبنمحمدابراهیم، سفینۀ سلیمانی، به کوشش عباس فاروقی، تهران، 1356ش؛ نیز:
»Archéologie Patani«, France diplomatie, www. Diplomatie.
Fr/culture/france/archeologie/patain/notes/ notes. html; Bashe, J., Thailand:
Land of the Free, London, 1971; Britannica, micropaedia, 1989; Britannica Atlas,
Chicago, 1996; Christie, C. J., A Modern History of Southeast Asia:
Decolonization, Nationalism and Separatism, London, 1996; The
ColumbiaEncyclopedia, 2001; EI1; Hall, D. G. E., A History of South-East Asia,
London, 1964; Miller, H., The Story of Malaysia, London, 1965;»Pattani«,
Wikipeddia, www.wikipedia.org/wiki/Pattani; Sarkar, H. B., Cultural Relations
Between India and Southeast Asian Countries, New Delhi, 1985; Syamananda, R., A
History of Thailand, Bangkok, 1981; The World Gazetteer,
www.world-gazetteer.com.
پرویز امین
1. Pattani 2. Patani 3. The World… 4. The Columbia… 5. »Pattani« 6. Britannica…
7. Sejarah Kerajaan Melayu Patani. 8. Lang-ya-Hsiu 9. »Archéologie…« 10.
Narathiwat 11. Ayutthaya